Сборник материалов Международной научно-практической конференции

 

208 

и  определять  на  работу  не  ниже  той,  которую  выполняли  до  ухода  в  армию.  Закон  

предусматривал  обеспечение  жилой  площадью  и  топливом.  Была  учтена  также  помощь  

и  уволенным  из  армии  крестьянам   в  устройстве  на  работу  и  обзаведении   хозяйством.   

Демобилизация  старших  возрастов  личного  состава  действующей   армии  закончилась  во  

второй  половине  1945 г. 

25    сентября    1945    г.    Президиум    Верховного    Совета    СССР    издал    Указ    «О  

демобилизации  второй  очереди  личного  состава  Красной  Армии».  В  Указе   оговорен  

срок:   она  должна  была    завершиться  к  концу  1945 г. -  срок   исключительно  короткий  

и    требовал    большой    ответственности    и    четкости    от      всех      органов,      на    которые  

возлагалось  ее  проведение.  Кроме  того,   она  проходила  в  условиях  более  сложных  и  

трудных,    чем    демобилизация    первой    очереди.    Прежде    всего,    трудности  

обусловливались    приближением    зимы,    поэтому    местные    органы    власти    особенно  

тщательно  должны  были   готовиться  к  приему  бывших   воинов. 

Во    вторую    очередь    демобилизации    подлежали    десять    последующих    старших  

возрастов    рядового    и    сержантского    состава    Красной    Армии.    Согласно    Указу,    

демобилизации      подлежали    рядовой    и    сержантский    состав      следующих      категорий:  

имеющие  законченное  высшее,  среднее   техническое  и   среднее   сельскохозяйственное   

образование;  работавшие  до  призыва   в  армию  учителями  и  преподавателями  школ  и  

средних    специальных    учебных      заведений;    студенты    высших    учебных    заведений  

второго  и  старших  курсов (в  том  числе  заочники),  не   закончившие  образования  в  

связи  с  призывом  в  Красную  Армию  в  период  войны;  получившие   по  три  и  более  

ранений;      призванные    на    военную    службу    в    1938    г.  и    ранее        и    находящиеся  

непрерывно  в  армии  семь  и  более  лет;  все  женщины  рядового  и  сержантского  состава,  

кроме    женщин  –  специалисток,    изъявивших    желание    остаться    на    должностях  

военнослужащих.   На  всех   демобилизованных   второй  очереди  были  распространены  

нормы    материально  –  бытового    обеспечения    и    льготы,    предоставленные    личному  

составу  13-ти   старших  возрастов,   которые  отправлены  в  первую  очередь. 

Указ  «О  демобилизации  третьей  очереди  личного  состава  сухопутных  войск  и  

военно – воздушных  сил»  был  принят  Президиумом  Верховного  Совета  СССР  20  марта  

1946 г.  Согласно  этому  Указу   увольнению  подлежали  из  сухопутных  войск  и  военно – 

воздушных    сил    последующие    6    возрастов    рядового    и      сержантского      состава.  

Демобилизация  третьей  очереди  личного  состава  была  проведена  в  период  с  мая  по  

сентябрь    1945  г.    Таким    образом,    с    июня    по    сентябрь    1945  г.    к    мирному    труду  

вернулось   40%  от  общего  числа  военнослужащих.  Всего же  за  1945 – 1948  гг.  в   СССР  

было  демобилизовано  8,5  млн.  человек.  Бывшие   воины  стали  основным  источником  

пополнения    и    роста    трудовых    ресурсов.  Демобилизация    представляла    собой    весьма  

сложный  процесс  как  в  техническом,  так  и  организационном  отношениях. 

И    Казахстан    готовился    к    встрече    воинов  –  победителей.  Совет    Народных  

Комиссаров   и   ЦК ВКП(б)  республики  приняли  постановление  «О  мероприятиях  по  

приему  демобилизуемых  старших  возрастов  личного  состава  действующей  армии».  Для  

проведения  мероприятий,  связанных  с  приемом,  размещением  и  их  трудоустройством,  

при  Совнаркоме Каз.ССР  была  создана  специальная  комиссия  в  составе  7   человек.   Ее  

возглавил  заместитель  председателя  СНК   республики   А.  Заговельев.   Соответствующие   

комиссии   работали   и  при   исполкомах  областных,  городских  и  районных  Советов  

депутатов  трудящихся.  Были  выделены  специальные  помещения  для   пунктов  сбора  в  

городах    и    районных    центрах.    На    путях    следования    демобилизованных    к    месту  

жительства    были    подготовлены    промежуточные    пункты    для    ночлега.    На  

железнодорожников        Турксиба    возложили    их      перевозку.    Создали      специальную  

комиссию,    которая    осуществляла    руководство    этим    процессом.    Был    приведен    в  

образцовый    порядок      подвижный    состав,    во    всех    поездах    выделены    по    два  

специальных  вагона  для  демобилизованных.  Оборудованы   залы   ожиданий,  агитпункты,  

комнаты  бытового  обслуживания,  организован  подвоз  продуктов  на  пристанционные  

рынки.    На    любой    железнодорожной      станции    возвращающийся    воин    мог    получить  

свежую   газету,   послушать  радио,  узнать  не  только  время  отправления  поезда,  но  и  

 

209 

адреса    республиканских,    областных,    городских,      районных    организаций,   

местонахождение  ближайших  колхозов.   

За  несколько  месяцев  1945  г.  в  Казахстан  прибыло  более  100  тыс.  уволенных  в  

запас  солдат   и  офицеров.    В  начале  1946 г. в  республику   прибыло  уже  104  тыс.  

демобилизованных.   На  1   сентября  1946 г.  прибывших   в  республику  насчитывалось  

195 

309  человек.  На  начало    1947 г.  в   Казахстан   прибыло  198 863  фронтовиков. 

Демобилизация   поставила  задачу  равномерного    распределения   рабочей  силы  в  

отраслях    народного    хозяйства.    Определяя    основное      направление    деятельности  

партийных  и  советских   органов,  газета  «Правда»  в  1945  г.  писала:  «В  первую  очередь     

их      нужно      направлять    на      крупные      предприятия      союзного    значения,      наиболее  

нуждающиеся      в    рабочей    силе      и    располагающие        наибольшими    возможностями    в  

отношении  производственного   роста   демобилизованных».     В   1946  г.  на  предприятиях   

союзной    и      республиканской      промышленности    было        трудоустроено    25    569   

фронтовиков.    На      промышленных      предприятиях    только    одной      Восточно  -  

Казахстанской  области  в   течение  1946 г.  стали   работать  2368  бывших   воинов.   1675   

человек   заняли   рабочие   места  на   комбинате  «Карагандауголь».  Фронтовики – воины   

значительно      пополнили    и    ряды    железнодоожников.    Так,    в      1946  –  1947    гг.    на   

Туркестано  –  Сибирской    железной    дороге    были      трудоустроены    2911,      на  

Карагандинской    железной    дороге  –  2643    демобилизованных,      что    составило  

соответственно  11,8  и  14,2%  от  общего  числа  принятых  на  работу  в  эти  годы.   Только  

в    1946  г.    на      Карагандинскую      железную      дорогу      было      принято    1773  

демобилизованных. 

За  счет   участников  войны  был   значительно   обновлен  и   состав  руководящих   

кадров  Казахстана.    В      1945  г.    на    руководящую    работу    направлено    36  848  

демобилизованных.  Из   15 846  руководящих  работников    в   промышленности   5499  

человек      были    из    числа    бывших      воинов.    Среди    2820    директоров    совхозов    и   

подсобных   сельскохозяйственных   предприятий    1300  были    из   демобилизованных.    В   

1947  г.  среди  руководящих   работников  республики  бывшие   воины  составляли  17,4%.    

Таким  образом,  в  первые  послевоенные     годы   организованно  и  планомерно  была  

проведена    демобилизация.    Несмотря    на    послевоенные    экономические      трудности    

бывшим   фронтовикам   оказывалась   помощь  в   трудоустройстве,   обеспечении   жильем,    

улучшении   бытовых     условий. 

  

Список литературы: 

 

1. ЦГА РК  Ф.90,оп.4,д.27, л. 1-7 

2. ЦГА РК Ф.1728, оп.1, д.25, л. 15 - 17 

 

 

 

ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫ ЖЫЛДАРЫНДА ПАРТИЗАНДАР ҚОЗҒАЛЫСЫНА 

ҚАТЫСҚАН ҚАЗАҚСТАНДЫҚТАР 

 

Ж.А. Карсыбаева  

т.ғ.к., доцент 

Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті 

(Қарағанды, Қазақстан)     

 

Қазақстан  тәуелсіздік  алғаннан  бергі  кезеңде  өзінің  ішкі,  сыртқы  саясатында 

ынтымақтастық,  бейбітсүйгіш  бағытын  ұстанып  келеді.  Бүгінгі  таңдағы  әлемнің  бірқатар 

елдерінде  саяси,  әскери  келіспеушіліктер  мен  қақтығыстардың  орын  алуы  кез  келген  елде 

қауіпсіздік,  елдің  біртұтастығы  мәселесін  алдыңғы  қатарға  шығарады.  Бұл  үшін  өскелең 

ұрпақтың,  жалпы  ел  азаматтарының  отан  қорғау  қабілетін,  патриоттық  сезімдерін  дамыту 

бүгінгі қоғамның басты міндеті болып табылады.  

 

210 

Ұлы Отан соғысындағы Ұлы Жеңістің 70 жылдығы мерейтойы қарсаңында Қазақстан 

тарих  ғылымында  соғыс  жылдарындағы  республика  тарихына  қатысты  мәселелердің 

зерттелуі  маңызды  болып  отыр.  Ұлы  Жеңістің  кеңес  халқына  қаншама  адам  шығынымен, 

материалдық-техникалық  зардаптарымен  келгені  анық.  Күші  басым  жауға  қарсы  күрес  тек 

қан майданда ғана емес, сонымен қатар фашистер уақытша басып алған жерлерде де жүргені 

белгілі.  Жау  тылындағы  партизандардың  астыртын  қызметі,  кеңес  әскерімен  бірлесе 

жүргізген  әрекеті  фашизмді  жеңудегі  маңызды  фактордың  бірі  болып  табылады. 

Қазақстандық жауынгерлердің партизандар қозғалысына қатысуы мәселесі әлі де талай тың 

зерттеулерді қажет етеді. 

Тақырыптың  тарихи  зерттеулерде  қарастырылуына,  дерек  көздеріне  тоқталсақ, 

партизандық  қозғалыстың  мәнін,  рөлін  терең  бағалау  Коммунистік  партияның 

құжаттарында,  КСРО  Мемлекеттік  Қорғаныс  комитетінің  құжаттары,  баяндамаларында 

берілген. Партизандар туралы Кеңес Ақпараттық Бюросының хабарламаларында, мерзімдік 

басылымдарда  айтылды.  Соғыс  жылдарының  өзінде-ақ  кеңестік  партизандардың  әскери 

әрекеттеріне  қысқаша  шолуларды  Б.Волин,  П.К.Пономаренко,  Р.Р.Сидельский  жазған 

«Кеңес Одағының Ұлы Отан соғысының тарихы» атты көлемді ғылыми еңбектің алтыншы 

томында  жау  тылындағы  кеңес  халқының  ерлігі,  коммунистік  партияның 

ұйымдастырушылық рөлі көрсетіледі. Партизандық қозғалыстың маңызды қорытындылары 

«Советские партизаны (из истории партизанского движения в годы Великой Отечественной 

войны)», Л.Н. Бычковтың «Ұлы Отан соғысы жылдарындағы партизандар қозғалысы» атты 

еңбектерінде  берілген. Мысалы,  Л.Н.  Бычковтың  еңбегінде Украина партизан  отрядтарына 

62  ұлт  өкілдері  шайқасқан.  Шамамен  650  қазақ  С.А.Ковпактың,  А.Ф.Федоров, 

А.Н.Сабуров,М.Н.Наумов,  С.Ф.Маликов,  А.М.Грабчак,  М.И.Шукаевтың  бірлестіктерінің 

құрамында болған [1, 420 б]. Қазақстандықтардың партизандар қозғалысына қатысуы туралы 

Қазақ  КСР  кеңестік  дәуірдегі,  Ұлы  Отан  соғысы  жылдарындағы  дамуы  туралы  жазылған 

бірқатар ұжымдық еңбектерде қысқаша сипаттамалар түрінде беріледі [1, 10 б.]. Бұл бағытта 

маңызды  жұмысты  партизандық  қозғалысқа  қатысушылардың  өздері  жасаған.  Олар 

партизандар  туралы  естеліктер  мен  әңгімелер,  күнделіктер,  деректік  повестер  жазған. 

Мәселен,  Т.Жангелдиннің  «Партизан  күнделігі»,  «Жолданбаған  хаттар»,  «Партизандық 

жорық»,  Қ.Қайсеновтың  «Партизан  соқпақтары»,  «Жау  тылында»  тағы  басқаларын  айтуға 

болады.  

1941  жылы  28  шілдеде  кеңес  халқын  жау  уақытша  басып  алған  аудандарда, 

жекелегенде жау әскері бөліктерімен күресу үшін партизандық отрядтар мен диверсиондық 

топтарды  құруға  шақырды.  Ал  18  шілдеде  БКП(б)  ОК  «Неміс  әскерінің  тылында  күресті 

ұйымдастыру  туралы»  қаулы  қабылдады.  Бұл  қаулыда  ерекше  айтылатын  міндет  герман 

жаулаушылары  үшін  адам  төзгісіз  жағдай  жасау,  олардың  байланыстарын  үзіп,  әскери 

техникаларын  істен  шығару,  барлық  іс-шараларын  жүзеге  асыруға  жол  бермеу, 

басқыншылар мен оларды қолдаушылардың көзін жою, атты және жаяу әскер партизандық 

бөлімдерді,  диверсиондық  және  атқыштар  топтарын  құруға  барынша  көмектесу,  басып 

алынған  территорияларда  жауға  қарсы  барлық  жұмыстарды  басқару  үшін  большевиктік 

астыртын  ұйымдардың  желісін  құру  болды.  Сонымен  қатар  онда  жау  тылындағы  күресті 

барынша  белсендендіру  туралы  айтылды,  бұл  істі  ұйымдастыруды  республикандық, 

облыстық, аудандық, партиялық және кеңестік ұйымдардың жетекшілеріне жүктеді [1, 63 б.].  

Кеңес  адамдарының  терең  патриотизмінің  көрінісі  болып  неміс-фашист 

басқыншыларының  терең  тылындағы  бүкілхалықтық  күресі  болды.  1941  жылдың  жаз-

күзінде  уақытша  басып  алынған  аудандарда  жасырын  партизандық  астыртын  жұмыс 

жүргізушілер,  комсомолдық  ұйымдар  жұмыс  жасады.  1943  жылдың  аяғында  миллионнан 

астам кеңес халық партизандық қозғалысқа белсенді қатысты. 

А.М.  Синицынның  «Всенародная  помощь  фронту»  деген  еңбегінде  құжаттық 

мәліметтер негізінде Ұлы Отан соғысы жылдарындағы фашист басқыншыларды талқандауда 

үлкен  үлес  қосқан  тыл  еңбеккерлерінің  жаппай  патриоттық  қозғалысы,  ерікті  ұлттық 

құрамалардың майдандағы ерліктері және басқа да мәселелерді көтерген. Мұндағы «Ұлттық 

 

211 

құрамалар» деген тарауында партизандық бөлімдердің құрылу тарихы, соғыс уақытындағы 

атқарған қызметі баяндалады. Партизандар бөлімдерінің Қызыл Әскердің қуаты мен күшінің 

өсуінің  маңызды  қайнар  көздерінің  бірі  болғандығын  атап  өтеді.  Автордың  көрсетуінше, 

1941  жылдың  басында  жау  тылында  250  мыңдай  партизандар  әрекет  етсе,  1943  жылдың 

басында  Белоруссия,  Украина,  Латвия,  Литва,  Эстония,  Карелия  және  РКФСР  жекелеген 

облыстарында  120  мыңнан  астам  партизандар  соғысқанын  көрсетеді.  Толық  емес  деректер 

бойынша  партизан  бөлімдерінде  барлығы  миллионнан  астам  адам  соғысқан.  1943  жылы 

партизандар барлығы 11 мың поездарды аударуды, 6 мыңдай паравоздар мен шамаммен 40 

мыңдай  вагондарды,  цистерналар  мен  платформалардың  көзін  жойған  немесе  зардап 

келтірген, ал бұл уақытта халық кекшілдері 6400 теміржол және тас жол көпірлерін жойып, 

22 мыңнан астам көлігін жарған [2, 65 б.]. 

З.А.  Швыдконың  құрастыруымен  жарық  көрген  «Шла  война  народная.  Партизаны 

Великой  Отечественной-казахстанцы»  атты  еңбекте  соғыс  жылдарындағы  партизандық 

қозғалыстың  тарихы,  қазақстандық  партизандар  туралы  біршама  қызықты  мәліметтер 

беріледі.  Партизандардың  жұмысын  координациялау  мақсатында  Қызыл  Әскермен  1942 

жылдың  мамырында  партизандық  қозғалыстың  орталық  штабы  (ПҚОШ),  ал  кейіннен 

республикандық  және  облыстық  штабтары  құрылды.  Қызыл  Әскердің  кеңестік 

партизандармен  өзара  әрекетінің  жарқын  үлгісі  болып  жаудың  теміржол  желісі  бойынша 

жаппай  соққы  беруі  «рельстік  соғыс»  болды.  Бұл  кеңес  әскерінің  1943  жылдың  жазғы 

шабуылы  кезінде  болды.  ПҚОШ  тапсырмасы  бойынша  жау  тылына  ауыр  соққыны 

С.А.Ковпак,  А.Ф.Федоров,  А.Н.Сабуров,  П.П.Вершигор,  М.И.Наумов,  С.В.Гришин, 

И.З.Коляд,  А.В.Герман,  В.З.Корж,  М.Ф.Шмырев  және  басқаларының  басшылығымен 

партизандық бөлімдер болды. Соғыс жылдарында партизандар жалпы 1,5 миллиннан астам 

неміс,  офицерлері,  солдаттары,  қызметкерлерінің  көзін  жойған.  21376  поездардың 

аударылуы,  116  бронепоездарды  жарды,  16869  паравоз  бен  170812  вагондарды  қатардан 

шығарды  немесе  жойды,  4538  танк  пен  бронемашиналарды,  2500  түрлі  калибрлі қару,  253 

теміржол  желілері  мен  станцияларын,  2900  ірі  қоймалары  мен  материалдық-техникалық 

базаларын жарған [3, 8 б.]. Сонымен қатар Украина партизандық бірлестігінде 1536 украин, 

452  орыс,  263  белорус,  31  өзбек,  79  қазақ,  20  татар  тағы  басқа  ұлт  өкілдері  болғандығын 

көрсетеді.  Ал  екі  рет  Кеңес  Одағының  Батыры  атағын  алған  С.А.  Ковпактың  партизандық 

бірлестігінде 70-тен астам қазақ болған  

Едігенов  Н.  «Участие  казахстанцев  в  партизанских  движении  в  Белоруссии  в  годы 

Великой  Отечественной  войны»  атты  еңбегінде  Белоруссияның  65  түрлі  бригадалық-

бөлімдерінде бір жарым мыңдай қазақстандықтардың болғанын көрсетеді, олардың кейбірі 

партизандық  қозғалысқа  БКП(б)  ОК,  сондай-ақ  Қазақ  КП(б)  ОК  тапсырмасымен  соғыстың 

алғашқы  күнінен  бастап  қатысса,  кейбірі  еріктілер  түрінде,  жау  тұтқынан  құтылып  келіп 

қосылғандар  болғанын  да  көрсетеді.  Жау  тұтқынынан,  қоршауынан  шығып  партизандарға 

қосылғандардың  қатарында  қостанайлық  И.А.Ерошенко,  К.Темірханов,  А.Данияров, 

М.Павлов, Е.Балатенов, И.Булаевты т.б. атап өтеді. [1, 25 б.]. Сонымен қатар Белоруссияның 

түрлі  аудандарындағы  партизандық  бөлімдердегі  қазақстандықтарды  да  атап  көрсетеді. 

Малорит ауданында Ленин атындағы бригадада қазақстандық жауынгерлерден А.С.Королев, 

Ж.Даутов, Х.Кайсагин, П.Волошин, А.Дедов, П.Горбачевті көрсетсе, Коссовский, Телеханск, 

Картуз-Березовский  аудандарында  соғыс  қимыдарын  жүргізген  Дзержинский  атындағы 

партизандық  бригадада  8  қазақстандықтың  болғанын  жазады.  Олар  В.Л.Верещагин, 

И.Новаченко,  К.Ержанов,  П.И.Осипова,  Т.Дүйсенов,  П.Синицкий,  И.Пашин,  И.В.Бартов 

болған, басым көпшілігі көрсеткен батылдығы, ерліктері үшін II дәрежелі «Отан соғысының 

партизаны»  медальдарымен,  «Әскери  қызметі  үшн»,  «Батылдығы  үшін»  медальдарымен 

марапатталған [1, 32 б.]. Автор өз еңбегінде Белоруссия жеріндегі партизандық бөлімдердің 

қатарында соғысқан қазақстандықтар туралы барынша көлемді мәліметтер берген, сонымен 

қатар  оқиғаларды  баяндауда  тарихи  фактілердіжүйелі,  дәлелді  қолдана  отырып,  соғыс 

кезіндегі партизандардың тылдағы күресінің толық көрінісін жасап береді.  

«Великая  Отечественная  война  ,1941-1945.  События.  Люди.  Документы:  Краткий 

исторический  справочник»  атты  көлемді  еңбекте  соғыс  жылдарындағы  Жоғары 

 

212 

командованиенің  құжаттары,  жалпы  соғыс  тарихына  қатысты  мұрағат  құжаттары  жүйелі 

түрде  келтіріліп,  шайқастардың  тарихы,  кеңес  елінің  соғыс  жылдарындағы  дамуы 

баяндалған.  Онда  барлығы  соғыс  жылдарында  жау  тылында  Ресей,  Украина,  Белоруссия, 

Литва,  Латвия,  Эстония  мен  Молдавия  жерінде  6200  партизандық  бөлімдер,  астыртын 

жұмыс  жүргізушілер  топтар  әрекет  етті,  оларда  миллионнан  астам  партизандар  қызмет 

еткенін  жазады,  әлеуметтік  құрылымына  байланысты  мәліметтер  береді:  1944  жылдың 

басында  партизандар  арасында  30%  жұмысшылар,  41%  колхозшылар,  29%  қызметкерлер 

болған.  Партизандардың  оныншы  бөлігін  дерлік  әйелдер  құраған  [4,  63б.].  Партизандық 

құрамаларда  Кеңес  одағының  барлық  ұлт  өкілдері  күресті.  Бұл  еңбекте  партизандар 

қозғалысы  туралы  тек  анықтамалық  мәліметтер  беріледі,  партизандар  қозғалысын 

ұйымдастыруда кездескен қиындықтар және басқа да мәселер қарастырылмайды.  

Жау  тылындағы  кеңес  адамдарының  күресі  басқыншыларға  ауыр  соққы  тигізді  және 

оларды  талқандауға  үлес  қосты.  Толық  емес  деректер  бойынша,  кеңестік  партизандар  мен 

астыртын жұмыс жүргізушілер жаудың әскери техникасы мен әскерлері бар поездардың 21 

мыңнан астамының аударылуын ұйымдастырған, 1618 паравозды істен шығарған, 170,8 мың 

вагондарды,  12  мың  теміржол  және  тас  жол  көпірлерін  жарған  және  өртеген,  1,6  млннан 

астам гитлерлік солдат, офицерлер мен олардың қолдаушыларын тұтқынға алған және көзін 

жойған, Қызыл әскердің басқармасына көптеген маңызды барлаушылық мәліметтер әкелген.  

Партизандық  қозғалыс  үлкен  саяси  маңызға  ие  болды.  Партизандық  бөлімдер  мен 

партиялық  астыртын  жұмыс  жүргізушілер  жергілікті  тұрғындар  арасында  үлкен  ауқымды 

жұмыстар  жүргізді.  Парақшалар,  астыртын  жұмыс  газеттері  арқылы,  жеке  әңгімелерінде 

олар басып алынған территорияларда тұрған кеңес адамдарына кеңес-герман майданындағы 

жағдай  туралы  шынайы  ақпараттар  берді,  басқыншы  биліктің  жаласы  мен  өтірігін  жоққа 

шығарды, фашистік езгіден азат болу және жаудың түпкілікті талқандалатындығына сенімді 

қолдады. 

 

«Совет  Одағының  Ұлы  Отан  соғысы»  атты  көлемді  еңбекте  партизандық  қозғалыс 

туралы  біршама  қызықты  мәліметтер  кездеседі.  Украина  партизандарының  саны  1943 

жылдың  қаңтар-сәуірінде  2,5  есе,  ал  белорус  партизандарының  саны  1943  жылдың 

қаңтарынан қарашасына дейін 2 еседен аса көбейген. Партизан бөлімдері көбейіп, нығайған: 

Литвада  олардың  саны  2,5  есе,  Латвияда  4  есе,  Эстонияда  9  есе  артты.  1943  жылдың  аяқ 

шенінде  неміс-фашист  әскерлерінің  тылында  250  мыңдай  қаруланған  партизан  әрекет 

жасады,  жасырын  резервтер,  өзін-өзі  қорғау,  өзін-өзі  сақтау  және  басқа  да  құрамында  жүз 

мыңдаған  адамдары  бар  бөлімдер  солардың  тікелей  тірегі  болды  [5,  302  б.].  Партизан 

бөлімдері  мен  құрамаларының  санының  өсуі,  жауынгерлік  қабілеттерінің  артуы, 

партизандарды  қару-жарақ,  оқ-дәрімен  және  қопарғыш  техникамен  жабдықтау  ісінің 

жақсаруы олардың кең көлемде күресуіне жәрдемдесті, оларды көздеген мақсатқа неғұрлым 

сай  пайдалануға  мүмкіндік  берді.  1943  жылдың  көктемінен  бастап  партизандардың  соғыс 

әрекеттері әдетте Қызыл әскердің операцияларымен үйлестіріліп отырылды.  

Аса  ауыр  қиыншылықтарды  жеңіп,  қатерлі  қауіпке  қарамай  партизандар  жаудың 

қатынас  жолдарын  қиратты,  темір  жолдарын  істен  шығарумен  болды.  1942-1943  жылдың 

қысында, Қызыл Әскер Волгада, Кавказда, Орта және Жоғарғы Донда жау әскерін талқандап 

жатқан  кезде  халықтық  кекшілдер  жаудың  майданға  резервтерін  тасып  жеткізіп  тұрған 

теміржолдарын  соққының  астына  алды.  1943  жылдың  ақпанында  Брянск  партизандары 

Брянск-Карачев,  Брянск-Гомель  бөліктерінде  бірнеше  темір  жол  көпірлерін,  оның  ішінде 

Деснадағы көпірді бұзды. Күн сайын осы көпір арқылы майданға қарай 25-тен 40-қа дейін 

эшелон  өтетін,  ал  тамтығы  қалмаған  бөлімдер,  техника  және  тоналған  мүліктер  тиелген 

соншама  поездар  кері  қарай  өтіп  жататын.  Белоруссия  партизандары  тек  1942  жылдың  1 

қарашасынан  1943  жылдың  1  сәуіріне  дейін  65  темір  жол  көпірінің  көзін  жойған.  Украин 

партизандары  Киев-Коростень  алаңында  Тетерев  өзеніндегі  темір  жол  көпірін  және  басқа 

аудандарда бірнеше көпірді қиратты. Партизандар Смоленск, Орша, Брянск, Гомель, Сарны, 

Ковель, Шепетовка сияқты ірі темір жол тораптарына үнемі соққы берумен болды [5, 304 б.]. 

Партизандар тек 1942 жылдың қарашасынан 1943 жылдың сәуіріне дейін Волгадағы қарсы 

 

213 

шабуыл  мен  жалпы  шабуылдың  қызған  кезінде  дұшпанның  1500-ге  жуық  эшелонын 

құлатты.  

Жазғы-күзгі науқанның барысында жаудың негізгі қатынас жолдарына күшті соққылар 

берілді.  Партизандар  жаудың  қайта  топталуын,  резервтер  мен  ұрыс  техникасын  тасып 

жеткізуін  қиындатты,  сөйтіп  Қызыл  Әскерге  зор  көмек  көрсетіп  отырды.  Партизандардың 

1943  жылы  қыркүйектің  бірінші  жартысында  жүргізген,  «Рельстік  соғыс»  деген  атпен 

тарихқа  енген  операциясы  өзінің  көлемі,  оған  қатысқан  күштердің  саны  мен  қол  жеткен 

нәтижелері жағынан алғанда орасан зор болды. Оны партизан қозғалысының Орталық штабы 

жоспарлап,  ұзақ  және  жан-жақты  дайындаған  болатын.  Операцияның  басты  мақсаты  - 

рельсті қатарынан жаппай қопару арқылы немістердің темір жолмен тасымалының берекесін 

кетіру  еді.  Бұл  операцияға  Ленинград,  Калинин,  Смоленск,  Орел  облыстарының, 

Белоруссияның  партизандары  мен  ішінара  Украина  партизандары  тартылды.  Ол  1943 

жылдың  3  тамызға  қараған  түнінде  басталды.  Алғашқы  түннің  өзінде-ақ  42  мыңнан  астам 

рельс қопарылды. Бүкіл тамыз бойы және қыркүйектің бірінші жартысында жаппай қопару 

жүргізіле  берді.  Тамыздың  аяғына  дейін  170  мыңнан  астам  рельс  істен  шықты,  мұның  өзі 

сыңар темір жолдың 1 мың километріне тең. Қыркүйектің ортасына қарай қопарылған рельс 

саны  215  мыңдай  болды.  «Рельстік  соғыстың»  жаңа  операциясы  19  қыркүйекте  басталды, 

оның шартты аты «Концерт» болатын. Бұл жол күрес жаңа аймақтарды да қамтыды. Бұған 

Карелияның, Эстонияның, Латвияның және Қырымның партизандары қосылды. Бұрынғыдан 

да  күшті  соққылар  берілді.  Мысалы,  «Рельстік  соғыс»  операциясына  бірінші  кезеңде  96 

мыңға жуық  адамы бар 170 партизан бригадасы, бөлімі  және тобы қатысқан болса, екінші 

кезеңде 120 мыңнан астам адамы бар 193 бригада мен бөлім қатысты. Осы рельстік соғыс 

туралы  қызықты  мәліметтер  И.Г.  Стариновтың  «О  Рельсовой  войне»  деген  мақаласында 

берілген. Мұнда И.В. Сталиннің рельстік соғысты қолдап, алайда оны материалдық жағынан 

толық  қамтамасыз  етпегендігінен  партизандарға  поездарды  жолдан  шығарудың  санын 

азайтудың есебінен рельстерді қопаруға тура келді деп көрсетеді, сонымен қатар 1937-1938 

жылдардағы  қуғын  сүргіннің  кесірінен  партизандық  күштердің  тиімділігі  әлсіреді.  Бұған 

дәлел  мысалы  Белоруссияда  алдында  түсірілген  437  партизан  бөлімінен  1942  жылдың  1 

қаңтарында барлығы 25 көп емес бөлімдер қалған [5, 208-209 бб.]. 

С.В.Гришин,  С.А.Ковпак,  Я.И.Мельник,  М.И.Наумов,  В.Е.Самутин,  Ф.Ф.Тараненко 

және  басқалары  басқарған  партизан  құрамалары  сияқты  ірі  құрамалардың  жау  тылдарына 

еніп,  барлау  жасауы  халықтың  патриоттық  күресін  өрге  бастыруда  және  жау  тылының 

берекесін  қашыруда  орасан  зор  рөл  атқарды.  Партизандар  мен  астыртын  жұмыс 

жүргізушілер  қызыл  Әскерге  өзендердегі  өткелдерді  басып  алу,  жеке  елді  мекендерді, 

жолдардың  тораптарын  азат  ету  және  олардың  біздің  әскерлердің  алдыңғы  бөлімдері 

келгендерше  ұстап  тұру  арқылы  да  көмектесті.  Мысалы,  Украина  партизандары  кеңес 

әскерлерінің Днепрге шабуылы кезінде олар үшін Деснадан өтетін үш өткелді, Припятьтан 

өтетін  10  өткелді  және  Днепрден  өтетін  12  өткелді  басып  алды,  ұстап  тұрды.  Жергілікті 

халық партизандарды барынша қолдап, олардың қатарын ылғи толықтырып отырды. Кеңес 

адамдары партизандарды әскери күш деп білумен қатар, саяси күш деп білді.  

Партизан  қозғалысына  белсене  қатысушы  Әди  Шәріпов  өзінің  естелігінде  былай  деп 

жазады.  «Біз  қасықтай  қанымыз  қалғанша  Отан-ананың  алдында  сүттей  таза,  әскери  антқа 

берік болуға серт бердік. Біз Белоруссияның орман-тоғайы, орыстың кең жазық даласында 

қан  кешкен  ұрыстарда  жүрсек  те  туып-өскен  Қазақстанды,  сүйікті  Отанымызды 

қорғайтынымызды  жақсы  білдік.  Қай-қайсымыз  болмайық,  біз  совет  азаматы  екенімізді, 

біздің күшіміз-халықтар достығының бірлігінде, коммунистік партияның төңірегінде тығыз 

топтасуымызда  екенін жақсы білдік» [6, 24 б.]. М.Құсайынов  «Қазақстандықтар Ұлы Отан 

соғысы  жылдарында»  атты  кітапшасында  тек  Белоруссияның  партизан  отрядтарында  800-

ден  астам  қазақстандықтар,  ал  Украинаның  территориясында  633  қазақ  партизандары 

болғандығын және олардың кейбірін атап өтеді, олар: А.Айсаев, Г.Ахмедияров, Ф.Барабаш, 

Ж.Саин,  Ә.Шәріпов,  Қ.Қайсенов,  С.Төлешов,  Т.Жангелдин,  И.Савельев,  К.Еремеев, 

Ф.Озмитель, Н.Көшекбаев [6, 26 б.]. 

 

214 

Герман  фашизміне  қарсы  күресте  асқан  ерлік  көрсеткен  жүздеген  қазақстандық 

партизандар  болды.  Олардың  ішінде  Ғалым  Ахмедияров  (Фрунзе  атындағы  партизандық 

бригаданың штаб бастығы), Әди Шәріпов (2-Клетнян партизандық бригадасының комсомол 

жұмысы  жөніндегі  комиссардың  орынбасары),  Сатымбек  Төлешев(«Заря»  отрядының 

командирі,  соңынан  партизандық  құрамасынынң  штаб  бастығы),  Василий  Шарудо 

(«Железняк» партизандық бригадасының командирі), Жұмағали Саин (партизандық ротаның 

политругі),  Тоқтағали  Жангелдин  (комсомол  жұмысы  жөніндегі  бригада  командирінің 

орынбасары) және басқалары.  

А.Л.Манаенков, Е.П.Горелин, А.Ф.Маркова және басқаларының құрастыруымен жарық 

көрген  «Партизанские  формирования  Белоруссии  в  годы  Великой  Отечественной  войны 

(1941  июнь-1944  июль)»  атты  еңбегінде  соғыс  жылдарындағы  Белоруссияның  паризандық 

күштерінің  ұйымдастырушылық  құрылымы,  партизандық  құрамалардың  және 

бригадалардың,  бөлімдердің  қысқаша  құрылу  тарихы,  әскери  қимылдарды  өткізген  жері, 

Қызыл  Әскер  бөліктерімен  біріккен  уақыты  және  өмір  сүруін  тоқтату  себептері,  олардың 

сандық,  ұлттық  құрамы,  басқару  құрылымы  туралы  біршама  толыққанды,  қызықты 

мәліметтер  беріледі.  Берілгендер  жүйелі  түрде,  құжаттар  негізінде  баяндалған. 

Белоруссиядағы  партизандық  бөлімдерде  белорустер-71,19%,  орыстар-19,23%,  украиндар-

3,88%, 5,7%-

басқа  ұлт  өкілдері  құрағанын  көрсетеді.  Олардың  ішінде  1,2  мыңнан  көбісі 

шетелдік антифашистер, яғни поляктар, славактар, неміс, француз тағы басқалар болған. [7, 

10 б.].  

Екінші дүниежүзілік соғыс жылдары кеңес әскерінің Жалпы бұл тақырыптың зерттелуі 

соғыс  жылдарынан  басталды,  сол  кезеңде  жарық  көрген  отандық  тарихшылардың 

еңбектерінде  барынша  қамтылған.  Қорыта  келе,  партизандар  қоғалысына  қатысқан 

қазақстандықтар  туралы  кеңестік  және  отандық  тарихнамада  біршама  жетістіктерге  қол 

жеткізілді. Қазақстандықтардың шетелдегі қарсыласу қозғалысына қатысуы мәселесі, біздің 

ойымызша, бүгінгі күнге дейін жекелеген тарихи зерттеу нысанына айнала қойған жоқ. Бұл 

олқылықты толтыру Ұлы Отан соғысына қазақстандықтардың қатысуына қатысты бірқатар 

беймәлім тұстарын ашуға мүмкіндік береді. 

 

жүктеу/скачать 7,44 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: