Сборник статей (часть 1) общественные и гуманитарные науки алматы 2011 ббк

324
Планирование кадров в соответствии с 
производственными планами
Интеграция планирования человеческих ресурсов и 
корпоративного планирования
Тотальный контроль
Координация целей
Оценка деятельности
Оценка результата
Централизованное вертикальное управление
Децентрализованное горизонтальное управление
Основная целевая функция:
Обеспечение нужных людей в нужном месте
Основная целевая функция:
Эффективность взаимодействия человека и организации
Управление человеческими ресурсами образовано от английского словосочетания human 
resource management. Человеческие ресурсы подразумевают собой комплекс характеристик, ко-
торые существуют в каждом из нас, так вот управление человеческими ресурсами – это управле-
ние, путём воздействия именно на ресурсы конкретного человека или группы людей приёмами 
психологических техник.
Управление персоналом – воспринимается основной массой людей как менеджмент, как 
управление путём применения административных мер и полномочий.
Но из этого не следует, что hr-менеджер, работающий, к примеру, в Лондоне, кардинально 
отличается от менеджера по персоналу, работающего в Москве? Нет. Потому что система об-
разования одинакова. На кафедрах управления персоналом в ВУЗах России 60% учебного плана 
посвящены психологии и когнитивным методикам, 20% техническим наукам и экономическим 
дисциплинам и 20% – менеджменту. Такой расклад явно не в пользу менеджмента, скорее это 
больше похоже на подготовку специалиста в сфере управления человеческими ресурсами.
Раз нет никакой разницы, то и нет проблемы. Но проблема всё-таки есть. Она заключается 
в неправильном понимании своей профессии и, соответственно, неправильного отождествления 
с ней специалиста, работающего в этой сфере, а ранее студента, выбравшего управление пер-
соналом в качестве своей специальности. Считаю излишним говорить о том, к каким грустным 
последствиям это может привести. Поэтому я считаю, что необходимо дать понять студенту, а в 
будущем специалисту, разницу в этих двух стратегиях управления.
Как гласит известный рекламный слоган: feel the difference (чувствуйте различие).
Рассмотренный подход к управлению человеческими ресурсами в настоящее время успеш-
но реализуется в ООО «Компания «Объединенная Энергия», г. Москва [2], и может быть поле-
зен многим организациям научного и научно-производственного профиля. 
литература
1. Соловьев В.П. Инновационная деятельность как системный процесс в конкурентной экономике (синерге-
тический эффект инноваций). – Киев, Феникс, 2006. – 560 с.
2. Малафеев С.И., Серебренников Н.А. Компании «Объединенная Энергия» – 20 лет / Горное оборудование 
и электромеханика, 2011, № 1. – С. 52 – 56.
Лукпанов А. Ж. КарГУ им.Е.А.Букетова,
 магистрант 2 года обучения кафедры политологии и социологии 
Инджиголян А.А. КарГУ им.Е.А.Букетова 
кафедра политологии и социологии, доцент, к.социол.н.
о некоторых проблемах прогнозированиЯ и моделированиЯ 
политической системы казахстана
  
Проблема моделирования и прогнозирования в социально-политической жизни государ-
ства  актуализировалась  для  Казахстана  в  условиях  формирования  рыночных  отношений.  В 
условиях рынка, как ни в каких других условиях прогноз и модель как методы анализа и по-

325
строения будущего позволяют минимизировать риски стихии и непредсказуемости так харак-
терные для капитализма. При использовании этих методов необходим, прежде всего, историко-
сравнительный анализ, предварительный поиск причин сложившейся ситуации, затем диагно-
стика настоящего и только потом – собственно построение модели и прогноза. Поэтому в статье, 
прежде чем приступить к прогнозу относительно перспектив политической системы Казахста-
на, необходимо провести исторический анализ становления Казахстана, начиная с периода 90-х 
годов. Основным методом проведения исследования был контент-анализ различных правовых и 
общественно-политических документов [1]. С точки зрения современных ученых политическое 
развитие Казахстана можно условно разделить на 6 периодов. 
Первый период относится к 1991–1995 гг. – это так называемый постсоветский период. От-
личительными характеристиками политической культуры которого можно назвать следующие: 
«прозападный»  и  демократический  романтизм;  сохранение  элементов  советской  командно-
административной системы; высокая политическая активность населения; начало постепенного 
укрепления  президентской  власти  при  параллельном  сокращении  влияния  представительных 
органов; поиск оптимальной модели социально-экономического и политического развития. 
Второй период – 1995–1999 гг. – период формирования персонифицированной системы 
государственной власти. К характерным чертам этого периода можно отнести: конституционное 
усиление президентской власти; окончательное формирование механизма сохранения баланса 
сил  между  влиятельными  группами  давления;  популяризация  теории  «особого  пути»;  выбор 
«азиатской модели» политического и социально-экономического развития; тезис «сначала эко-
номика, а потом политика»; начало жесткой конфронтации между властью и оппозицией. 
Третий период – 1999–2001 гг. – это период так называемой временной стабилизации, ко-
торый характеризовался такими чертами как: быстрыми темпами экономических реформ при 
сохранении  консервативной  политической  системы;  продлением  президентских  полномочий 
президента;  стабильностью  внутри  политической  элиты.  Четвертый  период,  относящийся  к 
2001–2004 гг. – характеризовался активизацией внутриэлитных конфликтов и в целом выражал-
ся в следующих чертах: возникновением дисбаланса между открытой экономикой и закрытой 
политической системой. Возникновением дисбаланса внутри политической элиты, приведший к 
ее расколу; формированием первых зачатков электоральной политики, когда отдельные теневые 
игроки вышли на политическую сцену; объединением и активизацией казахстанской оппози-
ции, выразившейся в  усилении конфронтации с властью. 
Четвертый период – 2004–2006 гг. Важными вехами этого периода является смена элит в 
ряде постсоветских стран, например, в Грузии, на Украине и в Кыргызстане. Политическая куль-
тура в этот период носила мобилизационный характер и развивалась под влиянием подготовки 
к президентским выборам. Характерные черты: 
Изменения в правовой сфере направленные на усиление государственного контроля за 
•
информационным и политическим пространством Казахстана;
Конфронтация с «третьим сектором». Ужесточение государственного контроля за мест-
•
ными и международными НПО;
Усиление конфронтации между оппозицией и властью;
•
Трансформация партийной системы (создание новых партийных коалиций, как на про-
•
президентском, так и на оппозиционном полях), раскол и исчезновение некоторых из политиче-
ских партий.
Непопулярные экономические приемы, такие как резкое однодневное изменение курса 
•
тенге по отношению к доллару;
Постепенное отстранение главы государства от постоянного личного вмешательства во 
•
внутренние проблемы. Частичная передача полномочий Правительству и Парламенту [2].
Пятый период – 2007-2009 гг. – период мирового экономического кризиса. В этот период 
кризис экономический имел шансы перерасти в кризис политический. Характерными чертами 
этого периода были:

326
Длительное отрицание проблем в экономике;
•
«Ручной режим» управления экономикой лично главой государства; 
•
Ипотечный кризис на Западе затронул банковскую сферу Казахстана, и далее строитель-
•
ную отрасль;
Период недоверия к власти и банковской сфере;
•
Перераспределение рычагов управления;
•
Выход на политический олимп новых лиц.
•
И, наконец, современный период, 2010-2011 гг.– признание Казахстана как важного члена 
международного сообщества. Этот период ознаменовался успешным выходом из кризиса, без 
помощи Всемирного банка; принятием Казахстана Европейским сообществом, выразившемся в 
Председательстве Казахстана в ОБСЕ; интеграцией Казахстана в Азиатские процессы с выдви-
жением на первые позиции. Проведение 7-х Зимних Азиатских игр, председательство Казахста-
на в ОИК, проведение исламского экономического форума, участие казахстанских миротворцев 
в Афганском конфликте. Произошло усиление борьбы с коррупцией, выразившейся в ряде гром-
ких арестов высокопоставленных руководителей государственных ведомств и предприятий. Ро-
тация кадров, выдвижение новых действующих лиц, выразившейся в неоднозначном одновре-
менном применение принципа геронтократии и ювенократии в политике, как на местах, так и в 
центре. 
Политическая система нашей республики не уникальна. Она имеет те же минусы и плюсы, 
что и десятки других политических систем в разных регионах мира и, с точки зрения типологии 
политических режимов, обладает элементами авторитаризма, но следует уточнить, что такие 
режимы присутствуют в большинстве постсоветских государств. Хотя в последнее время со сто-
роны некоторых идеологов участились попытки провести терминологическую замену понятий, 
как, например, это происходит с использованием термина «управляемая демократия». Западный 
политолог Э. Шиллз в свое время называл это немного по-другому – «демократия под опекой». 
Главная характерная черта большинства авторитарных систем – это ограниченный плюрализм и 
узкое поле для политического участия, нередко при наличии более или менее свободного эконо-
мического пространства и успешных рыночных реформ.
В  целом,  кроме  наличия  административно-силовой  политики,  Казахстан  и  другие 
центрально-азиатские государства объединяет значительный уровень политической непредска-
зуемости из-за присутствия четырех ключевых проблем: 
Отсутствие диалоговой площадки для взаимоотношений между властью и оппозици-
1. 
ей;
Отсутствие  бесконфликтного  механизма  преемственности  власти.  Вся  политическая 
2. 
система замкнута на одном человеке или отдельной группировке;
Доминирование теневой политической сферы над публичной политикой. Отсюда пре-
3. 
валирование узких групповых интересов над государственными задачами;
Влияние со стороны транснациональных корпораций. Риск экономических интервен-
4. 
ций. 
Отношение к Казахстану по большей части не изменилось с советского периода. Казах-
стан в силу своего географического положения и наличия большого количества ресурсов пред-
ставляет интерес в первую очередь как ресурсная база. Если и дальше откладывать проведение 
крупномасштабных политических реформ, то это может привести к потере политического суве-
ренитета. 
Проведем SWOT-анализ политической системы Казахстана, прежде чем давать оценку по-
литической системы Казахстана, необходимо выявить сильные и слабые стороны, а также оце-
нить уровень иммунитета данной системы к кризисам разного масштаба [3]. Сущность этого 
анализа заключается в формировании «Сильного» и «Слабого» сценария развития ближайших 
событий.
(Strength)  сильные  стороны:  Сильная  президентская  власть.  Политическая,  межэтни-

327
ческая и межконфессиональная стабильность. Поддержка со стороны элиты и большей части 
населения. Высокие темпы экономического развития, появление среднего класса.
(Weakness) слабые стороны: Политическая система замкнута на одном человеке или от-
дельной группировке, большое количество конкурирующих элитных группировок. Неконструк-
тивные взаимоотношения между властью и оппозицией. Отсутствие другого эффективного по-
литического института, кроме президентской власти. Дисбаланс между экономической либера-
лизацией и политическим консерватизмом. Доминирование теневой политической сферы над 
публичной политикой. Отсутствие ясной и реализуемой стратегии дальнейшего политического 
развития у правящей элиты и у оппозиции. Высокий уровень коррупции. Отсутствие политиче-
ской определенности для Казахстана после ухода Первого президента. Культивирование в обще-
ственном сознании безальтернативности действующего президента. Неадекватное восприятие 
существующих проблем элитой. Отсутствие самокритики у элиты.
(Opportunity) возможности: Авторитаризм, как основа для модернизации (Модель «ази-
атских  тигров»).  Сырьевой  сектор  –  «локомотив»  для  остальных  отраслей  экономики  Казах-
стана. Время для создания эффективного механизма преемственности власти. При стабильном 
экономическом росте возможно дальнейшее увеличение среднего класса, что укрепит основу 
для политической лояльности к власти.
(Threat) угрозы: Повышение уровня политических рисков в случае неожиданного ухо-
да первого президента со своего поста до создания эффективного механизма преемственности 
власти и выдвижения преемника. Сохранение закрытой политической системы, Доминирующая 
роль политической элиты в отношениях с бизнесом. Новая конфронтация между бизнес-элитой 
и номенклатурными группами давления, Ограниченные каналы рекрутирования политической 
элиты.  Риск  вмешательства  третьих  стран  в  случае  полномасштабного  политического  кризи-
са в стране. Рост социального неравенства. Активизация новых конфликтогенных зон. Главной 
проблемой нового политического цикла станет обострение чувства социальной справедливости. 
Увеличение маргинальной массы, особенно в крупных городах [4].
Исторический анализ и использование метода SWOT-анализ позволяют сделать несколько 
важных выводов:
1. Среднесрочный экономический кризис в Казахстане, в том числе приводящий к резко-
му падению уровня жизни, вряд ли спровоцирует массовые выступления и революции против 
действующей президентской власти. Это явно показал период начала и середины 90-х годов, 
когда тяжелая экономическая ситуация в стране и отсутствие явных перспектив все-таки не под-
толкнули к серьезным политическим конфликтам. Люди, в основном, выражали свой протест 
ногами, уезжая за пределы страны.
2. Исключением может быть ситуация при которой экономический кризис будет длитель-
ным и совпадет с периодом смены верховной власти. Это сделает политическую систему более 
уязвимой и может привести к ее разрушению в случае, если последствиями кризиса захотят вос-
пользоваться конкурирующие элитные группировки.
3. Нынешний формат казахстанской оппозиции и действующий состав ее лидеров не спо-
собен использовать краткие и среднесрочные кризисные процессы в экономике Казахстана, с 
точки зрения своего прихода к власти
4.  Главной  проблемой  нового  политического  цикла  станет  реализация  принципа  спра-
ведливости. К сожалению, высокие конъюнктурные доходы, совершенно не свидетельствуют 
о сглаживании такого рода проблемы. Пример многих стран показывает, что, казалось бы, по-
ложительные для страны явления, связанные с конъюнктурными доходами, не ослабляют про-
блему справедливости, а обостряют её, особенно в период кризиса. Ситуация еще более усугу-
биться в случае резкого снижения расходов на социальные цели.
5. Нестабильность внутриполитического курса. Ежегодные Послания главы государства 
вносят одновременно ясность и надежду для одних слоев населения и одновременно неуверен-
ность и страх для других. Ежегодные Послания при этом иногда кардинально меняются, и вы-

328
сказывания Президента порой воспринимаются отдельными ведомствами и государственными 
органами как руководство к действию. 
За период Независимости Казахстан доказал всему мировому сообществу успешность вы-
бранной стратегии развития. Ставка Президента Н.А.Назарбаева «сначала экономика, а затем 
политика»  оправдала  себя.  Казахстан  в  сравнении  с  другими  странами  пережил  кризис  2008 
года с наименьшими последствиями, как для бюджета, так и для населения страны. Но это, тем 
не менее, не оправдывает и дальнейшее следование данной стратегии. Казахстану необходимо в 
краткосрочной перспективе реформировать коренным образом политическую систему страны, 
устранить возможные для Казахстана политические риски, такие как отсутствие реальной аль-
тернативы, действующему Президенту РК Н.А. Назарбаеву и ряд многих других. У Казахстана 
есть все шансы создать прецедент Казахстанского экономического чуда. Это возможно и при 
одновременном реформировании экономики и политики. 
На сегодняшний день многие цели Казахстана в экономической сфере достигнуты и необ-
ходимо срочно модернизировать политическую культуру параллельно с экономикой. Предстоя-
щее десятилетие будет определяющим в развитии Казахстана и всего центрально-Азиатского 
региона. Такое мнение высказал секретарь партии НДП «Нур Отан» Ерлан Карин на I конгрессе 
политологов, прошедшем в Алматы 15 марта 2011 года. Казахстан как одно из ведущих госу-
дарств в Центральной Азии имеет все шансы войти в элитарный клуб мировых держав наравне с 
США, Россией и Китаем, уже не в качестве младшего брата и соседа, а равнозначного партнера, 
с мнением которого следует считаться. Особое внимание к Казахстану подчеркивает тот факт, 
что  Государственный  департамент  США  увеличил  финансирование  на  финансирование  про-
грамм в Казахстане. При этом финансирование было изъято из денег, выделявшихся для других 
государств Центрально-Азиатского региона, к примеру, таких как Таджикистан и Узбекистан.
В 2011-2012 году будет закладываться основа будущей политической модели государства 
на ближайшие 3-5 лет. Именно в этот период считается необходимым провести важнейшие по-
литические реформы. Главу государства Н.А. Назарбаева единогласно поддерживает более 90% 
населения Казахстана, что доказал прошедший референдум и выборы Президента, доверие и 
уважение  бизнес-элиты,  а  главное  зарубежных  инвесторов.  Необходимо  уже  сегодня  опреде-
ляться, кем (личность или группа) будут осуществляться, и координироваться намеченные ме-
роприятия по Стратегиям развития Казахстана до 2020 и 2030 годов.
На сегодня видится единственный путь развития Казахстана. Это институциональное уси-
ление президентской власти. Последние изменения в нормативно-правовые акты и Конститу-
цию под общим названием законы о «Лидере Нации», тому подтверждение. Президент пред-
ложил пересмотреть стратегию национальной безопасности и поручил именно государствен-
ным органам, а не Парламенту разработать поправки в закон «О национальной безопасности». 
«Нам нужно пересмотреть стратегию национальной безопасности и привести ее в соответствие 
с требованиями времени. Вопросы безопасности – масштабный и сложный вопрос. Это одно 
из главных направлений нашей стратегии до 2030 года», – цитируются в сообщении слова Н. 
Назарбаева, сказанные на заседании Совета безопасности [4]. Данный шаг был обусловлен де-
стабилизацией ситуации на Ближнем Востоке, а с другой стороны формированием преемствен-
ности общественно-политической ситуации. 
список литературы
 Конституция Республики Казахстан – 30 августа 1995 года, изменения и дополнения 2007 г.; Назарба-
1. 
ев Н.А. Стратегия радикального обновления глобального сообщества и партнерство цивилизаций.- Астана, 2009; 
Новые формы и методы идеологической работы в контексте современной политической ситуации. Астана, 2009.; 
Реализация идеи национального единства. Стратегия действий НДП «НурОтан». Астана, июль 2007. 
 Аналитический обзор компании «Группы оценки рисков»// http://risk.kz
2. 
 Ю. Г. Учитель, М. Ю. Учитель. SWOT-анализ и синтез – основа формирования стратегии организации 
3. 
2010 г.; 
 Новости нового казахстанского информационного портала http://news.nur.kz/178924.html
4. 

329
Мақажанова Айнагүл,
Алматы қаласындағы № 1 балалар үйінің тәрбиешісі
бІлІм ҮрдІсІнІҢ оҚу мен тӘрбие бІрлІгІндегІ 
дамытуШылыҚ-педагогикалыҚ ҚызметІ
Педагогикалық үрдіс – бұл оқу мен тәрбие бірлігін қамтамасыз ету жолымен кең мәндегі 
тәрбиені іске асыруды көздеген біртұтас жүйе. Педагогикалық үрдіс үрдіс білім беру, тәрбиелеу 
және  дамыту  міндеттерін  шешуге  бағытталған  мақсатты,  педагог  пен  оқушылар  арасындағы 
өзара ықпалды қызметті аңдатады. 
Мәндік, мағыналық тұрғыдан педагогикалық үрдіс – әлеуметтік құбылыс. Педагогикалық 
үрдістің басты мақсаты – қоғамның әлеуметтік тапсырысын іске асыру, яғни өздеріне жүктелген 
міндеттерді  табысты  шеше  білетін  адамдардың  жан-жақты  дайындығын  қамтамасыз  ету. 
Педагогикалық  үрдіске  әлеуметтік  тәжірибе  ұсынылады,  әрі  ол  белсенді  игереді,  бұл  мақсат 
бағдарлы  ұйымдастырылған  іс-әрекеттер  жәрдемімен,  педагогтар  мен  оқушылардың  қарым-
қатынасымен, шәкірттер санасына, еркі мен көңіл-күйіне жүйелі әсер етуімен орындалып жата-
ды. 
Педагогикалық  үрдістің  ең  басты  бірліктері  –  оқу  мен  тәрбие.  Олардың  ықпалымен 
тұлғаның  білімділігі,  тәрбиелілігі  және  дамуындағы  іштей  өзгеріс  үрдістері  іске  асады.  Өз 
кезегінде, оқу және тәрбие үрдістері бір-біріне ұштасқан нақты іс-әрекет үрдістерінен құралады. 
Білім  –  мұғалім  мен  оқушының  субъективті-объективті  әрекет  жолдарымен  мақсатқа  жетуді 
көздеген педогогикалық үрдіс жүйесі. Адамның тұлғалық дәрежеге жетуі, қоғам мұраттарына 
сай қалыптасуы педагогикалық үрдістен тыс іске асуы мүмкін емес. 
Педагогикалық үрдіс ақпараттық, тәрбиелік, дамытушылық, әлеуметті икемдестірушілік 
қызметтерін  атқарады.  Педагогикалық  процестің  құрылымы  екі  тұрғыдан  қарастырылады: 
Бірінші  –  педагогикалық  үрдіске  қатысушылардың  субъективті  құрамы,  екінші  –  іс-әрекеттік 
құрамы. 
Педагогикалық  үрдістің  тұлғалары  –  тәрбиеленуші  және  тәрбиелеушілер.  Бұлардың 
құрамы сан қилы. Мысалы, тәрбиеленушілер қатарына бүлдіршіндерді, ал тәрбиелеушілерге ата-
аналарды, кәсіби педагогтарды жатқызсақ, бұқаралық ақпарат құралдарын, салт-дәстүр, дін, тіл, 
табиғат және сол сияқты балаға ықпал жасайтын барша әлеуметтік-қоғамдық құбылыстардың 
бәрін жанама да, тікелей де тәрбиеші деп танығанымыз жөн. Педагогикалық үрдіс тұлғаларының 
өзара байланысты іс-әрекеттерінің соңғы нәтижесі – тәрбиеленушілердің адамзат жинақтаған 
тәжірибені игеруі. Педагогикалық үрдістің іс-әрекеттік құрылымында мынандай бірліктер ажы-
ратылады:  Педагогикалық  үрдіс  қозғалысы  алдағы  кезеңдердің  өзгерістер  өлшеміне  тәуелді. 
Қолға түскен жетістіктер неғұрлым жоғары болса, нәтиже де соғұрлым салмақты келеді. Бұдан 
шығатын  қорытынды  –  педагогикалық  үрдіс  педагог  пен  тәрбиеленуші  арасындағы  дамыған 
ықпалдастық  ретінде  бірізді  сатылық  сипатқа  ие.  Осы  заңдылықтың  игі  ықпалы  –  аралық 
нәтижесі жақсы болған оқушы жалпы жетістіктерінде де жоғарылау көрсеткіштерге ие болады. 
Педагогикалық үрдісте тұлғаның дамуына ерекше көңіл бөлінеді. Тұлғаның даму қарқыны мен 
жетілген деңгейі нәсілділікке, тәрбие және оқу ортасына, оқу-тәрбиелік іс-әрекеттерге жегілуіне, 
қолданымдағы педагогикалық ықпал жабдықтары мен тәсілдеріне тәуелді. Оқу-тәрбие үрдісін 
басқару,  педагогикалық  үрдістің  тиімділігі  тәрбиеленушілер  мен  тәрбиешілердің  арасындағы 
кері байланыстың жеделдігіне, сондай-ақ тәрбиеленушілерге жасалған реттеуші ықпал-әсердің 
шамасы, сипаты және негізділігіне орайлас келеді. Педагогикалық үрдістің өнімді болуы оқу-
тәрбие қызметтерінің ішкі ықпалдарына және сыртқы (қоғамдық, педагогикалық, моральдық, 
материалдық)  ықпалдардың  әсерімен  байланысты  болады.  Педагогикалық  үрдістегі  сезімдік, 
логикалық және іс-тәжірибелік элементердің бірлігі тұрғысынан қарастырсақ, оқу-тәрбие үрдісінің 
тиімділігі  сезімдік  қабылдау,  қабылдағанды  қисынды  тоқу,  тоқығанды  іс-тәжірибеде  қолдана 
білу  шарттарына  тәуелді.  Педагогикалық  және  танымдық  іс-әрекеттің  бірлігі,  педагогикалық 

330
ықпал  нәтижелілігі  педагог  қызметінің  сапасына  қалай  байланысты  болса,  тәрбиеленушінің 
өзіндік оқу танымдық іс-әрекеттерінің сапасына да соншалықты тәуелді келеді. Педагогикалық 
үрдістің себептілік негізінің болуы оқу-тәрбие үрдісінің нәтижесін алдын-ала анықтап отыра-
тын  жағдаят-қажеттілікке,  сондай-ақ  тұлға  мен  материалды-техикалық,  экономикалық  қоғам 
мүмкіндіктеріне, моральдық-психологиялық шарттарына байланысты. Аталған және басқа да 
заңдылықтар негізінде педагогикалық үрдіс принциптері оқу мен тәрбиенің бастау, жетекші та-
лаптарынан анықталады. Қай педагогикалық үрдіс болмасын, өз дамуының белгілі бір ізділігіне 
сәйкес  кезеңдерге  бөлінеді.  Олар  –  дайындық  кезеңі,  орындау  кезеңі,  нәтижелерді  талдауы 
кезеңі. 
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында әлем қауымдастығының басқа да елдеріндегідей 
білім  жүйесін  жаңарту  және  дамыту  мақсаттарында  ұлан-ғайыр  реформалау  шаралары  қолға 
алынып жатыр. Осы заманның білім жүйесін реформалаудың басты бағыттары білімді адами-
ластыру, оқуды үздіксіз жүргізудің бағыт-бағдары, білім технологиясындағы пәнаралық бірігім-
байланыстарды іске асыруға қатысты. Сонымен бірге, оқу үрдісін компьютерлендіру және білім 
берудің ақпараттандыру формасынан ғылыми ізденіс, оқушылардың өзіндік жұмыстарын кең 
қамтитын  оқудың  белсенді  әдістері  мен  формаларына  өту,  оқу  желісінде  мұғалімнің  оқыту 
жұмыстарынан гөрі оқушылардың танымдық іс-әрекеттеріне көбірек мән беруі, оқу-танымдық 
үрдісті ұйымдастыру мен басқаруда жоспарлы қадағалау, қатаң бағдарландыру тәсілдері оқу мен 
тәрбиенің  дамытушылық,  белсенділік  көтеру,  жеделдестіру  мүмкіндіктерін  мейлінше  тиімді 
пайдалануға мүмкіндік береді. 
Қазақстанның  білім  жүйесінің  даму  бағдарламаларында  белгіленген  аса  маңызды 
мәселе  –  азаматтық,  дербестік,  жеке  жауапкершілік,  қоғамға  қызмет  ету  құндылығын  түсіну, 
демократиялық қоғам құру мәселелерін шешуде ынтымақтастық сезімін тәрбиелеу. Қазақстанның 
білім  кеңістігінде  қалыптасқан  осы  заман  білімін  реформалау  бағыттары  жалпы  әлемдік 
бағдармен үндесе іске асырылуда. Қазіргі заманның ғылымы қоғам мен адамды қоршаған орта-
ны өзгертудің және оны танып-білудің аса қуатты құралына айналды. 
Табысты оқу қамтамасыздығы үшін неге оқыту қажет, білім мазмұны қандай болуы керек 
деген мәселелерді анықтап алу міндетті шарт. Білім мазмұны түсінігі бойынша біркелкі пайым-
дама жоқ. Білімдендіру қызметін іске асыруға бағытталған дәстүрлі педагогикада білім мазмұны 
оқушылар игеруі тиіс педагогикалық икем мен сәйкестікке келтірілген ғылыми ақпарат және оған 
байланысты тәжірибелік ептіліктер мен дағдылар жүйесі ретінде қабылданған. Білім мазмұнының 
мәнін  ашуда  бұл  бағыт  білімдік  бағдарлы  оқу  әдістеріне  сүйенеді.  Мұндай  оқу  жүйесінде 
адамзаттың  тарихи  дамуы  барысында  жинақталған  білім  ғана  әлеуметтік  құндылық  ретінде 
танылады. Бұл көзқарасқа сүйенген демократиялық қоғамның басты міндеті – шығармашыл, 
дербес ой жүргізе алатын адам қалыптастыру болып табылады. Соңғы кезеңдерде білімді ада-
миластыру идеясының арқасында білім мазмұнының мәнін айқындауда тұлғалық бағдарлы оқу 
мен тәрбие бағыты кең назарға алынуда. Осы бағытқа орай оқушылар белгілі оқу мазмұнын ғана 
меңгерумен шектелмеуі тиіс. Оқу-тәрбие барысында ең алдымен шәкірттерде құндылықтарды, 
мәнді сұраныстар мен ниетті нақтылау міндеті тұрады, олар тұлғаға қажет сапа-қасиеттердің 
орнығуына негіз ретінде қабылдануы қажет. Болашақ қоғам мүшесі – жеке тұлға педагогикалық 
үрдіс аймағында өз әрекет-қылықтарына, қоғам мен ел тағдырына, қоршаған ортаны қорғауға 
деген жауапкершілік сезімін қалыптастырып, әділетсіздік пен немқұрайлықтан қашық болуға 
баулынады,  өзінікінен  басқаша  пікірлерді  ымырашылдықпен  тыңдап,  ұрда-жық  ысырып  та-
стамай, қажеттісін қабылдауға үйренеді. Тұлғалық бағдардағы білім мазмұны мейлінше толық 
құрылымға  келтірілген,  педагогикалық  тұрғыдан  икемделген  әлеуметтік  тәжірибе  күйінде 
құралады.  Білім  мазмұнының  элементтері  бір-бірімен  байланысты  және  өзара  шарттасқан. 
Әлеуметтік тәжірибе элементтерін игерген адам жақсы орындаушы ғана болып қалмастан, дер-
бес,  өз  бетінше  шығармашылықпен  әрекет  жасай  алатын,  қалыптасқан  қатынастар  жүйесіне 
өз үлесін қоса білетін тұлға дәрежесіне көтерілуге мүмкіндік алады. Бұл орайда балалар және 
жасөспірімдер бірлестіктері тәрбиеленушілердің қызығушылықтары мен рухани қажеттіліктерін 

331
қанағаттандыру негізінде, олардың мүмкіндіктерін дамыту мен іске асыруда көп көмегін тигізеді. 
Мұндай  бірлестіктер  әр  балаға  өз  қалағанымен  айналысуға,  өз  мүдделерін  қорғауға,  өзіндік 
басқару  жұмыстарына  араласуға  мүмкіндік  береді.  Аталған  бірлестіктерде  тәрбиеленушілер 
қоғамдық қатынастар тәжірибесін игереді, сонымен бірге әлеуметтік рөлдерді атқаруға үйренеді. 
Тәрбиеленушілер  әрқилы  мақсаттар  төңірегінде  бірігеді.  Ондай  мақсаттар  түрлері  келесідей 
болуы мүмкін: өз құрбыларымен ресми емес қарым-қатынасқа түсу; қарым-қатынас шеңберін 
кеңейту; тұрмыстағы өз орны мен беделін анықтауда, құқықтары мен еркіндігін қорғауда, ересек 
өмірге дайындалуда жәрдем алу. 
Балалар  бірлестіктері  жағдайындағы  тұлғаның  әлеуметтенуіне  байланысты  мәселелерді 
шешуге бағытталған тәрбиелік жұмыстар өз мақсаты, мазмұны және құрылымы бойынша сы-
ныптан тыс жұмыстардан көптеген ерекшеліктерімен ажыралады. Мысалы, бірлестік мақсаты 
бір тараптан – тәрбиеленушінің өз алдына қойған мақсаты ретінде қарастырылса, екінші тараптан 
– бірлестік істеріне араласқан ересектердің де тәрбие мақсаты ретінде қабылданады. Бірлестікте 
тәрбиеленушілер іс-әрекеттерінің әлеуметтік маңызы арта түседі. Бұған себепші болатын шарт – 
тұлғаның әлеуметтенуіне табыс беретін жағдайлардың жасалуы, осының нәтижесінде оқушыда 
қоғамдағы әлеуметтік қызметтерді орындауға деген ынта-ықыласы қалыптасады, сонымен бірге 
тәрбиеленушілердің қажеттері мен қызығушылықтарын қанағаттандырудың көздері ашылып, 
баланың  өзінің  де,  ол  қатысқан  ұжымның  да  іштей  мазмұн-сапалық  тұрғыдан  дамып,  байи 
түсуіне,  жаңа  ұмтылыстар  бағытын  алуға  көмегін  тигізеді,  тұлғаның  әрекет-қылық  талапта-
ры қоғамдық норма, құндылықтар, әлеуметтік бағдарламаларға сәйкес ретке келеді, баланың 
мүддесі орындалады. Балалар  мен  жасөспірімдер бірлестігі іс-әрекет  мазмұны  (еңбектік, бос 
уақыттарды толтыру, қоғамдық –саяси, діни, патриоттық, танымдық); мерзімі (тұрақты – мек-
тепте,  қосымша  білім  беру  мекемелерінде,  балалар  мекен  жайында;  уақытша  –  балалардың 
жазғы орталықтары, туристік топтар; нақты жағдайларға орай – әрқилы жиындар); басқару фор-
масы (ресми емес, үйірмелік, ұжымдасқан мейрам, кештер) тәрізді белгілерімен айқындалады. 
Бірлестіктерде  іс-әрекет,  қызметтері  өз  мазмұны,  формалары  және  әдістерімен  ажыралып, 
тәрбиеленушілердің жас ерекшеліктеріне, олардың қызығушылықтары мен қажеттңлңктеріне 
сәйкес іске асырылады. Жасөспірімдер бірлестіктерінің бірін таңдау, бір ұжымнан екіншісіне 
ауысу құқығы оқушылардың өз еркінде. Мұндай баламалы бағыт мүдде, мұқтаждықтарға бай-
ланысты  таңдау  жасап,  соған  сәйкес  өз  ойын,  бағдарламасын  іске  асыру  мақсатында  өзіндік 
жоспар түзуге, мерзімін белгілеп, орындау жөн-жосығын айқындауға мүмкіндік алады. 
Мұнда  балалар  бірлестіктеріндегі  тәрбиеленушілер  тұлғасын  дамыту  ерекшеліктеріне 
сәйкестендірілген іс-әрекеттерді ұйымдастырудың негізгі кезеңдері мен педагогикалық шарт-
тары көрсетілген. Олар: алғашқы бейімделу, жаңа іс-әрекет түрлерін меңгеру, жаңа жағдайға 
орай өз мүмкіндіктерін іске асыруға үйрену, білімдері мен ептіліктерін тұрмыста пайдалануға 
дайындық жасау. 
Бұл бірлестіктердегі іс-әрекеттер тобы мынандай принципке орай орындалады: – балалар 
мен жасөспірімдердің бірлестіктері шеңберінде жалпы адамзаттық құндылықтарды жан-жақты 
үйлестіру; – тәрбиеленушілерді адамның өмірлік ұстанымдары мен әлеуметтік рөлдерінің даму-
ына ұтымды негіз қызметін атқаратын қоғамдық әрі тұлғалық мәнді қатынастарға араластыру; – 
балалар бірлестіктерінде тәрбиеленушілердің өзіндік ұйымдасуына және мүмкіндіктерін өзінше 
жүзеге асыруына жәрдем беретін ұжымның өзіндік басқаруы мен педагогикалық жетекшілікті 
өзара байланыстыра жүргізу. 
Ерекше тәрбиелік мүмкіндіктерге ие уақытша бірлестіктер де (балалар лагерлері, жастардың 
ауыспалы топтары, нұсқау беру жиындары) маңызды істер атқаруда. Мұндай қысқа мерзімді 
ұжымдарда бала кең өрісті әрі жедел қатынастарға түсіп, құрбы-құрдастарымен тез тіл табысып, 
жан-жақты шығармашылық қабілеттерін іске асыруға қолайлы мүмкіндіктер алады. Уақытша 
бірлестіктерде жасөспірімдер өз тіршілігін өз бетінше ұйымдастыруға ұмтылып, бастапқы ен-
жар бақылаушы қалпынан белсенді ұйымдастырушы тұлға дәрежесіне көтеріледі. 

332
Бірлестіктегі ересектер мен құрбыларының ықпалынан тәрбиеленуші бойында орнығып, 
көрінетін әлеуметтік әрекет-қылық үлгілері балаға өзін белсенді субъект ретінде тануға, игер-
ген тұрмыс, тәлімдік қалып, талаптарды орындауға жол ашады. Қорыта айтқанда, бала дамуы 
нәтижесінде тұрақтанған сапалық өзгерістер – өзара нақты қатынастар барысындағы тәрбиешілер 
мен тәрбиеленушілердің бірлікті, қызметтес іс-әрекеттерінің жемісі. 
Мамытова Алтынай Билаловна 
Преподаватель Кыргызского национального 
университета им. Ж.Баласагына

жүктеу/скачать 5,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: