Сəбет Балтаұлы Бап-Баба (Бабаев)

үйренуден  гөрi  ертерек  бастау  алған.  Алғашқы,  кең  етек  алған  естiң  ассоциативтiк 
теориясы.  Бұл  теорияның  мəнi:  дүние  заттары  мен  құбылыс-тарының  есте  орнығуы  мен 
қайта  жаңғыруы  бiрiнен  бiрi  бөлектенген  күйде  емес,  өзара  байланысты  "топталған  не 
тiзбектелген" (Сеченов)  қалыпта  жүредi.  Осы  процеске  тəуелдi  мида  есте  қалдыру  мен 
қайта жаңғыртудың физиологиялық негiзi - уақытша жүйке байланыстары түзiледi. Мұндай 
байланыстар  психологияда  ассоциациялар  деп  аталған.  Ассоциациялардың  бiрi 
заттардың  уақыт  пен  кеңiстiктегi  қатынас  бейнесiнен,  яғни  жанасу  ассоциациясы, 
екiншiсi - олардың ұқсастығынан туған бейнеден, яғни ұқсастық ассоциациясы, үшiншiсi
-  қарама-қарсылыққа  негiзделген  контрастық  ассоциациясы,  төртiншiсi - себеп-
салдарлы қатынастардан туындайтын каузальдық ассоциация. Бұл бағыттағы теорияны 
ұсынып,  дамытқандар:  Аристотель,  Юм,  Д.  Джеймс,  Спенсер,  И.  М.  Сеченов,  И.  П. 
Павлов.  
             Естiң  нейрондық  теориясы.  Адам  миының  құпиялары  көп  жағынан  əлi  ашылар 
емес.  Ол  өте  құрылымды.  Осы  күрделi  ақуызды  жиынтықтың  жаңа  ақпарат  топтап,  оны 
сақтай  алу  қабiлетiн  қазiргi  күндегi  психология  онда  жүрiп  жататын  құрылымдық  немесе 
химиялық  өзгерiстермен  байланыстырып  отыр.  Бұл  теорияның  негiзгi  мəнi  мынада:  есте 
қалдыру  мидың  электрлiк   белсендiлiгiмен,  яғни  мидағы  химиялық  не  құрылымдық 
белсендiлiк қандай да бiр жолмен ағзадағы электр қуатын арттырады. Бұл үшiн қолайлы 
ес  iздерiн  iске  қосатын  жүйке  тiзбегi  болуы  шарт.  Физиология  заңдарына  орай  нейрон 
жеткiзген импульстер аксон (қозуды жеткiзушi) арқылы бiр жасушадан екiншiсiне берiледi. 
Аксонның  жасушамен  тоғысқан  жерi  синапс  деп  аталады.  Жеке  бiр  жасушаның  өзiндегi 
осы синапстың саны мыңдаған. Синапс негiзiнен екi түрде қызмет етедi, бiрi - қоздырушы, 
екiншiсi - тежеушi. Сонымен, қысқа мерзiмдi не ұзақ мерзiмдi естiң екеуi де бiрдей қозушы 
немесе тежелушi жүйке элементтерiнiң бiр-бiрiне əсерiнен туындайды. Айырмасы - қысқа 
мерзiмдi  ес  белгiлi  нейрондардың  уақытша  электрлiк  белсендiлiгiнен  болады  да  ұзақ 
мерзiмдi ес нейрондардың тұрақты құрылымынан келiп шығады.  
             Естiң  биохимиялық  теориясы.  Нəсiлдiк  негiзде  жатқан  химиялық  процестер 
ашылуымен ғылымда сол процестiң есте қалдыруға ықпалы жоқ па деген ой пайда болды. 
Əр  ағза  үшiн  тəн  болған  генетикалық  ақпарат  ДНК  (дезоксирибонуклейн  қышқылы) 
молекулаларында шоғырланады, ал оны тасымал-дау басқа (РНК) нуклейн қышқылының
молекуласымен  орындалады.  ДНК  ағзаға  тəн  əр  жаңа  генетикалық  естi  өзiнде 
сақтайтындықтан, оның өзi немесе РНК игерiлген тəжiрибенi де бiрден бiрге өткiзуi мүмкiн 
деген  болжам  жасалды.  Эксперименттер  нəтижесiнде  тəндi  құрайтын  молекуланың 
химиялық  құрылымы  тiршiлiк  иесiнiң  тəжiрибе  топтауымен  өзгерiске  келетiнi  анықталды. 
Бұл келесi сұрақты туындатты: үйрету барысында өзгерген РНК молекуласы жаңа пайда
болған дағды жөнiндегi мəлiметтi өзiнде сақтай ма не сақтамай ма? Эксперимент барысы: 
жануар  қажеттi  əрекеттi  орындауға  үйретiлгендi.  Оның  жүйке  жүйесiнiң  бiр  аймағы-нан 
РНК молекуласы бөлiп алынды, кейiн ол игерiлген бiлiктi екiншi жануарға өткiзу үшiн жаңа 
ағзаға егiлдi. Үйретiлген жануардың РНК молекуласын қабылдаған екiншi жануар (жалпақ 
құрт) алғашқысының дағдысын қайталап бердi. 
            Тағы бiр эксперимент. Планари құрттары бiр бiрiн қорек етедi. Егер бiр планаридi 
белгiлi  бiр  əсерленуге  үй-ретiп,  оны  турап,  үйретiлмеген  екiншiсiне  жегiзсе,  онда  кейiнгi 
құрт та алғашқысының əрекетiн қайталайтыны байқалған       (Д. Мак-Коннел). 
            
Аталған 
эксперимент 
тəжiрибелерден 
естiң 
ерекше 
iздерi 
дене 
молекулаларындағы  химиялық  бiрiкпелерде  таңбаланып  (кодталып),  организмде  еркiн 
қозғалыста  болатыны  жəне  олардың  бiр  жануардан  екiншiсiне  ауыса-тыны  толық 
дəлелдендi. 
  
                                3. Ес түрлерi  
            Есте қалдыру жəне қайта жаңғырту үшiн жұмсалатын əрекеттердiң сипатына орай 
естiң  əр  түрi  келесi  негiзгi  үш  өлшемге  сəйкес  болуы  шарт: 1) əрекеттегi  басымдау 
болған  психикалық  белсендiлiктiң  сипаты  бойынша  ес  -  қозғалысты,  сезiмдiқ,  бейнелi 
жəне  сөз - логикалы  болып  бөлiнедi; 2) iс-əрекет  мақсатына  орай  ес - ырықты жəне 
ырықсыз  болуы  мүмкiн; 3) дүниелiк  iс-əрекеттегi  рөлi  мен  орнына  тəуелдi  жатталып, 
сақталу  мерзiмiнiң  мөлшерiне  байланысты - қысқа  мерзiмдi,  ұзақ  мерзiмдi  жəне  нақты

қызметтiк естер ажыратылады. 
             Қозғалысты  ес - əрқилы  қимыл-қозғалыстар  мен  олардың  бiрлiктi  жүйесiн  есте 
қалдырып, сақтап жəне қайта жаңғырту. Кейбiр адамдарда осы ес түрi басқаларынан гөрi 
басымдау  келедi.  Ондайлар,  мысалы,  музыкалы  шығарманы  дауыспен  қайталай  алмаса
да,  бимен  көрсетуге  шебер.  Ал  екiншi  бiреулердiң  қозғалысты  есi  тiптi  шабан.  Бұл  ес 
түрiнiң  əрқандай  еңбектiң  дағдыларын  қалыптастыруда,  балалардың  жүру,  жазу 
əрекеттерiнiң  қалыпқа  түсуiнде  жəне  т.б.  маңызы  өте  үлкен.  Қозғалысты  ес  болмағанда, 
бiз  қажеттi  əрекет  пен  қимылдарымызды  əрдайым  жаңадан  үйренiп  баруымызға  тура 
келер  едi.  Жақсы  дамыған  қозғалысты  ес  адамның  əрекет  еп-тiлiгiнен,  еңбектегi 
ұқыптылығы мен "бармағынан өнер тамғанынан" көрiнедi. 
             Сезiмдiк  ес.   Əдетте,  қажеттерiмiз  бен  қызығулары-мыздың,  қоршаған  ортамен 
қатынасымыздың  қаншалықты  тиiмдi  не  зиянды,  ұнамды  не  жағымсыз  орындалып 
жатқанын көңiл-күйiмiзбен танытамыз. Осыдан, көңiл-күй есi адам өмiрi мен iс-əрекетiнде 
өте  үлкен  маңызға  ие.  Басымыздан  өтiп,  есiмiзде  сақталған  сезiмдер  əрқашан  бiздi 
əрекетке  ынталандырады  немесе  өткендегi  жағымсыз  əсерлерге  тап  келтiрген 
оқиғалардан  сақтандырады.  Сiзбен  қатынасқан  адамның  көңiлiн  аулау,  оқыған 
кiтабыңыздың кейiпкерiмен қосылып, толғанысқа түсуiңiз осы сезiмдiк еске негiзделген. 
             Бейнелi  ес  -  елестерге,  табиғат  көрiнiстерiне,  сонымен  бiрге  дыбыстар,  дəмге 
негiзделген жад iздерi. Ол көру, есiту, сипай сезу, иiстiк жəне дəмдiк болып бөлiнедi. Егер 
көру,  есiту  естерi  əрбiр  жете  дамыған  адамның  өмiрлiк  бағыт-бағдарында  қалыптасатын 
болса,  онда  сезiмдiк,  иiстiк  пен  дəмдiк  естер  адамның  кəсiптiк  қасиеттерiне  жатады. 
Сəйкес түйсiктер сияқты мұндай ес түрлерi iс-əрекет шарттарына орай қарқынды дамып, 
кейде  кемiстiгi  болған  ес  түрлерiнiң  орнын  толықтыруда  керемет  деңгейлерге  көтерiлуi 
мүмкiн,  мысалы,  соқырдың  денесiмен  сезiнуi,  естiгiштiгi,  ал  кереңнiң  көргiштiгi,  иiскей, 
жанаса сезгiштiгi т.б. 
             Сөздiк-логикалы  (мағыналы)  ес  мазмұнына  бiздiң  ой-өрiсiмiз  кiредi.  Ой  тiлсiз 
өрнектелмейдi,  сондықтан  ой  тек  мағыналық  ғана  болмай,  сөздi-логикалы  болатыны 
осыдан.  Бiздiң  ойымыз  əртүрлi  тiл  формаларымен  берiлетiндiктен,  оны  қайта  жаңғырту 
материалдың  тек  негiзгi  мазмұнын  жеткiзумен  не  сөзбе-сөз  қалтықсыз  қайталануымен 
жүзеге  асуы  мүмкiн.  Егер  кейiнгi  жағдайда  жадқа  алатынымыз  мағыналық  өңдеуге
түспейтiн  болса,  онда  оның  өзгерiссiз  жадталуы  логикалы  емес,  механикалық  жаттауға
айналады. 
             Сөздi-логикалық,  мағыналы  есте  басты  мəн  екiншi  сигналдық  жүйеде.  Сондықтан 
да,  қарапайым  формадағы  қозғалыс,  бейнелi  жəне  эмоционалды  естер  жануарларда  да 
байқалатын болса, мағыналы ес түрi адамға ғана тəн қасиет. Сөздi-логикалы ес басқа ес 
түрлерiнiң  дамуына  арқа  сүйей  отырып,  оларға  жетекшiлiк  етедi  жəне  өз  дамуымен 
олардың  жоғары  деңгейге  көтерiлуiне  ықпалын  тигiзедi.  Оқу  процесiндегi  шəкiрттiң  бiлiм 
игеруi мен топтауы, негiзiнен, осы мағыналық еске байланысты. 
             Iс-əрекет  мақсатына  байланысты  ес - ырықты,  ырықсыз  болып  бөлiнедi.  Арнайы 
есте  қалдыру  не  еске  түсiру  мақсаты  болмаған  психикалық  процесс - ырықсыз  көрiнiс 
берiп,  ал  егер  бұл  процесс  мақсатты  бағдарланған  болса,  ырықты  сипатқа  ие.  Кейiнгi 
жағдайда  есте  қалдыру  мен  қайта  жаңғырту  арнайы  мнемикалық  (жаттау,  еске  түсiру) 
əрекет-терге орай жүзеге келедi. 
             Ырықсыз  не  ырықты  болудан  ес  дамуының  бiрiздi,  кезекпен  келетiн 2 деңгейi 
құралады.  Адам  өмiр  тəжiри-бесiнiң  көбi  ырықсыз  ес  жəрдемiмен  жинақталып,  соның 
арқасында  арнайы  дайындықсыз-ақ  қажеттi  болған  тұр-мыстық  бiлiктерiмiздiң  қоры 
қалыптасады.  Бiрақ  iс-əрекет барысында  адамның өз  iс-əрекеттерiн  басшылыққа алу  қа-
жеттiгi  де  туындап  қалады.  Бұл  жағдайда  iске  ырықты  ес  қосылады  да,  осыдан  бiзге 
керектi болған материалды алға ниет қып белгiлеумен жаттаймыз немесе еске түсiремiз. 
             Кейiнгi  жылдары  зерттеушiлер  назары  есте  қалды-рудың  бастапқы  кезеңiне, 
сыртқы  əсерлер  iздерi  бекiнгенге  дейiн  өтетiн  процестерге  аударылуда.  Қандай  да 
материал есте қалдырылуы үшiн, ол субъектi тарапынан тиiстi дəрежеде өңделiп, игерiлуi 
тиiс.  Ал  бұл  үшiн  белгiлi  уақыт  аралығы  қажет,  яғни  сырттан  түскен  əсерлердiң  басы 
бiрiгетiн уақыт. Бұл процесс - жаңа ғана болып өткен оқиғаның бiздiң субъектiк санамызда 
бiрден  ұмытылмай,  онда  толғаныс  пайда  етуi:  болып  өткен  оқиға  ендi  жоқ  болса  да,  бiз 

оның  көрiнiстерiн  елестетемiз,  құлағымыздан  шуы  кете  қоймайды.  Мұндай  процестер 
тұрақты  болмайды,  жойылып  та  кетедi,  бiрақ  тəжiрибе  топтастыру  механизмдерiнiң 
қызметiнде үлкен рөл ойнағандықтан, ол есте қалдыру, бекiту жəне қайта жаңғырту үшiн 
қажеттi  естiң  ерекше  формасы  ретiнде - қысқа  мерзiмдi  ес  деп  танылған.  Бұл  ес  түрi, 
жоғарыда көрсеткенiмiздей, материалды аз уақыт аралығында ғана сақтау мүмкiншiлiгiне 
ие. 
             Нақты  қызметтiк  ес  адамның  нақты  iс-əрекет  мезетi  мен  қажетiне  орай 
қозғалыстар  жəне  қимылдарды  орындауына  байланысты  iске  қосылады.  Қандай  да  бiр 
күрделi  əрекеттi  орындау  үшiн  оны  бөлшектеп  алуымыз  керек,  кейiн  əрекеттiң  əр  бөлiгi 
бойынша  нəтижеге  келiп,  екiншiсiне  өтемiз.  Осы  екi  арадағы  нəтиже  сол  мезеттегi 
қажеттiгiмен есiмiзде тұрады, ал ақырғы көзделген мақсатқа жақындаған сайын есiмiздегi 
алдыңғы бөлiк нəтижелерi əрқайсысы өз кезегiмен ұмытылып, естен шығып, келесi əрекет 
бөлiгiнiң  ақпаратына орын босатқандай болады. Орындалатын əрекет бөлiктерiнiң көлемi 
мен аумағы əртүрлi, мысалы, балақай жеке əрiптi қинала танудан бастаса, ересек адам, 
тiптi  маман  болса,  кiтап  бетi  мазмұнын  тұтастай  қабылдауы  мүмкiн.  Қызметтiк  естiң 
жоғары деңгейде, нəтижелi болуы адамның ниеттi жаттығуларына байланысты. 
  
4.  Ес процестерi 
             Есте  қалдыру.  Есте  қалдырудың  бастапқы  формасы - ырықсыз,  ниеттелмеген 
мнемикалық  əрекет,  яғни  мақсаты  болмаған,  арнайы  тəсiлдердi  қолданбай-ақ  жадта 
қалдыру. Бұл - болған əсерден ми қабығындағы кейбiр қозу iздерiнiң санада бекiп қалуы. 
Ми қабығындағы əрқандай процесс соңында бекiмi əр деңгейде болған iз қалдырады. 
            Өмiрде кездестiргендердiң көбi адам есiнде ырықсыз орнығады: төңiректегi заттар, 
құбылыстар  мен  тұрмыстық  оқиғалар,  адамдардың  қылықтары,  əншейiн  оқыла  салған 
кiтап мазмұны т.б., ал ендi олардың əрқайсысының жадталуы бiрдей емес. Əдетте, адам 
үшiн  өмiрлiк  маңызды  нəрселер,  қызығулары  мен  қажеттiлiктерiне  орай  жəне  iс-əрекет 
мақсаты,  мiндетiне  байланысты  заттар  мен  оқиғалар  жеңiл  есте  қалады.  Тiптi  ырықсыз 
есте  қалдырудың  өзi  де  таңда-малы  сипатты,  адамның  төңiрекке  қатынасының  берiк  не 
əлсiз болуынан.  
             Ырықсыз  есте  қалдырудан  адамның  алдына  мақсат  қоюынан  болатын  ырықты, 
ниеттелген естi ажырата бiлу керек. Мұндай есте ақпараттардың санада бекiп қалуы үшiн 
адам  арнайы  тəсiлдер  қолданады,  күрделi  ақыл-ой  əрекетiн  пайдаланады.  Оқу 
барысында ниеттi есте қалдыру көп жағдайда жаттап алу формасында орындалады, яғни 
оқу  материалы  толық  əрi  мүлтiксiз  жатталғанша,  көп  мəрте  қайталанады.  Жаттап  алуды 
мақсат  етiп  қою  маңызды  рөл  ойнап,  ол  есте  қалдыру  үшiн  болған  барша  iс-əрекеттiң 
мəнiн  айқындайды.  Осыдан,  ырықты  есте  қалдыру  ырықсыз,  ниет-телмеген  есте 
қалдыруға қарағанда анағұрлым өнiмдi келедi. 
             Өмiр  барысында  бiз  қабылдайтын  заттың  көбi  ал-дымызға  қойған  арнайы 
мақсаттарға негiзделмесе, есте тұрмайды. Сонымен бiрге, егер алға осы мiндет қойылып, 
оны  iске  асыру  үшiн  қажет  болған  шаралар  орындалып  барса,  есте  қалдыру  тиiмдi 
нəтижеге  жетiп,  санада  берiк  орнығады.  Бұл  жағдайда  жалпы  мiндеттер  белгiленумен 
бiрге  (тұтастай  жаттап  алу),  жеке,  арнайы  мiндеттердiң  де  болғаны  жөн.  Мысалы,  бiр 
жағдайда негiзгi, басты ой-пiкiрдi есте қалдыру мақсаты тұрса, екiншiде - сөзбе-сөз жаттап 
алу, ал үшiншi бiрде - деректердi тiзбектей жаттау ниетi тұрады. 
             Түсiнiктi  болатын  да,  есте  қалатын  да  ең  алдымен  бiздiң  iс-əрекетiмiзбен  тiкелей 
байланыстағы заттар, құбылыстар. Бiрақ бiздiң мақсатты əрекетiмiздiң мазмұны-нан тыс, 
ырықсыз  есте  қалдыруға  негiз  болған  əрекетке  енбеген  нəрселер  көбiне  ырықты  есте 
қалдырудың  бол-мағанынан  ойда  қала  бермейдi.  Қалай  болғанда  да  ес-керiлетiн  жəйт: 
бiздiң жүйелi бiлiмдерiмiздiң көбi арнайы əрекет-шаралардың нəтижесiнде пайда болады, 
жинақталады.  Мұндай  ниеттi  əрекеттiң  басты  мақсаты - қажеттi  материалды  есте  сақтап 
қалу. Есте қалдыру жəне тұрақтанған материалды қайта жаңғыртуға бағытталған мұндай
əрекет  мнемикалық  əрекет  деп  аталады.  Мнемикалық  əрекетте  адам  өзiне  ұсынылған 
материалдан  қажеттi  бөлiгiн  таңдап,  оны  есте  қалдыру  мiндетiн  қояды.  Барша  жағдайда 
адам  өзiне  есте  қалдыруға  ұсынылған  нысанды  басқалардан  айыра  бiлiп,  қосымша 
əсерлерге  берiлмей,  қайта  жаңғырту  кезiнде  сол  материал  шеңберiнен  ауытқымауы 

қажет. Мнемикалық əрекеттiң таңдамалылығы осында. Материалды жаттап алу, оны есте 
сақтау  жəне  жатталғанды  еске  түсiру  мақсатында  өт-кендегiлердi  саналы  сараптау  -
саналы iс-əрекеттiң айрықша формасы болып саналады. 
            Механикалық жəне мағыналық есте қалдыру. Есте қалдырудың табысты болуы 
адамның жадында сақтауға қажеттi болған материалының мағынасын толық түсiне бiлуiне 
тəуелдi.  Механикалық  жаттауда  сөздер,  заттар,  оқиғалар  мен  əрекеттер  қабылдау 
негiзiндегi  ретiмен,  қандай  да  бiр  өзгерiссiз,  сол  қалпында  есте  орнығады.  Мұндай  есте 
қалдыру  барысында  адам  жатталуға  тиiс  нəрселердiң  кеңiстiк  пен  уақыт  iшiндегi  өзара 
жақындығына  сүйенедi.  Ал  мағыналы  есте  қалдыруға  келетiн  болсақ,  ол  материал  бөл-
шектерi  арасындағы  көзден  таса, iшкi  логикалық  байланыс-тарына  негiзделедi,  яғни 
мұндай  естiң  астарында  екiншi  сигналды  жүйенiң  жалпыланған  байланыстары  жатады. 
Осы-дан,  мағыналы  есте  қалдыру  оның  механикалық  түрiнен  əлдеқайда  тиiмдi  келедi. 
Механикалық жаттау тиiмдiгi шамалы, көп еңбектенiп, сан мəрте қайталауды керек етедi; 
мұндай жолмен жатталғандар қажеттi кезiнде еске түсе бермейтiнi де бар. Ал мағыналы 
жаттау  адамды  шектен  тыс  еңбектерден  азат  етiп,  үлкен  де  нық  нəтижелерге  кенелуiне 
жол ашады. 
            Түсiнiмдi жəне берiк есте қалдырудың шарттары. Материалды түсiнiп, ұғу үшiн 
əртүрлi  əдiстердi  қолдануға  болады.  Игерiлетiн  материалдың  өзектi  ой  топтары  бөлiп 
алынып,  жоспар  түрiнде  өрнектеледi.  Жоспардың  əрбiр  атамасы - мəтiннiң  белгiлi 
бөлiгiнiң  жалпыланған  тақыры-бына  айналады.  Бiр  бөлшектен  екiншiсiне  өте  отырып, 
материалдың  негiзгi  мағыналарының  логикалық  бiрiздi  тiзбегi  құрылады.  Мəтiндi  қайта 
жаңғырту  кезiнде  қажеттi  материал  жоспар  тақырыбы  төңiрегiне  шоғырланып,  оны  еске 
түсiру  жеңiлдейдi.  Жоспар  түзуге  машықтану  адамды  оқуға,  қызық-тырған  мəселелердiң 
iшкi байланысы мен тəртiбiн байқап баруға үйретедi. Жоспар түзiп жаттауға дағдыланған 
оқушы-лардың  бiлiмi  жоспарсыз  есте  қалдыруға  тырысқан  шəкiрт-тердiң  бiлiмiнен 
анағұрлым артық та берiк болатыны сөзсiз. 
             Материалды  ұғудың  пайдалы  əдiсi - салыстыру,  яғни  заттар,  құбылыстар  мен 
оқиғалар арасындағы бiр-бiрiне ұқсастық пен ерекшелiктi тани бiлу. Мұғалiм көп жағдайда 
балаларға  жаңа  танымды  түсiндiруде  оны  өткендегiлермен  салыстырып  отырады, 
осылайша ол жаңа материалды оқушыларда қалыптасқан бiлiм жүйесiне ендiрiп барады. 
             Материалдың  түсiнiмдi  болуы  оның  нақтылығында.  Бұл  үшiн  жалпы  ережелер 
мен анықтамаларды нақты, күнде-лiктi өмiрде кездесетiн есептер мен мəселелердi шешу, 
байқаулар мен дəрiсханалық жұмыстар арқылы түсiндiрiп бару қажет. 
             Есте  берiк  қалдырудың  жолы - қайталап  тұру.  Бұл  бiлiм,  ептiлiк,  дағдыларды 
игерудiң  өте  маңызды  шарты.  Бiрақ  мұндай  iс-əрекет  өнiмдi  болуы  үшiн  қайталау 
жұмыстары белгiлi талаптарға сай орындалуы тиiс: қайталау белсендi жəне əртүрлi болуы 
лазым (мысалдар келтiру, сұрақтарға жауап беру, схема сызу, таблица түзу, көрнекi құрал 
жасау т.б.). Белсендi қайталау барысында екiншi сигналдық жүйе жанданып, материалды 
ұғына түсiнуге нəр бередi. 
             Қайталаудың  əртүрлi  формада  iске  асуы,  игерiлетiн  материалдың  өмiрмен, 
күнделiктi  тұрмыстық  тəжiрибемен  ұштасып  баруы  есте  қалдырудың  толыққандылығын
қамтама-сыз  етедi.  Енжар  қайталаудан  пайда  шамалы.  Қайталау  уақытын  реттестiрiп 
барған  жөн.  Уақытқа  байланысты  қайталау  екi  əдiспен  орындалады:  жинақты жəне 
бөлшек-тенген.  Бiрiншi  əдiсте  материал  бiр  отырыста  жатталады  да,  оның  қайталануы 
үздiксiз,  бiрнеше  рет  орындалады.  Мысалы,  оқушының  өлеңдi  жаттап  алуы  үшiн 12 
қайталау қажет болса, ол сол мəтiндi 12 рет оқып, толық есте қалдырмағанша, жұмысын 
үзбейдi.  Ал  бөлшектенген  қайталауда  мəтiннiң  əр  оқылу  арасы  бiрқанша  уақытпен 
ажыратылады.  Бөлшектенген  қайталау  жинақты  қайталаудан  тиiмдiлеу.  Уақыт  пен  қуат 
үнемделедi,  бiлiм  игерiлуi  мен  жадта  қалуы  берiк  болады.  Сондықтан  да  тəжiрибелi  
мұғалiмдер  оқу  материалын  бүкiл  жыл  бойы  қайталап  баруға  тырысады,  бiрақ  жиi 
қайталау-лардан  балалар  жалықпасы  үшiн  олардың  түрiн,  формасын,  əдiстерiн 
алмастырып отырады, өткен материалды жаңа байланыстарға қосып барады. 
             Психологияда  жаттау  əдiстерiнiң  3  түрi  аталған:  тұтастай,  шамалап,  аралас. 
Бiрiншi  əдiс  -  материал  мəтiнi  бастан  аяқ,  тұтастай  бiрнеше  рет,  толық  игерiлгенше 
қайталанады.  Екiншiсiнде - материал  бiрнеше  бөлiкке  ажыра-тылады  да,  əрқайсысы  өз 

алдына  бiрнеше  қайталанып,  жатталады.  Үшiншi  əдiс   -  аралас  жаттауда  тұтастай  игеру 
жəне  шамалап  есте  қалдырумен  материал  элементтерi  бiрiктiрiледi.  Бүтiн  материал 
алдымен толық, көлемiне орай бiр, не бiрнеше рет оқылады, кейiн қиын тараулары бөлiп 
алынып, өз алдына жатталады, ақырында бүтiн мəтiн қайтадан толық жаттауға түседi.  
            Есте қалдырудың нəтижелi болуы материал сипатына да тəуелдi. Көрнекi-бейнелi 
нысан жалаң сөзден гөрi тəуiр есте бекидi; мағыналы ұштасқан мəтiн жеке, байланыссыз 
сөйлемдерге  қарағанда  оңай  жаңғыртылады.  Түсiндiрме  мəтiндермен  салыстырғанда 
суреттеме мəтiндер оқушылар есiнде тез орнығып, ұзақ сақталады.  
            Табысты есте қалдырудың жəне  бiр тиiмдi  жолы  қажет  материалды  жүйелестiре 
бiлу,  яғни  есте  қалдыруға  керек  болған  заттарды  қандай  да  белгiлерi  бойынша  топқа 
жiктеп, бiрiктiру, мысалы, түрiне, көлемiне, формасына, оқиғалардың өту уақтына т.с.с.  
             Есте   сақтау.  Адам  есiнде  қалдырғанды  бiршама  уақыт  аралығында  есте  сақтап 
тұру  қабiлетiне  ие.  Есте  сақтау  ес  процесiнiң  құрылымдық  бөлiгi  ретiнде  өз 
заңдылықтарына  бағынады.  Есте  сақтау  динамикалық  жəне  статикалық  түрде  көрiнуi 
мүмкiн. Динамикалық есте сақтау мезеттi қызметi  есте орын иеленiп, ал статикалық - ұзақ 
мерзiмдi есте əрекет-ке келедi. Динамикалық есте сақтауда жатталған материал өзгерiске 
түсе бермейдi, ал тұрақты есте, керiсiнше, қайта құрылып, өңделедi. 
             Ұзақ  мерзiмдi  есте  сақталатын  материал  сырттан  үздiксiз  келiп  жатқан  жаңа 
ақпараттардың  əсерiнен  ұдайы   қайта  жасалып  жатады.  Мұндай  процесте  естiң 
жаңалануы  əртүрлi  формада  өтуi  мүмкiн:  есте  сақталған  материалдың  кейбiр  бөлiктерi 
жойылады,  бiрiнiң  орнына  екiншiсi  келедi,  материалдың  орналасу  кезегi  өзгерiске  түсiп, 
қажет  бiр  жалпылыққа  келтiрiледi.  Бұның  барлығы  қайта  жаңғырту  кезiнде  байқалады. 
Ақпараттың сақталғаны жəне оның өзгерiске түскенiн естiң келесi екi процесiнде анықтау 
мүмкiн, бұлар - тану мен қайта жаңғырту. 
             Тану  жəне  қайта  жаңғырту.  Қандай  да  нысанды  тану  сол  объектi  қабылдау 
кезiнде  көрiнедi,  яғни  объекттiң  қабыл-дануы  адамда  бұрыннан  қалыптасқан  ес  немесе
қиял елестерi негiзiнде iске асырылады. 
             Затты  не  құбылысты  тани  отырып,  бiз  оны  белгiлi  бiр  категориялар  тобына 
жатқызамыз. Тану өзiнiң дəлдiгi жəне толықтығына орай əртүрлi дəрежеде болуы мүмкiн. 
Танудың  ең  төменгi  дəрежесi  адамның  алдындағы  затты  дəл  бiле  алмай,  тек 
шырамытуынан  бiлiнедi.  Ал  аса  жоғары  тану  дəрежесi  адамда  қабылданатын  зат 
бойынша ешқандай күмəнi болмаған жағдайда байқалады; толық тануда субъектi қабыл-
данып  жатқан  нəрсенi  қалтқысыз  белгiлi  топқа  жатқызып,  онымен  қандай  жағдайда  кез 
болғанын айтып бере алады немесе оны танитыны жөнiнде қосымша айғақтар келтiредi. 
          Қайта  жаңғыртудың  танудан  өзгешелiгi:  ол  танудан  соң  iске  асады  немесе  тiптi 
тiкелей  танусыз-ақ,  одан  тыс  жүзеге  келуi  мүмкiн.  Сондықтан  да  бүрынғыны  қайта 
жаңғырту  процесi  танудан  гөрi  күрделiрек  келедi.  Мысалы,  оқушы  мəтiндi  қайта  оқи 
отырып  оңай  таниды,  ал  кiтап  жабық  болып,мəтiндi  тiкелей  көрмесе,  ол,  əлбетте,  бiраз 
қиналады.  
             Қайта  жаңғырту  материал  бөлiктерiн  өз  кезегiмен  еске  түсiру  арқылы  жүргiзiледi, 
бұл жағдайда iске белсендi ерiктiк əрекет қосылады. 
            Материалды еске түсiруде жоспарлы берiлген сұрақ-тардың көмегi үлкен. Сұрақтар 
баланы  негiзгi  мақсатқа  жетелеп,  материал  мəтiндерi  арасындағы  уақытша  байланыс-
тарды  қоздырып  отырады.  Кейде  сұрақтар  орынсыз  қойылып,  екiұшты  болса,  баланың 
материалды  еске  түсiруiне  кедергiлiк  етедi.  Бұл  мұғалiмнiң  есiнде  əрдайым  сақталғаны 
жөн. Қайта жаңғырту ырықты жəне ырықсыз орындалуы мүмкiн. Еске түсiру - бұл əрқашан 
ырықты,  ниеттелген əрекет:  адам  алдына күнi  бұрын еске түсiрудi  мақсат етiп қояды,  ол 
үшiн  ой  толғанысына  батып,  ерiк  күшiн  қосады.  Ал  ырықсыз  жаңғырту  өздiгiнен  жүрiп 
жататын процесс, оның негiзiнде дүние заттарының уақыт пен кеңiстiкте болған ұқсастық, 
сыбайластық немесе қарама-қарсылық байланыстары жатады.  
            Қайта жаңғырту тiкелей немесе жанама болып бө-лiнедi. Тiкелей қайта жаңғыртуда 
аралық байланыстарды еске түсiрудiң қажетi болмайды (мысалы, көбейту кестесiн жатқа 
айтып  беру).  Жанама  қайта  жаңғыртуда  адам  байланыс-тырушы  аралық  тетiктердi 
пайдаланады,  олардың  iшiне  жаңғыртылуы  тиiс  материалға  қатысы  бар  тiрек  сөздер, 
бейнелер, сезiмдер мен əрекеттер кiредi.

            Ұмыту. Ұмыту процесi еске түсiре алмау немесе тану мен қайталап айтып берудегi 
қателесуде  көрiнедi.  Ұмытудың  физиологиялық  негiзi - уақытша  жүйке  байланыстарын 
жандандыруға  кедергi  етушi  ми  қабығындағы  тежелу  əрекеттерi.  Көбiнесе  бұл  жағдай 
материалды  еске  сақтап  тұруға  ниеттелген  қайталаулардың  уақтылы  болмауынан
туындайтын,  ойда  қалдырғанды  бiрте-бiрте  сөндiрiп  барушы  тежелу  процесiне 
байланысты.  Толық  жаңғырта  алу  мен  бүтiндей  ұмыту  аралығында  психологияда  "ес 
деңгейлерi"  деп  аталған  тану  кезеңдерi  байқалады.   Мұндай  деңгейлер  үшеу:        1)  

жүктеу/скачать 1,88 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: