Сəбет Балтаұлы Бап-Баба (Бабаев)

2. Жеке адам мотивтерi 
Адамды  əрекетке  келтiрушi  күш-қажетсiну.  Болмысты  бейнелеудiң  жоғары 
формаларына ие адамды əрекетке келтiрушi нысандар - саналы түзiлген бейне не елес, 
ой не түсiнiк, идея немесе iзгi мұрат күйiнде өрнектелуi мүмкiн. 
Психологияда  мотив  түсiнiгiне  келесiдей  анықтама  берiледi:  мотив - бұл  адам 
санасында  қаланып,  оны  белгiлi  бiр  қажеттiлiктi  қанатағаттандыру  үшiн  əрекетке  итер-
мелеушi себеп күш. Ал кең мəнiнде мотив - шындыққа сай заңдылық ретiнде ықпал жасап, 
объектив  қажеттiлiк  түрiнде  көрiнетiн  болмыс.  Ал  мотивтiк  əрекет  қылық  пен  iс-əрекеттi 
психикалық  реттеудiң  ерекше  түрi (Р.  Г.  Агеева).  Қорыта  айтқанда,  адамның  əрқандай 
қылық - əрекетi оның мотивтiк себеп күштерiне байланысты. 
Сонымен,  адамның  қалаған  iс-əрекетiнiң  негiзiнде  оны  осы  iс-əрекетке 
ынталандырушы  мотив  жатыр.  Бiрақ  адамда  туындаушы  жəне  оны  iс-əрекетке 
ойыстырушы  қандай  да  бiр  мотив  көзделген  нақты  əрекетпен  шектелмейдi,  оның 
нəтижесiне жетумен адам келесi əрекетке ұмтылады, iс-əрекет барысында мотив өзгеруi 
мүмкiн  жəне  керiсiнше,  бiр  тұрақты  мотив  аясында  бiрнеше  əрекет  бiрiн-бiрi  ауыстырып 
баруы  да  орынды.  Мотив  дамуы  мен  басталған  iс-əрекет  арасында  қайшылық  та 
туындайды.  Кейде  мотив  iс-əрекет  жобасынан  бұрын  қалыптасады,  ал  кейде 
кешеуiлдейдi, осыған байланысты əрекет нəтижесi де əртүрлi болады. 
Жоғарыда аталғандардың қорытындысы: мотив құра-мы iс-əрекеттiң бiр бөлiгi емес, 
жеке  адамның  мотивтiк-қажетсiну аймағы деп аталатын күрделi  жүйенiң ажыратылмас 
бiрлiгi.  Мотивтiк-қажетсiну  аймағы  жеке  адамның  өмiр  бойы  қалыптасып,  дамып  барушы 
барша  түрткiлерiнiң  жиынтығын  аңдатады.  Тұтастай  бұл  аймақ  қозғалмалы,  өмiрлiк 
жағдай-ларға  байланысты  түрленiп,  дамуда  болады.  Солай  да  болса,  кей  мотивтер 
бiршама тұрақты, басымдау келiп, адам өмiрiнiң бағыт-бағдар өзегiне айналады. 
Мотивтердiң қайдан жəне қалай пайда болатыны жөнiндегi мəселе психологиядағы 
басты  проблемалардан.  Мысалы,  А.Маслоу  мотивтердiң  негiзiн  бiрiнен  бiрi  деңгейi 
бойынша жоғарылай түскен қажетсiнулер тобы деп бiледi, олар биологиялық қажетсiну, 
қорғаныс  қажетсiнуi,  сыйластық,  абырой  қажеттiгi  мен  ең  жоғары  қажетсiнулер:  өз 
мүмкiндiк-терiн  ашып,  оларды  жүзеге  асыра.  Бiрақ  А.  Маслоу  талдауын-дағы  дара  адам 
əлеуметтiк  қатынастар  жүйесiнен  тыс,  қоғаммен  байланысы  жоқ.  Оқшауланған  тұлға. 
Қоғам, ғалым пiкiрiнше, дара адам дамушы мекен, қоршаған орта ғана. 
Б.  Ф.  Ломов,  басқа  да  орыс  психологтарының  пайым-даулары  нақты,  əрекетшең 
дара  адамның  қоғамдық  қатынас-тар  жүйесiне  қосылып,  сол  жүйенiң  оның  санасында 
бейне-леуiне  негiзделедi.  Б.  Ф.  Ломов  мотивтiк-қажетсiну  аймағы  мəнiн  (құрамы, 
құрылымы,  қозғалысы)  жəне  сол  аймақтың  дамуын  түсiну  үшiн  жеке  адамның  басқа 
тұлғалармен  ара  байланыс,  қатынастарын  қарастыруды  қажет  деп  санайды.  Адамның 
мотивтiк аймағының басқа факторлардан тəуелдiлiгiн зерттеуде сол тəуелдiлiктiң тiкелей 
ғана  емес,  жанама  байланысты  болатынын,  көп  өлшемдi  жəне  сипатты  екенiн  бiрде 
ұмытпау лазым. Дара адам өз даму барысында басқа қоғам мүшелерiмен болған тiкелей 
байланыс  шеңберiнен  шығу  мүмкiндiгiне  ие,  осыдан  оның  қажетсiну  аймағы  қоғам-дық 
өмiрдiң күштi ықпалымен өрiстей бастайды (саяси пiкiр, саясат, этика жəне т.б.). Адамның 
қажетсiну  талаптары  қоғамдық  құрылымдардың  əсерiмен  де  дамиды.  Мұндай 
құрылымдардың ең қарапайым түрi - нақты тұлға мүшесi болған адамдар қауымдастығы. 
Адам  қажетсiнуi  көп  жағдайда  осы  қауымның  жетегiнде  болады.  Ал  нақты  адам  бiр 
қауымдастық  шеңберiнде  қалып  қоймайды,  өмiр  бойы  қауымдастықтар  тобы  сан  қилы 
ауысып  не  өзгерiстерге  келiп  отырады.  Осыдан  адамның  мотив-қажеттiктерi  оның  iшкi 
жан-дүниелiк  əрекеттерiнiң  нəтижесi  ғана  емес,  ол  əртүрлi  адамдар  бiрлестiгiмен 
байланысты  дамып  баратын  жүйе.  Сонымен,  бiр  деңгейдегi  қажетсiнулерден  өзгесiне 
көшу-адамның  өзiндiк  даму  заңдылықтарынан  болмай,  оның  басқа  адамдармен 
байланыс,  қатынастыранан,  тұтастай  қоғамға  араласуынан  болатын  процесс  екенiн 
ұмытпау керек.  
Адамның  көптеген  мотивтерiнде  өзi  араласқан  əртүрлi  қауымдастықтарға  тəн
қажетсiнулер  бейнеленуi  мүмкiн.  Осыдан,  мотив  өте  күрделi  де  ауыспалы  құбылыс. 
Дегенмен,  адам  қара   басына  ықпал  жасаушы  өзiнiң  рухани  күштерiн  (жеке  адам 
мақсаттары, мұраттары, қажетсiнулерi, өмiрлiк бағыт-бағдар жəне т.б.) көп жағдайда сезе 

бермейдi.  Егер  олай  болғанда,  адам  мүлтiксiз  өзiндiк  санаға  ие  болумен,  өзi 
жөнiнде  шексiз  хабардар  болып,  өзiне  өзi  нақ  баға  бере  алған  болар  едi.  Ал,  шынына 
келсек,  нақты  адам  өзi  жөнiнде  өзгелерден  кемдеу  бiледi,  басқалардың  ол  турасында 
бағасы  шындыққа  сəйкестеу  келедi.  Əлбетте,  əрбiр  адам  дəл  мезеттегi  нақты 
əрекеттерiнiң  тiкелей  мақсатын  айқын  сезедi,  өз  өмiрiнiң  бүгi-жiгiн  одан  артық  ешкiм  де 
бiлмейдi.  Ал  таңданғандай  жəйт:  адам  өзiнiң  қандайда  бiр  қылық,  əрекеттерiнiң  дəл 
себептерiн  көбiне  анықтап  бере  алмайды,  не  айқын  бiлмейдi  Адам  əрекетi,  қылықтары 
түрткiлерiнiң көбi оның өзi сезiп бiлмеген ықпалдар жетегiнде жүредi. 
Саналық негiзге ие болмаған ықпалдардың бiрi - психикалық көрсетпе - талаптар. 
Көрсетпе - талаптар  психологияда  жеке  адамның  қандай  да  қажеттiгiн  қанағаттандыру 
үшiн  болған  əрекетке  өзi  сезiнбеген  дайындық,  бейiмдiлiк  қалпын  танытады.  Көрсетпе 
талап,  қорытындылап  айтқанда, - объектi  белгiлi  бiр  күйде  қабыл-дауға,  түсiнуге,  мəнiн 
аңғаруға  күнi  бұрын  дайын  болып,  бейiмдiлiк  танытып,  сол  саналық  дайындықты  өткен 
тəжiри-бемен ұштастыра əрекетке кiрiсуге негiз. 
Тұрақтанған  психикалық  көрсетпелер  жеке  адамның  əрекет  қылықтарын  айқындап
отырады.  Мұндай   көптеген  көрсетпе-талаптардың  мəнiн  құрайтын  сипат - алдын  ала 
шешiмiн  дайындап  қою - адамның  жеке  тəжiрибесiнен  алынған  асығысты,  толық 
пайымдалмаған  қорытындылардың  немесе  белгiлi  қоғамдық  топта  қабылданған  сiңiрлi 
пiкiр - ой стандарттарына бағынышты болудың нəтижесi. 
Қоғамдық өмiрдiң əрқилы жағдайларына байланысты көрсетпе-талаптар ұнамды да 
ұнамсыз болып, сенiм сипатын алуы мүмкiн. Көрсетпе талаптар құрылымы үш бөлiктен
тұратыны зерттелген: когнитивтiк бiрлiк - адамның бiлiп, қабылдайтын затының бейнесi; 
көңiл-күй – бағалау  бiрлiгi - объектiде  болған  адамның  ұнатуы  мен  жек  көруi;  əрекет-
қылық бiрлiгi - iс объектi бағытында қандай да əрекет етуге дайын болу, ерiктiк күштердi 
iске қосу. 
Мұндай  мотивтер  қатарына,  сондай-ақ,  дерексiзденген  ықпал  ниет  ретiнде 
құмарлық та кiредi. 
  
3. Жеке адамның бағыт-бағдары         
Өмiрлiк  бағыт-бағдар  жеке  адамның  жүйелестiрушi  қасиетi  ретiнде  оның 
психологиялық қалпын айқындайды. 
Адамның iс-əрекетiн бағыттаушы əрi оны нақты жағдайларға икемдестiрушi тəуелсiз 
тұрақты мотивтер жиынтығы жеке адамның бағыт-бағдары деп аталады. Бағыт-бағдар 
əрдайым əлеуметтiк негiзге ие болып, ол тəрбие нəтижесiнде қалыптасады. Бағыт-бағдар 
-  адамның  қасиет-терiне  айналған  көрсетпе-талаптар.  Бағыт-бағдар  құрамына  өзара 
байланысты,  деңгейi  жағынан  бiрiнен  бiрi  жоғары  бiрнеше  формалар  кiредi:  құмарлық, 
ниет, ұмтылыс, қызығу, бейiмдiлiк, мұрат, көзқарас, наным. Адам бағыт-бағдарының 
барша формалары оның iс-əрекетiнiң түрткiлерi есептеледi. 
Аталған формалардың қысқаша мəнi: 
Құмарлық - бағыт-бағдардың ең қарапайым биология-лық формасы; 
Ниет - саналы қажетсiну, толық белгiлi затқа құмар-лық; 
Ұмтылыс - ниетке ерiктiк күш қосылғанда пайда болады; 
Қызығу - бағыт-бағдардың қандай да затқа ауысуын-дағы танымдық форма; 
Қызығуға ерiктiк күш қосылса, бейiмдiлiк пайда болады; 
Көзқарас  -  қоршаған  дүние  болмысын  философия-лық,  эстетикалық,  этикалық, 
жаратылыстану жəне басқа ғылымдар жүйесiнде тану; 
Наным - адамды  өз  танымы,  принципi,  көзқарас-тарына  орай  əрекетке 
ықпалдаушы мотивтер жүйесi, бағыт-бағдардың ең жоғарғы формасы. 
Мотивтер жоғары не төмен деңгейде, саналы немесе санаға тiптi де байланыссыз 
болуы  мүмкiн.  Адам  бағыт-бағдарының  басым  болуынан  саналы  мотивтер  туындайды. 
Айта  кету  керек,  қажетсiнулер  мен  мотивтер  адам  бағыт-бағдарының  белгiлi  бiр  бөлiгiн 
ғана сипаттап, оның бастау түйiнi, iргетасы ғана iспеттес. Осы iргетас негiзiнде адамның 
өмiрлiк  мақсат,  мұраты  қаланады.  Мақсат  нақты  iс-əрекеттiк  жəне  өмiрлiк болып 
ажыратылады. Адам өмiр барысында көптеген, сан қилы iс-əрекеттердi орындауына тура 
келедi,  ал  олардың  əрбiрi  өзiнiң  нақты  мақсатына  ие.  Дегенмен,  əрбiр  дара  iс-əрекеттiң 

мақсаты  жеке  адам  бағыт-бағдарының  осы  əрекетте  көрiнетiн  қайсы  бiр  қырына 
ғана  сəйкес  болуы  ықтимал.  Өмiрлiк  мақсатқа  келетiн  болсақ,  ол  дара  iс-əрекеттермен 
байланысқан  барша  жекелеген  мақсаттарды  бiрiктiрушi   фактор.  Жеке  мақсаттардың 
əрқайсысы  өз  орнымен  орындалып  баруы  жеке  адамның  жалпы  өмiрлiк  мақсатының 
бiршама  iске  асуын  қамтамасыз  етедi.  Адамның  жетiстiк  деңгейi  өмiрлiк  мақсаттарға 
байланысты. Осыған орай адам өз келешегiнiң санадағы болмысын жобалайды. Мақсатты 
айқын  түсiну  мен  сол  мақсаттың  iске  асу  жолдарын  сезiнуден  қоғамдық  тұлғаның 
болашағы айқындалады. 
Өз болашағын көрегендiкпен тани бiлуге қажет адам қасиеттерiне кедергi болатын 
жан күйзелiстерi мен түңiлулер психологияда -  фрустрация делiнедi. Мұндай психикалық 
қалып  адамда  оның  мақсатқа  жету  жолында  бой  бермес  кедергiлерге  кезiккенiнде 
туындайды.  Фрустрациялық  жағдай-дың  белгiлерi-мақсатқа  ерiсудiң  қажеттiлiк  себебi 
анық,  сонымен  бiрге  оған  жетудiң  жолында  күштi  кедергi  бары  да  көрiнiп  тұр.  Адам 
мұндайда фрустрацияға түспей, үлкен қиыншылықтарды да жеңе алуы мүмкiн. Ал кейбiр 
сындарлы  кезеңдерде  қиыншылық  басымдау  келiп,  фрустрация  өрiстеп,  ол  адамның 
мақсат  жолындаға  əрекетiнiң  берекетсiздiкке  ұшырауына  себепшi  болады.  Мақсатты 
əрекет  бұзылысының  келесi  түрлерi (Ф.  Е.  Василюк)  белгiлi  а)  қозғалысты  қозу - мəнсiз 
қимыл-əрекеттер;  б)  түңiлiс;  в)  ашуға  берiлiп,  əрекет-тен  қалу;  г)  стереотипия-үйреншiктi 
əрекеттердi ойсыз қайта-лай беру; д) регрессия - өмiрдiң алғашқы кезеңдерiнде игерiл-ген 
үлгiлерге елiктей, ойсыз қимылдау (қазақта "балалығына түстi"). 
  
4. Психологиялық қорғаныс 
Көп  жағдайда  адамның  көздеген  тұрмыстық  қажет-тiктерi  қандайда  себептермен
орындала  бермейдi,  оларды  қанағаттандырудың  мүмкiндiгi  болмай  қалады.  Мұндайда 
əрекет-қылық  психологиялық  қорғаныс  тетiктерiмен  реттелiп  барады.  Психологиялық 
қорғаныс  адамның  қалыпты,  табиғи  болмысына  тəн  нəрсе,  ол  арқылы  адам  қимыл-
əрекетiнде кезiгетiн ауытқуларды күнi бұрын сезiп, олардың алдын алып отырады. Мұндай 
психикалық  қасиеттер  адамға  көңiл-күй  күйзелiстерi  жағдайында  өзiнiң  кiсiлiк  дəрежесiн 
сақтап қалуға жəрдем бередi. 
Психологиялық  қорғаныс  қызметi  өзiнiң  мəн-мағынасы  бойынша  қарама-қарсы  екi 
тарапты  құбылыс:  бiр  жағынан,  ол  адамды  өзiнiң  шын  мəнiндегi iшкi  жан  дүниелiк 
болмысына  сəйкестенуге  ойыстырса,  екiншi  жағынан,  адам-ның  қоршаған  сыртқы 
əлеуметтiк  ортаға  деген  икемдiлiгiн  кемiтедi. (Р.  М.  Грановская)  Психологияда  көптен
белгiлi бiтпеген iс əсерi деп аталатын құбылыс бар. Оның мəнi - əрқандай кедергi нақты 
iстi  доғаруға  себепшi  болады  да,  адам  сол  кедергiнi  жеңбегенше,  əрекетiн  əрi 
жалғастырмайды  не  кедергiнi  жеңу  жолдарын  iздестiруден  бас  тартады.  Көптеген 
зерттеушiлердiң  пайымдауынша,  бiтпеген  iс  адамды  əрдайым  қимыл-əрекетке 
итермелейдi,  ал  егер  iстi  орындаудың  тiкелей  жолы  табылмаса,  ол  сол  iске  тең  болған 
баламалы басқа əрекетке кiрiседi. Осыдан, мұндай психологиялық қорғаныс-ты баламалы 
əрекеттердiң арнайы орайластырылған формасы деп түсiнсе де болады. 
Қорғаныс механизiмдерi табысқа жетудiң қалыпты шарттары мүмкiн болмаған кезде 
немесе  адам  iстiң  түбегейлi  бiтпейтiнiн  сезген  кезде  əрекетке  келедi.  Психологиялық 
қорғаныстардың  түрлерi:  жоққа  шығару,  ығыстыру,  көшiру,  сəйкестендiру,  жаңалау, 
ауыстыру, оқшаулай жəне т.б. 
Жоққа  шығару.  Мұндай  психологиялық  қорғаныстың  мəнi:  адамды  қатерлендiрiп, 
оны  дау-дамайға  соқтыруы  мүмкiн  ақпарат  еленбейдi,  қабылданбайды.  Дау-дамай  деп 
отырғанымыз  жеке  адамның  жан-дүниелiк  көрсетпелерiне  қайшы  келiп,  оның  өз 
болмысына,  абыройына,  өзiндiк  бағасына  қатер  төндiретiндей  сеп-түрткiлердiң  пайда 
болуы-нан  көрiнетiн  қайшылықтар.  Бұл  қорғаныс  əдiсiнде  шындық-ты  қабылдау  көбiне 
бұрмалаумен  сипатталады.  Жоққа  шығару  қорғанысы  бала  жастан  қалыптасып,  көп 
жағдайда  төңiректегi  болмысқа  сай  объектив  бағалауды  шектейдi,  осыдан,  əрекет-
қылықтағы кейбiр келеңсiздiктер орын алады.  
Ығыстыру - iшкi  жан  күйзелiстерiнен  үйлесiмсiз  мотивтер  не  ұнамсыз 
ақпараттарды  ойланып  жатпастан,  санадан  шығарып  тастау  жолымен  құтылудың  ең
əмбебеп əдiсi. Намысқа тию не өкпелеуден болған iстiң төркiнiн басқалардан, кейде тiптi 

өзiңнен де жасыру үшiн өз əрекет-терiнiң жалған себептерiн алға тартатын жағдай 
да  болады.  Шын,  бiрақ  жағымсыз  түрткiлер  əлеумет  сенгендей,  содан  бiршама  ұятын 
жасыратындай  жалған  себептермен  ығыстырылады.  Бұл  жағдайда  жалған  мотивтер  өте 
қатерлi,  себебi  олар  жеке  бастың  эгоистiк  мүдделерiн  ақтау  үшiн  қоғамда  қабылданған 
ресми  дəлелдердi  орынсыз  пайдалануға  итермелейдi.  Қызығы  сол,  адамның  тез 
ұмытатыны - басқалардың  оған  iстеген  жамандығы  емес,  ал  оның  өзiне  өзi  не  
төңiрегiндегiлерге  жасаған  кесапаты.  Ығыстырылып,  тез  ұмыт  болатын  жəйттердiң  көбi 
басқаға  iстеген  жамандық,  қызғаншақтық,  тұлға  кемшiлiктерiнен  болатын  мiнез 
олқылықтары.  Өзiне  жақпайтын,  күйзелiске  түсiретiн  ақпарат-тарды  санасынан 
ығыстырайын  деген  адам  сыңай  көрсетiп,  əлек  болмайды,  олар  өзiнен  өзi  естен  шығып 
қалады. 
Көшiру - адамның  өзгелер  қабылдамайтын  өз  басын-дағы  мiнез-қылық 
кемшiлiктерiн мойындағысы келмей, ойланып, толғанбастан басқа бiреуге өткiзе салудан 
болатын жаманшылық, өзiнiң ұрыншақтығын қарсыласына таңа салып, оны дау-дамайдың 
себепшiсi етiп, көрсету  əрекетi. 
Сəйкестендiру - адамның  өз  қолы  жетпейтiн,  бiрақ  аңсаған,  басқа  бiреудiң  жақсы 
əдет-қылықтарын  иемденуi.  Бала-лардың  əлеуметтiк  тəртiп  пен  игi  этикалық  өнегелердi 
игеруi  осы  əдiске  негiзделген,  Мысалы,  жас  өспiрiм  баланың  əкесi-нiң  əрекеттерiн 
ойланбастан  қайталап,  оның  мақтау-мадағына  ұмтылуы  осыдан.  Жалпы  мағынада, 
сəйкестендiру  қорғанысы  адамның  өзiнiң  əлсiз  тараптарын  жеңiп,  сезiм  олқылықтарын 
толықтыру  үшiн  үлгi,  өнегелерге  ойсыз  елiктеп,  мақсат-мұраттарды  ешқандай  ниетсiз-ақ 
арқау етуiнен туындайды. 
Жаңалау - адамның  iстеген  келеңсiз  əрекетiн  мойнына  алса,  өз  қадiрiнiң 
жоғалатынын  түсiнуден,  болған  оқиғаға  бай-ланысты  ниеттерi  мен  қылықтарын  өтiрiк-
шынды  жанас-тырып  дəлелдеуге  тырысуы,  мүмкiндiктерi  кемдiгiнен  қолы  жетпеген  не 
жетпейтiн  заттардың  объектив  құндылығын  өзiн-ше  кемiте  салып,  өз  көңiлiн  арбауы. 
Мысалы,  баланың  жегiсi  келiп  тамсанып,  бiрақ,  қанша  тырысса  да,  қолы  жетпеген  тəт-тi 
жүзiмдi "ой, əлi пiспеген, ащы ғой" деп қолын сiлтей салуы. 
Ауыстыру - адамның  баста  өз  əлiне  қарамай,  күрделi iске  ұрынып,  кейiн  бiтпесiн 
бiлген  соң,  оған  деген  əрекетiн  оңай  жұмысқа  бұра  салуы.  Осындай  ауыстырудан  қол 
жетпес қажеттiлiктiң орындалмауынан болған күйзелiс бəсеңдейдi, бiрақ iзгi мақсат адыра 
қалады.  Өз  алдына  қойған,  бiрақ  орындалуы  мүмкiн  емес  мақсатқа  бағышталған  əрекет 
iске  аспаған  жағдайда  адам  кез-келген  мəнсiз  қимылға  ауыса  салады,  осыдан  көңiл-күйi 
жеңiл  деп,  үлкен  күйзелiске  түспейдi.  Кейде  ауыстыру  əрекеттерiнен  адамның  бағыт-
бағдары алғашқы нақ, мəндi iстен, болымсыз, фантазиялық кейiпке де түсуi мүмкiн. 
Оқшаулау - адамға соққы болатын жəйттердiң сана деңгейiнен шегерiлiп, басылуы. 
Мұндайда жағымсыз эмоция-лар саналы, яғни əдейi оқшауландырылып, болған оқиға мен 
одан  келетiн  əсерлер  көңiлге  алынбайды,  адам  бұрын  қандай  да  мəнге  ие  болған  оқиға
немесе өз толғаныстарының шындығын iшi сезiп тұрса да, оларды байқамайтындай кейiп 
көрсетедi. 
Психологиялық  қорғаныс  əсерi  адамға  қай  жағдайда  да  өзiнiң  iшкi  қалыпты  көңiл-
кейпiн  тұрақты  сақтауына  жəрдем-деседi.  Тiптi  əлеуметтiк  шектеулердi  бұзғанның  өзiнде 
де, өз қылығының зиян тарапын кемiте, оған ақтау табуға тырысады. Егер адам өз қадiрiн 
тани  бiлсе,  өзiнiң  қандай  əрекетте  болмасын  кемшiлiк,  олқылықтарын  ұғынумен  оларды 
жоюға ұмтылады. Мұндайда адам өз əрекеттерi мен мiнезiн өзгертедi, ал өзгерген ұнамды 
тұлға сапасы оның санасын жаңалып, өмiрлiк серiгiне айналады. Егер адамның өз қадiрiн 
сақтауына  тiрек  боларлық  ниеттелген  қылық  пен  күнделiктi  жүрiс-тұрыс  арасындағы 
сəйкессiздiк 
туралы 
ақпарат 
санамен 
қабылданбаса, 
қайшылық 
сигналдары 
психологиялық  қорғанысты  iске  қосып,  ниет  пен  ақиқат  арасындағы  қарсылықтардың
шешiмi табылмайтын болса, адамның өзiн өзi жетiлдiруi мүмкiн емес.  
  
Қайталау жəне бекiту сұрақтары 
1.  "Жеке адам" анықтамасы қандай? 
2.  "Жеке адам" түсiнiгiмен сыбайлас терминдер жүйесi, олардың сипаттамасы қандай? 
3. Жеке адам бағыт-бағдары дегенiмiз не жəне оның пайда болу себептерi неде?

4. Жеке адамның қоғамдық мəнiн қалай түсiнесiз? 
5. Жеке адам деңгейiне көтерiлуге себепшi ықпалдар қандай? 
6. Жеке адамның өмiрлiк салты дегендi қалай түсiнесiз? 
7. Жеке адам қалыптасуында қажеттiлiктiң рөлi қандай? 
8. Психологиядағы жеке адам мотивтерiнiң мəнi неде? 
9. Саналы басқарылмаған көрсетпе-талаптар сипаты қандай? 
10. Жеке адамның бағыт-бағдар формалары жəне олардың сипаттамалары қандай? 
11. Жеке адамның "Мен" бейнесiнiң мазмұндық құрамы қалай түзiлген? 
12. Жеке адамның психологиялық қорғаныс əдiстерi жəне олардың сипаттамасы қандай?

16-дəрiсбаян
 
  
ЕРIК
 
  
Жоспары:   1. Ерiк жөнiнде түсiнiк.  
                        2. Ерiк теориялары.  
                        3. Ерiктiң физиологиялық негiздерi.  
                        4. Ерiк құрылымы.  
                        5. Ерiк сапалары.  
                        6. Жеке адам жəне ерiк тəрбиесi. 
                         
1. Ерiк жөнiнде түсiнiк 
             Қандай  да  iс-əрекеттiң  қажеттiгiн  бiлумен,  адам  соған  орай  керектi  шешiм 
қабылдайды, бiрақ оны орындау үшiн кейде ешбiр қимыл жасай алмайды. Мұны орынды 
түрткiлердiң  кемдiгiмен  ғана  түсiндiрiп  болмайды.  Кейде  адам  тiптi  өз  өмiрi  үшiн  қажеттi 
болған жұмыстарды да аяқсыз қалдырады.  
             Теңдей  бiлiк  пен  бiлiмге,  ортақ  көзқарас  пен  сенiмге  ие  бола  тұра,  адамдар  өз 
алдарында  тұрған  мiндеттердi  бiрi  сылбыр,  бiрi  шапшаң,  əртүрлi  қарқынмен  орындайды, 
немесе  кей  адам  iске  байланысты  қандай  да  қиыншылық  кездесе  қалса,  жұмысын  қоя 
салады,  ал  екiншiсi  мұндай  кезде  қуатына  қуат  қосып,  өршелене  əрекетке  кiрiседi. 
Адамдағы бұл құбылыстардың бəрiн психология ерiк көрiнiсiмен байланыстырады. 
             Ерiк - бұл  адамның  мақсатты  жұмыс  орындау  барысында  кезiккен  сыртқы  жəне  
iшкi кедергiлердi жеңуiмен байланысты өз қылық əрекеттерiн қолдап, реттей бiлу қасиетi. 
Ерiк  өмiрдiң  ауыртпалық  түскен  жағдайларында  белсендiлiк   көтерiп,  өзiн-өзi  реттеудiң 
көзi  болумен  түгелдей  сана  басқарымында  болады.  Адамның  өз  əрекет-қылығын 
реттестiре  алу  қабiлетiнiң  негiзiнде  жүйке  жүйесiнiң  өзара  ықпалды  қозу  мен  тежелу 
байланыстары  жатыр.  Осы  принциптерге  сай  ерiк  саналы  өзiндiк  басқарумен  бiрге 

жүктеу/скачать 1,88 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: