Сәлім меңдібай құрметті оқырман! Сіздің қолыңыз­ дағы Қостанай облыстық «Қостанай таңы»

7

24 маусым  2015 жыл

Б

үгінде  әртүрлі  ба-

сылымдардың беттерінен, 

теледидардан мұғалімдер тура-

лы небір «дана» сөздерді естисің. 

Әрине, жағымды емес, жаға ұста-

тар жиіркенішті даттауға, ғайбат-

тауға  толы  «шұрайлы»  сөздер. 

Сосын еріксіз ой тұңғиығына орын 

бересің, жаһандану заманының 

ғажайыптарын  мойындай  оты-

рып, ертеде бір аталарымыздың 

«тоқтығымнан  аштығым  жақсы 

еді» деген ұлы сөзінің астарына 

үңіліп, неткен дана едің ата деп 

айқай салып ұрандағың келеді.

Сегізінші сыныптың оқушысы 

бірінің бірі кеудесіне қаламды (әй-

теуір белгісіз зат дейді, неқылған 

таптырмайтын, айтуға болмайтын 

құрал десейші) сұғып алып өлтіре 

салады,  бірақ  жауапқа  тартыл-

майды, себебі әлі жасы жетпепті. 

Колледждің оқытушысын студенті 

ұрып жығып, мүгедек етеді, оның 

да  жасы  кәмелетке  толмапты, 

сондықтан жауапқа тартылмай-

ды. Әйел (қыз) мұғалімге әртүр-

лі  жеке басын қорлардай анайы 

қылықтар  көрсетіледі  (бір  топ 

оқушы), оларға да еш шара қол-

данылмайды, ал мұғалім сабақ 

білмегені үшін дәптермен (кітап-

пен)  басынан  шұқыса,  11-сы-

ныптың  17-жасар  қызының  миі 

шайқалады, ол анасымен екеуі 

теледидардан  миллиондаған 

көрерменнің алдында мұғалімді 

жерден алып жерге салады, олар-

дыкі дұрыс болып шығады, сорлы 

мұғалімді ақтап алар еш пенде 

жоқ. Білім министрлігінің ең жоға-

ры шенді шенеунігі, тауық екеш 

тауық  та балапанын қорғауға әре-

кеттенеді ғой, бірақ шенді шенін 

жоғалтам деді ме, қорғай алмады 

(мүмкін, төменгі әріптесін қорғау-

ға ниеті де болмады ма, оны бір 

өзінің ар-ұятына қалдырайық).

Мұның сыртында мұғалімдер 

балалардан  ақша  жинайды  – 

жемқор, асханасының тамағына 

ауыз салады – обыр, қымбат баға-

лы сыйлықтар талап етеді – жебір 

және  т.б.  толып  жатқан  «атақ 

дәрежелерді»  оларға  оп-оңай 

таға саламыз. Миллиардтап жам-

басына басып, шет елге қашып 

кеткен 150-ден астам аждаһалар-

ды, миллиондап қылғытып, соның 

оннан бір бөлігін қайтарып (егер 

қайтарса  және  сол  рас  болса) 

3-4 жыл отырып,  үрім бұтағына 

өмірлік  қор  жинап  алған,  олар-

дан кейін салыстырмалы түрде 

шелек жалаған «жемқор» деген 

қара тізімге ілінгендердің ішінде 

алдыңғы  орындардың  бірінде 

мұғалімдер  тұр.  Сонысына  қа-

рай енді ешуақытта мұғалім бол-

майсың  деп  олардың  мойнына 

«лағанет  хамытын»  мәңгілікке 

іліп те жібердік (мен бұл орада 

мұғалімдердің жемқор болғанын 

тіпті де жақтап тұрғаным жоқ). Ал, 

әлдеқалай жас кездерінде аяқта-

рын  шалыс  басқан  бірлі-жары-

мын жерден жеті қоян тапқандай 

тау ып алып тентіретіп жібердік, 

естерін  шығарып  әлемге  жар 

салдық. Басқаға кешірімді болсақ 

та мұғалімге кешірімді бола ал-

мадық, сонда қателеспейтін жақ, 

қате баспайтын тұяқ жоқты ескер-

медік,  адам  баласының,  оның 

ішінде мұғалімнің де қателесуінің 

мүмкін екенін, қателеспейтін тек 

жаратушы ие бір Алла екенін кім 

есіне  алыпты.  Оның  да  ет  пен 

сүйектен жаратылғанын, сосын 

оның да қателесуге құқығы бар 

екенін ойласақ кәне. Енді осыдан 

кейін мұғалімде не қылған бедел 

және осындай мамандыққа де-

ген қандай қызығушылық болуы 

мүмкін (олардың тыныс тіршілігі, 

күнелтісі, айлығын айтпағанда). 

Алыс ауылды айтпағанда елор-

дамыз  Астананың  өзінде  600-

ден астам мұғалімнің жетіспей-

тінінің сыртында, бүгінгі таңда ер 

мұғалімдердің үлес салмағы ауыз 

толтырып айтарлықтай емес. Жа-

сыратын несі бар, Адам Атаның 

қабырғасынан  жаралған  Әйел 

Ана  әуел  бастан  ер  азаматтың 

қамқорлығында болуы заңдылық 

болатын болса, бүгінгі ер азамат-

тарымыз толымды табыс тауып 

қорған  болатындай  дәрежеде 

еместігі бесенеден белгілі емес 

пе?!  Әсіресе,  табақтай  дипло-

мымен еден жуушының айлығы-

на бола маңдайының соры бес-

елі мұғалімдікке екінің бірі бара 

бермейтіндігі  де  содан  екенін 

кім  жоққа  шығарады.  Жанұяда 

ер азаматтың орны қаншалықты 

болса,  мектепте  ер  мұғалімнің 

орны онан артық болмаса еш кем 

емес. Енді бір он жылда мектеп 

тек  әйел,  қыздарымыз  тәрбие 

беретін  орын  болып  қалуы  әб-

ден мүмкін. (Кейбір мектептер-

де  алғашқы  әскери  дайындық  

пәнінің жетекшісі қыз (әйел) бол-

са, оған ешқандай таң қалуға бол-

мас). Онсыз да тері мен сүйек тен 

басқа еті (бұлшық еті) жоқ, бей-

нелі  түрде  айтқанда  қатты  жел 

тұрса  теңселіп  тұратын  бола-

шақ  ел  қорғандарымыз  (құдай-

дан келісіп сұрап алған жалғыз 

ұлымыз) әлжуаз, жалақор, кісіні 

қорғамақ түгілі өз басын қорғай 

алмайтын қоян жүректі кім тәр-

биелеп шығарды?., тағы да тек 

мұғалімдер ғана ма?! 

Ұлы  сөзде  ұят  жоқ,  ананың 

бойына алғашқы біткен сәтінен 

бастап ең алғашқы және басты 

тәрбиешісі ата-ана екенін, басты 

жауапты  да  ата-ана  екенін  бір 

жаратушы Алланың өзі міндеттеп 

тұрғанын  ұмытып,  неге  барлық 

жауапкершілікті  мұғалімге  арта 

салуға тиіспіз. Ал бүгінде көпте-

ген ата-ана тамағы тоқ, киімі көк 

болса, қалғанын мұғалім тәрбие-

лейді, солардың төл міндеті деп 

түсінеді. Сонымен қатар өзі отыр-

ған  бәйтеректің  тамырына  өзі 

балта шабуға құмар (баласының 

көзінше оның мұғалімін сыртынан 

жерден алып жерге салады, жа-

мандағанда небір таптырмайтын 

теңеулерді  табады).  Ғайбаттап 

отырып, «онда олай болса мені 

неге сондай адамға сеніп, тәрбие-

ле, оқыт деп тапсыруын» балам 

қалай түсінеді?.. Сол ата-ана бір 

рет болс ада ойланып көрді ме 

екен?!  Ал, кеше ғана сол мұғалім-

дерден тәлім-тәрбие алып, бүгін 

оларға  мұрнын  шүйіріп  жүргені 

азғантай болса да есіне түссе... 

Мұғалім, жаратушы ие бір Алла 

мен анадан кейінгі үш құдіреттің 

бірі екенін сол шіркін біле ме? «Өзі 

болған қыз төркінін танымас» деп 

қазекең осындайдан кейін айтса 

керек. Иә, «бір құмалақ бір қарын 

майды шіртеді» демекші, мұғалім-

дердің де ішінде бір қарын майды 

шірітер бір құмалақтың бары да 

рас, оны жоққа шығаруға болмас, 

бірақ бірге бола мыңды ғайбаттау-

ымыз орынсыз ғой.

Ал сонда бүгінгі баланың бас-

ты  тәрбиешісі  кім  деген  заңды 

сұрақ туады және оған біржақты 

тайға  таңба  басқандай  мынау 

деп  айту  да  қиын.  Алайда,  өз 

білгенімді,  пайымымды  ортаға 

салайын. Бәрімізге аян, ақпарат 

ағымының молдығы мен тездігі 

сондай, бала түгілі үлкендердің 

өзі  қайсысының    дұрыс-бұрыс 

екенін  тап  басып  ажыратудың 

қиын екені рас. Мысалы: көпшілі-

гіміздің құмартып көретін шытыр-

ман  оқиғалы (детектив) сериал-

дарымыз  небір  қылмыстардың 

қалай  жасалып,  қайтіп  жасауға 

болатынына дейін өте тәптіштеп, 

асқан дәлдікпен көрсетіп береді. 

Жас өскінді қызықтырады, қия-

лын қияға тартады. Әр түрлі діни 

ағымдар, секталар, бұ дүниеден 

түңілдіріп о дүниелік ғажап өмір, 

шәһит  болу және т.б. шырмау-

ықтай  шырмап  алар  тасқын, 

тоқтаусыз  ағылудан  оң  жолың-

ды тауып шығу қиынның қиыны. 

Мұның  үстіне қоғамдағы әлеу-

меттік теңсіздік, бай мен кедейге, 

жалшы мен жаршыға, шенді мен 

шенсізге бөліну әр қадам басқан 

сайын білініп тұруы, әлдінің (ма-

териалдық әлдінің) баласы әлсіз-

ге (материалдық) шекесінен мен-

сінбей қарауы, үлде мен бүлдеге 

оранғанның баласының жұпыны 

киінген мұғалімін де менсінбеуінің 

еріксіз  әртүрлі  келеңсіздіктерге 

ұрындырып жүргені ақиқат. Оның 

үстіне  элиталық  мектептерде 

(гимназиялар, Назарбаев мектеп-

тері және т.б.) де кем дегенде тең 

жартысынан астамы бедел, бай-

лықтың арқасында оқуы «ақшаң 

болса  қалтаңда,  талтаңдасаң  

талтаңданы» растап тұр. Бүгінгі 

таңда баласы ата-анасын, онан 

қалды мұғалімін ауызша қорқы-

тып қана қоймай  ашық, әр түрлі 

әрекеттерге  барып жатыр. Оған 

басты себептердің бірі – ата-ана 

мұғалімге балама ұрыспа, жоға-

ры баға қой (білім өлшемін айтып 

отырмын),  әйтпесе  ол  асылып 

қалады, балконнан секіріп кетеді 

және т.б. үрейлі сөздерін алдыға 

тартады,  демек  бүгінгі  ата-ана 

өздері бүгінгі балаларының жа-

сында  ата-анасынан  қорқатын 

болса,  енді  балаларынан  сол 

ата-аналарының жасында өздері 

қорқатын болды. Неге деген заң-

ды сұрақ туады, оған бір жақты 

жауап айтуда қиын, алайда бү-

гінгі  ата-ана  өз  басын  күйіттеп 

бала тууды шектеуі, соның сал-

дарынан Құдаймен келісіп алған 

жалғызын  жоғалтып  алам  деп 

қорқу, екіншіден, жалғыз баланың 

өзімшіл (эгоист, тек маған ғана) 

болып    өсуі,  оның  сұранысына 

ешқандай шектеудің, жоқ деудің 

болмауы  және  қазіргі  таңдағы 

жағымды-жағымсыз ақпараттар 

тасқыны  баланың  еріксіз,  өзге-

мен  санаспай  «тек  мен»  деуі, 

болмаған жағдайда болашағым 

бұлыңғыр  тығырыққа  тірелдім 

деп, шығар жол іздемеу ге әкеліп 

соқтырып, өкінішке ұрындыраты-

ны кездейсоқтық емес. 

Кешегі кеңестік дәуірдегі тәр-

бие мектебінен өткен ұрпақ, бо-

лашағына үлкен үмітпен қарап, 

қандай да болмасын қиындықтан 

жол табуға дайын тұратын, ер-

теңіне үлкен сеніммен қарайтын. 

Сондықтан аға буын өкілі ретінде 

мен де оптимист болуға тырыса-

мын, алайда көз алдымыздағы 

қатыгез, тасбауыр, өзін де, өзгені 

де түңілтетін өкінішті көрініс (кей 

кезде жаға ұстатарлық) осылай 

кете бермек пе деген сұрақ жа-

нымды мазалауда.

«Дүниенің  кеңдігінен  не 

пайда,  аяғыңды  қысқан  соң» 

демекші, мұғалімге деген көзқа-

рас  түбегейлі  өзгермей,  бала 

тәрбиесіне барша қауым болып 

ат  салыспай  оң  нәтиже  болуы 

мүмкін емес. Әсіресе мұғалімнің 

әлеуметтік, қаржылық жағдайын 

жақсарту (орташа айлық 75000 

теңге, түбегейлі өтірік), «қарным-

ның ашқанына емес, қадірімнің 

қашқанына жылаймын» демекші, 

қарнын тойдырып, қадірін қашыр-

мау, мұғалім мектепте ғана емес 

өмірде  де  басты  тұлға  екенін, 

әсіре  қызыл  бос  сөзбен  емес 

іспен  дәлелдейтін  уақыт  жет-

ті. «Ауруын жасырған  өледіні» 

халқымыз  бекерге  айтпаған, 

бүгінде  тығырыққа  тірелудің 

алдында тұрғанымыз рас. Мек-

тептердегі  жылына  бір,  екі  рет 

болған  ата-аналар  жиналысы 

аздық етеді, кем дегенде тоқсан 

сайын жиналыстар, пікір алмасу 

кештерінің, әр түрлі үлкенді-кішілі  

басылымдарды, радио, теледи-

дарларды  пайдаланып,  елге 

сыйлы  азаматтарды,  тәжіри-

белі мұғалімдердің тәжірибесін, 

ақыл-кеңестерін ортаға салу т.б. 

іс-шараларды  көбейту  орынды 

болар. Білім орынды, дұрыс тәр-

биемен  ұштаспаса  еш  уақытта 

жетістікке жеткізген емес.

Жәнібек ҒАПБАСҰЛЫ.

Арқалық қаласы.

МӘСЕЛЕ

МҰҒАЛІМ МӘРТЕБЕСІ.  

Ол неге төмен?

Ұстаздық еткен 44 жылымның 31 жылы ұс

таздардың 

ұстазы болуға кетіпті. Жаратушы ием маң

дайыма адам 

тәрбиешісі болуды жазыпты,  оған мың сан шүкіршілік 

ете отырып, бүгінде көкейдегі мың сауалдан бір 

сауалды жазуды дұрыс деп таптым. С

үйікті «Қостанай 

таңы» басылымының бетінде білікті мамандар,

 аға 

буын өкілдері өз ойларын ортаға салса,

 бүгінгі және 

ертеңгі ұрпақ мысқалдай ойды өз қаж

етіне жаратса, 

онда негізгі мақсат орындалды деп ойлаймын.

САЛАМАТТЫ 

 

  ҚАЗАҚСТАН

Мамандыққа 

адалдық

Өзі қалаған мамандығы 

бойынша  еңбектеніп,  бір 

орында  табан  аудармай 

қыз мет  ету  сол  адамның  

жұмысқа  деген  жауап-

кершілігін  білдірсе  керек. 

Сондай  белестердің  биік 

шыңынан  көрініп  жүрген  

жанның бірі – Рудный қа-

лалық туберкулезге қарсы 

диспансердің  медбикесі 

Гүлбану  Жолмағанбетова. 

Дәрігер  болу  Гүлбанудың  

балауса  кезіндегі  арманы 

болатын.  Арманы  орын-

далды да.

Кейіпкеріміз  Арқалық 

қаласынан  медучилищені  

жақсы  нәтижемен  аяқтап, 

медбике ретінде  алғашқы 

еңбек  жолын  «Еңбек» 

совхозынан бастады. «Гип-

пократ  антын»  бойтұмар 

етіп таққан  жас  өзін адам 

өмірінің сақшысы ретінде 

сезінді. Тоқсаныншы жыл-

дардағы  қиыншылықта  

әріптестері    басқа  жақтан 

жылы  орын  іздеп  кетіп  

жатқанда  Гүлбану ауылдан 

тапжылмады. Өйткені дәрі-

герлер медбикесіз қанатсыз 

құс секілді. Дәрігер бағыт-

бағдар  береді,  ал  медбике 

жұмысты іліп әкетеді. 

Гүлбану  Жолмағанбе-

това 2006 жылы  Рудныйға 

қоныс  аударып,  маман-

дығы бойын ша еңбек етті. 

Тер төкті. Төккен тер заяға 

кетпеді.  Еңбегі еленіп, ма-

дақтамаларға  қолы  жетті.  

Бүгінде өз ісін жетік меңгер-

ген Гүлбану Қуанышбекқы-

зы науқастарының сүйікті 

шипагеріне айналды.

–  Бізде  бос  отыру  де-

ген  жоқ.  Елбасымыздың 

қазақстандықтардың  орта 

жасын  80-ге  дейін  жет-

кізу  тапсырмасы  біздегі 

емделушілерге  де  тиесілі. 

Сондықтан  сапалы  меди-

циналық көмек  беру менің 

де парызым – дейді Гүлба-

ну Қуанышбекқызы  ағынан 

жарылып.

Иә,  еншісіне  бұйырған 

міндетін  мінсіз  атқарып 

жүрген  жан  Тұрсынбек  

сынды  жолдасымен  үш  

бала тәрбиелеуде. Тұңғышы 

Қадырбек ССКӨБ-да жұмыс 

атқарса, ортаншысы Ернар 

мектепті «Алтын белгімен» 

және  Н.Гумилев атындағы 

Еуразия  ұлттық    универ-

ситетін қызыл дипломмен  

тәмамдап, магистратурада 

оқуын  жалғастыруда.  Ал, 

Марғұланы  Қостанай  қа-

ласындағы ҚМУ-дың түле-

гі.  Отбасында  да,  еңбекте 

де бағы жанды  деген осы 

шығар, сірә.

Роза ЖАРҚЫНБЕКОВА.

Рудный қаласы.

24 маусым 2015 жыл

8

К

μне Торѓайдыњ ±лттыќ тарихымыздаѓы орны

   ерекше. Ќазаќ даласындаѓы оќу-аѓарту ісі осы

   Торѓайдан бастау алатынын, алѓашќы мектеп

кірпіші наќ осы жерде ќаланѓанын бастауыш сынып

шєкірттеріне дейін біледі. Дєлелдеуді ќажет етпейтін

осынау аќиќаттыњ мєні мен мазм±нына б‰гінде жањаша

кμзќарас туындап отыр. Б±л пікірімізді Торѓайдаѓы "ескі-

ше", яѓни м±сылманша білім беру  тарихына терењдей

‰њілген жєне осы тарихты μз ќолымен жасаѓан т±лѓалар

турасында тыњ т±жырымдар т‰йген  ѓалымдарымыз бен

μлкетанушыларымыздыњ ењбектері ќуаттай т‰седі.

Елімізге белгілі ±стаз єрі дінбасы Ѓазиз ќажы Ємірха-

новтыњ есімі осы орайда алдымен ойѓа оралады. Ѓазиз

ќажыныњ Торѓайдаѓы м±сылманша білім беру жєне Ис-

лам дінініњ таралуы жμніндегі деректі жазбасы ѓылыми

айналымѓа енген, атап айтќанда б±рынѓы бас м‰фтиіміз

Єбсаттар ќажы Дербісєлініњ

"Ќазаќстан мешіттері мен

медреселері" атты энцикло-

педиялыќ ењбегініњ Торѓай

μњіріне ќатысты тарауы осы

жазбаѓа негізделген. Сон-

дай-аќ, Хамитбек ќажы

М±сабай мен Шоќан ќажы

Ємірханов 2007-ші жылы

"Шапаќ" баспасынан шыѓар-

ѓан "Ѓазиз ќажы" естеліктер

кітабында Ѓазиз аѓайдыњ

бабасы Азына абыздыњ Тор-

ѓайѓа келу тарихы баяндал-

ѓан. Б±л дєйек-деректерді

осыдан жиырма-отыз жыл

б±рын Торѓайдыњ кез келген

кариясынан ести алатын

едіњіз. Ал, ќазіргі ќарттары-

мыздыњ уайымы бμлектігін

білесіздер. Сондыќтан да

т±тас бір μњірге білім н±рын

таратып, имандылыќ дєнін сепкен ата-баба насихатын

±рпаќќа шашау шыѓармай жеткізген Ѓазиз ќажыныњ та-

рихи ењбегін ќалай атап μтуге де т±рарлыќ.

 Ѓазиз ќажыныњ ќасиет дарыѓан Єбдіжєлел бабасы

Т‰ркістан μлкесінде  мешіт-медресе салдырѓан, ал Ос-

панќожа бабасы болса μз ќаражатына Сарыќопа болы-

сынан мешіт салып, медресе ашќан. Б±хара медресесініњ

т‰легі Азына абыз бабасын Шаќшаќ Жєнібек Ќошќар-

±лыныњ тапсыруымен керуенбасы Жылќайдар Ќожана-

зар атамыз елге алып  келген. Азына абызбен 2-3 медре-

се т‰легініњ бірге келгені кейіннен мєлім болды. Ал,

Жєнібек Ќошќар±лы бабамыз туралы Ресей м±раѓатта-

рында жазба деректер – оныњ μз ќолымен жазѓан хатта-

ры, тілмаштардыњ, арнаулы тапсырмамен келген жан-

сыздардыњ кμптеген жазбалары саќталѓан.

Белгілі ѓалымдар, ќоѓам ќайраткерлері Мырзатай Жол-

дасбек±лыныњ, Ќойшыѓара Салѓара±лыныњ, Аќселеу

Сейдімбектіњ "Елт±тќа" атты  кітабына ж‰гінсек, Жєнібек

Ќошќар±лы  "Б±ќар жырау сμзімен айтќанда: "Ќараке-

рей Ќабанбай, Ќанжыѓалы Бμгенбай, Ќаз дауысты Ќазы-

бек, Шаќшаќ±лы Жєнібек, Ормандай кμп орта ж‰з, содан

шыќќан тμрт тіректіњ" бірі. "М±ныњ сыртында ол ауыз-

дыѓа сμз бермеген, ќиянатќа жол бермеген єділ би, діни

сауаты  мол  молда кісі" жєне "Жєнібек сμзге шешен, би-

лікте єділ, ескіше оќуы мол, сауатты адам" болѓан

(М.Жолдасбек±лы, Ќ. Салѓар±лы, А. Сейдімбек. Ел т±тќа

– Астана: KUL TEGIN.2009. 141б.).

Жєнібек Ќошќар±лыныњ туѓан аѓасы Т±рлыѓ±л да мол-

да болѓан. Б±л Єлмаѓамбет Оспан±лы жєне Ахметхан

Єбіќай±лы тєрізді аѓа-єкелеріміздіњ айтќандарымен

т±спа-т±с келеді. М.Жолдасбек±лы, Ќ.Салѓара±лы, А.Сей-

дімбек ењбегінде былай делінеді: "Шаќшаќтан Кμшей,

Кμшейден Ќошќар, Ќошќардан Жєнібек туады. Атасы

Шаќшаќ Аманжол±лы – ќазаќ ханы, ењсегей бойлы Ер

Есімніњ ќолбасшыларыныњ бірі болѓан. Есім Ташкентті

шауып, Т±рсын ханды μлтіргенде, Шаќшаќ соѓыс олжа-

сы ретінде еншісіне тиген Т±рсын ханныњ ќызы Н±рби-

кені алып келіп, баласы Кμшейге ќосќан". Кењес ‰кіметініњ

ќас-жауы ќожа-молда, жалпы кμзі ашыќ, оќыѓан  кісілер

болѓандыќтан, б±л жμнінде єкелеріміз тарапынан бірді-

екілі ѓана єњгіме айтылѓаны, атап айтќанда Т±рлыѓ±л мен

Жєнібекті єкелері Ќошќар Кμшей±лы анасы Н±рбике

єжеміздіњ жол сілтеуімен Т‰ркістан мен Тєшкенде сауат

аштырып, Б±харада оќытќаны жμнінде жалпылама сμз

етілгені есімізде.

Н±рбике анамыз, сонымен ќатар, ќазаќтыњ Ахмет Бай-

т±рсынов, Ахмет Бірімжанов, Сырбай Мєуленов, таѓы да

басќа біртуар ±лдарыныњ арѓы єжелері болып табыла-

ды.

Т±рлыѓ±л молда ата ќонысы Тосында ауылдыќ мек-

теп (медресе) ашып, бала оќытќан  пірєдар, таќуа жан

болѓан. "Торѓай елі" энциклопедиясында Т±рлыѓ±л мол-

да жμнінде былай делінген: "Ќошќар±лы Т±рлыѓ±л (1691-

1750) – азаттыќ к‰ресініњ ќаћарманы, Шаќшаќ Жєнібек

тарханныњ туѓан аѓасы. Орта ж‰з ќ±рамындаѓы арѓын

тайпасыныњ момын руынан шыќќан. Атасы Шаќшаќ

Аманжол±лы "Ењсегей бойлы ер Есім" атанѓан Есім хан

ќолбасшыларыныњ бірі болѓан. Діни сауатты Т±рлыѓ±л

Б±хара мен Т‰ркістан медреселерін бітірген жас ±стаз-

дарды алдырып, Торѓай елінде ж‰йелі білім беруді жол-

ѓа ќойѓан. 1730-42 жылдары Орынбор комиссиясыныњ

бастыѓы И.И.Неплюевпен жєне шекара комиссиясыныњ

бастыѓы В.А.Урусовпен орыс-ќазаќ сауда ќатынастарын

орнатуѓа жєне екі елдіњ саяси байланыстарын одан єрі

ныѓайтуѓа баѓытталѓан келіссμздерге ќатысќан. Ресей

мемлекетініњ м±раѓаттарында Т±рлыѓ±л молданыњ μмірі

мен ќызметіне байланысты мол деректер саќталѓан". Осы

кезењ жайлы жазушы, бірќатар тарихи шыѓармалардыњ

авторы ¤мірзаќ Жолымбетов μзініњ "Шаќшаќ Жєнібек

жєне оныњ уаќыты" атты деректі повесінде "Ќошќардыњ

ќос ±лы Торѓайдыњ иен даласын тμрт т‰лік малѓа толты-

рып ќана ќойѓан жоќ, ел μміріне жања бір μзгеріс, рухани

серпін єкелді. Ќойдыњ соњындаѓы халыќ бір сєт ойдыњ

соњына да т‰сетін болды. Торѓайдыњ тусыраѓан топыра-

ѓына білім нєрі себіле бастады" – деп жазады.

Торѓаймен кμршілес Батпаќќара, ќазіргі Аманкелді

ауданында μмірге келген дінбасы Сатыбалды ишан осы

Т±рлыѓ±л молда мектебінде (медресесінде) білім алѓан.

Б±л жμнінде ишанныњ ±рпаѓы С±лтан-Ахмет Зияуйдден-

±лы Сатыбалдин былай деп атап μтеді: "Сатыбалды

ишан (лаќап аты Ќыпшаќ ишан) Ѓабдолла±лы 1826 жылы

Торѓай уезіндегі Ќайдауыл болысыныњ Шомаќ Ќарасуы

мекенінде д‰ниеге келген. Руы – ¦зын Ќыпшаќтыњ Алты-

сы. Єкесі Ѓабдолланыњ балалары шетінеп кете береді...

Жасы елуге келгенде М±ѓалима (¦лмас) деген бір ќыз

кμреді. Одан кейін Сатыбалды туады. Бала 7-8 жасќа

келгенде Ѓабдолла ќайтыс болады, арада бірер жыл

μткенде туѓан анасы да д‰ниеден μтеді. Сатыбалдыны

кіндік єкесі Шомаќ ќарт μз ќамќорлыѓына алады. Бір

к‰ндері балаѓа т‰сінде бабасы Аќбура єулие аян береді:

"Сен Тєшкен, Б±хара жаќќа барып оќы, дін исламныњ

жолына т‰с" – дейді. Сатыбалды кμрген т‰сін Шомаќ ата-

сына айтады. Шомаќ оѓан "онда сен алдымен туѓан апањ

М±ѓалимаѓа бар" – дейді. М±ѓалима Арѓын ішінде Ќара-

бас Баќтыбай деген кісіде т±рмыста екен, ќоныстары

Торѓайдыњ Тосын ќ±мында (ќазіргі Шаќшаќ Жєнібек ба-

тыр ауылы) болады. Апасы ќарсы алып, ауылдаѓы мол-

дадан бір жыл оќытып, Шомаќ єкесініњ р±ќсатын алып,

Ташкентке оќу іздеп шыѓады".  Б±л 1836-1840 жылдар

шамасы.

Т±рлыѓ±л молданыњ ±рпаќтары да Торѓайда білім мен

иман н±рын таратуѓа белсене атсалысќан.

Ѓазиз ќажы Ємірханов μз жазбасында  "...Торѓай дала-

сында 1860- жылдары Ќошалаќ ќ±мыныњ "Т±з" деген

жерінде Т±рлыѓ±л руынан Мєшей баласы дємолла Ха-

нафия деген кісі Б±хараны бітіріп келіп, мешіт салып,

сол жерде дєріс берген. Сол мешіт-медреседе оќыѓан

шєкірттерден белгілі діни ѓ±ламалар, молдалар, атаќты

кμріпкел єулиелер шыќты. Мысалы: Оспан ќожа, дємол-

ла Кєтен, Ахат ишан, Ж‰збай ќажы, Байту молда т.б.

кісілер. Дємолла Ханафия Меккеге екінші рет барѓаннан

ќайтып оралмай, Жаннатул М±ѓаллада жерленген" – деп

жазады.

Облыстыќ "Торѓай тањы" газетінде 1994 жылѓы аќпан-

да "Имандылыќ иірімдері" айдарымен жарияланѓан

"Дємолда Ќанафия. Ол кім?" деген материал кμњіл ауда-

рарлыќ. Дінбасы туралы ќызыќты деректер келтірілетін,

Торѓай елініњ белгілі аќсаќалдары Ж‰сіпбек Салыќ±лы,

Єбдуєли Досан±лы, Жєлел Ќарабалин, Дєурен Сєуеке-

н±лы, Ємірбек Ќапаќ±лы ќол ќойѓан маќаладан ‰зінді кел-

тіруді жμн кμрдік.

"Тарихи Торѓайдан шыќќан, айттым дегені ќате кет-

пей, атаќ-дањќы б‰кіл елге ањыз болып тараѓан М‰сіреп

пен Салпыны білмейтін ќазаќ жоќ шыѓар. Осы бір

єулеттіњ ±рпаѓы Ќанафия єулие дін жолында б‰кіл Тор-

ѓайдан жалѓыз шыѓып, Мекке-Мєдинаѓа барѓан. Ол онда

он жылдай оќып, дємолда атаѓын ж±рттан б±рын алѓан

дарынды адам. Ол ±стаздан озѓан шєкірт болды.

...Б‰гінгі жазылып ж‰рген єњгімелер келешекте жарыќ

кμруге тиісті шежіре-тарихымыздыњ єліппесі. Ал оны

жањылыс айтуѓа ешкімніњ ќаќысы жоќ. Мысалы, болма-

ѓан нєрсені болды деп жалѓан жазу б‰кіл тарихымызѓа

м‰лде ќиянат болатыны сμзсіз.

Аќиќат єњгіме, сонау бір μткен жылдарда μздері ѓана

бас ќосќанда Єлмаѓамбет Оспан±лы, Арыстанбек мол-

да, Ж±мабай, Тμлеген, Ѓаип секілді молдалар ±стазда-

рыныњ ±стазы кім болѓанын, кімнен ‰лгі, тєрбие алѓанын

жыр етіп айтып отыратын еді. Олар дємолла Ќанафияѓа

арнайы ќ±ран баѓыштап отырушы еді.

Сол бір данышпан єулие дємолда Ќанафия елге кел-

геннен кейін игі жаќсылармен аќылдасып, кењесе оты-

рып, б‰кіл Торѓай даласыныњ оњт‰стігі мен солт‰стігін-

дегі, шыѓысы мен батысын-

даѓы елді мекендердіњ ќыс-

ќы ќыстау, жазѓы жайлаула-

рыныњ орталыѓы – Ќошалаќ

жайлауыныњ "Т±з" мекені

деп тауып, сол араѓа Торѓай

даласындаѓы алѓашќы ме-

шітті салдырып, бала оќыта-

тын медресе ашќан. Содан

"Т±з" ќоныс орыны "Молда-

ныњ т±зы" атанѓан. Осы бір

ќасиетті т±њѓыш мешіт орна-

тылѓан  "Молданыњ  т±зы"

атанѓан медреседе атаќты

дємолда  Ќанафиядан  Тор-

ѓай  даласыныњ бір шеті Ыр-

ѓыз, Ќараб±таќ, Бестау, Суыќ-

б±лаќ, Науырзым, Батпаќќа-

ра, ¦лытау, Жезді, Жылан-

шыќ, Аќќ±м, Аќкμл, Ќараќ±м-

ды мекендеген елдіњ барлыќ

єулие, ќожа, молдалары

оќып дєріс алѓан. Сонда оќы-

ѓан шєкірттердіњ кейбіреулерініњ атаќты єулие, имам,

ишан атанѓанын б‰кіл ел біледі.

Дємолда Ќанафиядан дєріс алып, оќыѓандардыњ бірі

Оспан ќожа 12 жасында ±стазыныњ батасын алып, адам

емдеуге ие болѓан. Мысалы, Ќорѓанбек Бірімжан±лы жас

кезінде алыс бір сапардан ќатты сырќаттанып есін

білмей келгенде, аѓайын-туыстары дємолда Ќанафияѓа

хабар беріп шаќыртады. Сонда осы бір єруаќты адам

дарынды шєкірттерініњ бірі – 12 жасар Оспан ќожаны

шаќырып алып: "Мынау Ќорѓанбек Бірімжан±лы бізбен

аталас, туыстыѓымыз бар жаќын адам. Сол себепті біздіњ

бір-бірімізге еміміз дарымайды. Сондыќтан саѓан батам-

ды беремін, сеніњ барып емдеуіње сенемін" – депті.

Сμйтіп, Оспан ќожа оны емдеп, сауыѓып кетуіне ‰лкен

септігін тигізген.

Сондай-аќ, дємолда Ќанафиядан оќып, дєріс тыњдап,

батасын алѓан шєкірттерінен дємолда Кєтен Ќожабек±-

лы, Ахат ишан, Тємем ќожа, Сатыбалды ишан, Бейіс,

Байту молдалар ‰здік шєкірттер болѓан. Атаѓы жайылѓан

дуалы ауыз єулие молдалардыњ  кμбініњ алѓашќы єліпби

бетін ашып оќыѓан, діни білімге ниет етіп, ќадам басќан

жері "Молданыњ т±зындаѓы" медресе де, μмірге д±рыс

жол  сілтеп,  батасын берген, ±стаздарыныњ ±стазы бол-

ѓан єйгілі єулие, бірінші дємолда Ќанафия екен.

Шындыѓында, дємолда Ќанафия елде болѓан жылда-

рында кμптеген шєкірттерді оќытып, тєрбиелеген ‰лгілі

±стаз, имамдар даярлаѓан. Діни ѓылымды толыќ тара-

туѓа жол ашќан. Одан тєрбие, ‰лгі алѓандар елдіњ єр ай-

маѓында, ±стаздыњ ‰лгі-μнегесімен білімдерін толыќты-

рып, жалѓастырып, кейін Торѓай даласыныњ єр жерінде

мешіт салып, бала оќытып, халќымыздыњ діни єдет-

ѓ±рыптарын дамыта т‰сті. Б±ѓан дємолда Кєтенніњ, Ос-

пан Ќожаныњ, Бейіс, Байту, Таласбай молдалардыњ

халыќ ‰шін атќарѓан ж±мыстары дєлел", – делінген ма-

ќалада.

Ѓазиз ќажы μз ењбегінде былай дейді: "Кезінде Шилі

ауылында б‰кіл Торѓай уезіне имамдыќ еткен Н±ртаза

баласы Нєуен 1926 жылѓа дейін м±хтасиф молда атан-

ды. Денсаулыѓына байланысты ж±мыстан босап, 1926

жылдан  бастап  м±хтасифтікті  Єлмаѓамбет Оспан±лы

жалѓастырды. Ол  кезде Торѓайѓа  ќазіргі  Аманкелді,

Науырзым, Арќалыќ, Жезќазѓан облысыныњ біраз жер-

лері ќарайтын, кезінде 47 махалласы болѓан, жезќазѓан-

дыќ Ќайдауыл болысын ќосќанда 54 мешіт-махалла

(медресе) болѓан".

Осы аталѓан Н±ртаза баласы Нєуен де, Єлмаѓамбет

Оспан±лы да Т±рлыѓ±л ±рпаќтары. Єлмаѓамбет Оспан±-

лы "Шиліде" Ахмет Байт±рсынов  ‰лгісіндегі "Бостандыќ"

мектебін ашќан.

Торѓай μњірініњ алѓашќы ±стазы Т±рлыѓ±л молда жай-

лы ќысќаша мєлімет осындай.

жүктеу/скачать 9,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: