Қазақстандағы ауыл шаруашылығының дамуы

Республика Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің әлемге белгілі «Қазақстан егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы» атты еңбегінде «Барлық стратегиялық басымдылықтардың көш басында агроөнеркәсіп кешенін дамыту, оны дәйекті де батыл реформалау, сондай-ақ тұтыну нарығын өнеркәсіп тауарларымен толтыру шаралары жүретін болады» – деп атап көрсеткен болатын.

Бүкіл әлемдік банк тобына кіретін халықаралық қаржы корпорациясы (ІFС) таяу екі жылда Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешеніне 100 млн доллар құюға ниеттенуде. Ауыл шаруашылығы бойынша ІҒС сарапшылары дағдарыс кезеңінде ауыл шаруашылығы саласына басымдық беру керек, бұл экономикаға жақсы жемісін береді деп есептейді. Ауыл шаруашылығы реформаларының өршіл бағдарламасын мемлекеттік органдар ДСҰ-на кіру жөнінде мәселе көтерілуіне байланысты іске асыра бастады. Мұндай масштабты қарым-қатынастар жүйесіне қатысушы елдің азық-түлік тәуелсіздігі мен бәсекеге қабілетті болуы тиіс.

Отандық өнімнің дамуын ынталандыру үшін 2014 жылдан бастап мемлекет есебінен фермерлер мен қайта өңдеуші кәсіпорындарға несие бойынша пайыздық мөлшерлеме арзандатылып ауыл шаруашылық техникасы мен қайта өңдеуші жабдықтар алуға лизинг енгізілді. Ауылдың экономикасын көтеру үшін соңғы 10 жылдың ішінде қаржы ресурстарымен бекітілген арнайы бағдарламалар көптеп қабылданады. Осылайша түрлі субсидиялар олардың шығын бөлігін едәуір қысқартпақ. Егер жобаның рентабелдігін ескерсек, онда шаруа қожалықтарының иесі үшін шығындар минималды болмақ. Мысалы, элиталы тұқымдар 40%-ға субсидияланады.

Егер оларды өндірумен айналысса, онда мемлекет 40%-дан 100%-ға дейін шығынды өз мойнына алмақ. Аграрлық секторын дамытуға қабілетті шарушылық субъектілері арасында жобаларды жасауға түрлі бәсеке жарыстар жүргізілуде, жеңгендерге оларды іске асыруға гранттар бөлінбекші. Жеміс ағаштарын өсірумен, минералдық тыңайтқыштар, мал шаруашылығын дамытумен байланысты жобаларға да қолдау көрсетіледі. Көрсетілетін көмек шығынның 40-50%-ын жабуға мүмкіндік береді. Көктемгі егістік және жинау жұмыстарын жүргізуге жанар-жағармай материалдарының құнын төмендетуге республика бюджетінен жыл сайын қорлар бөлінуде. Соңғы бес жыл ішінде агроөнеркәсіптік кешенін мемлекеттік қолдау көлемі бес есеге өсті.

Бізде мамандандырылған банк құру көп уақыттан бері талқылануда. Бірақ мұндай коммерциялық мекеменің құрылу ықтималдылығы тек қазіргі қызмет етуші банктердің бірін қайта құру негізінде болып отыр. Қазіргі уақытта логистикалық және өнеркәсіптік жобалармен жүріп жатыр. Каспий төңірегіндегі нарықтар мен соған жақын жатқан елдермен тығыз сауда ынтымақтастығының стратегиялық маңызды міндеттері шешіліп, Каспий теңізі арқылы терминалдардың сатып алу және құрылысын салу жөнінде келіссөздер жүргізілуде.

Отандық ет өндірісінің сапасы мен бәсекеге қабілетін көтеруге мүмкіндік беретін заманауи жем беру алаңдарын ұйымдастыру бойынша жобаларды жүзеге асыру жоспары бар. Сондай-ақ түрлі аймақтарда жергілікті өнімдерді қайта өңдейтін жаңа өндірістер салу мүмкіндіктері қарастырылуда. Жүргізілген реформалар нәтижесінде, біздің еліміз нақты жетістіктерге қол жеткізді. Елдің жалпы экспортында мақта (15%), тері және жұм (25%) едәуір үлеске ие. Ауыл шаруашылығының жалпы өнімінің көлемі 2016 жылдың алғашқы жартысында, 2015 жылмен салыстырмалы кезеңге қатынасында 2,7%-ға өсті, бұл нәтиже мал шаруашылығы саласының 3%-ға даму есебінен болды.

Экономика және бюджеттік жоспарлау Министрлігінің ақпараты бойынша ағымдағы жылдың жартыжылдығында бидай ұнының экспорты 19,6%-ға өсіп және 924,4 тоннаны құрады. 2016 жылы, өсімдік шаруашылығында барлық түрлерінен жақсы жиналғым алынды. Бункерлік салмақта астықтың жалпы жиыны 22,7 миллионды құрады, бұл 2013 жылдың жиналысынан 5,7 млн тоннаға артық. Биылғы жылы да бұдан кем емес нәтиже күтілуде.

2017 жылы егіс алқаптары 21 млн көлемінде қарастырылып отыр. Жаздық (дәнді дақылдар) 17,8 млн-ға, дәнді дақылдар – 1,6 млн-ға, зәйтүнді 825 мың гектарға егілмек. Алдыңғы жылмен астық дәнді дақылдар мен жем дақылдары сәйкесінше 0,4 млн га және 0,8 млн га-ға артпақ. Қант қызылшасы үшін ағымдағы жылы егіс алқабы 16 мың га-ға қысқарды. Күнбағыс алқабын 43 мың гектарға, сондай-ақ рапс пен мақсатының қысқарту есебінен тамыр дақылдарын 81мың гектарға азайтты.

Ағымдағы жылдағы егіс көлемдерінің осынша қысқаруына қарамастан зығыр, картоп және мақта сияқты дақылдар, сондай-ақ мал шаруашылығы бойынша елде 3-7%-ға жылдық өсімге келешекте жоспар құрылған. Дегенмен мал шаруашылығы үшін мұндай өсім тиімді емес екенін айта кету керек. Ет өндірісі ұзақ жылдар бойы Қазақстанның ұлт дәстүрлі қызмет түріне айналды. Ал тыңды игеру жылдарында жайылым жерлердің жетіспеушілігінен еліміз зардап шекті, бұрынғы қолда бар базарларды сол күйі қалпына келтіре алмады. Соңғы жылдары мал басы солтүстік Америкадан желдерді сатып алу есебінен өсті. Дегенмен, сарапшылар қазіргі өсім әлі ұзақ уақыт бойы зардаптардың орнын толтыра алмайды дейді. Біріншіден, АӨК-нің есуінің оң динамикасы жеткілікті төмен старттық деңгейден орын алып отыр. Ауыл шаруашылығы өндіріс көлемі бойынша еліміз ондаған жылдарға артка тасталды. Әсіресе, дамыған елдерден мал шаруашылығын дамыту тиімділігінен артта қалу көп.

Екіншіден, экономикалық есуге бәрінен бұрын энергетикалық ресурстарға әлемдік жоғары бағалармен байланысты факторлар есебінен қол жетті. Оң динамика терең құрылымдық реформалармен бекітілмеген, бәрінен бұл ауыл шаруашылық жерлерін нарықтық айналымға енгізуден көрінеді.

Үшіншіден, экономикалық өсу ақаулы және секторлық сипат алуда. «Жаңа операторлар» секторында және «дәстүрлі» шаруашылық түрлерінің кең ауқымының экономикалық жағдайының төмендеуі мен туралау стагнацияның жалғасу аясында орын алып отыр. Өсімдік шаруашылығындағы сатылу көлемі мен пайданың еселенуі әзірге мал шаруашылығында да экономикалық жағдайдың жақсаруымен жалғаспай отыр. Мал шаруашылығы өнімінің импортының ептеп өсуі байқалады.

Төртіншіден, аграрлық сектордағы білікті мамандардың сыртқы және ішкі эмиграцияға ұшырауынан және біліксіз жұмыс күшінің қалуынан болған, мамандар әлеуеті мәселесі өзекті болуда.

Бесіншіден, аграрлық секторды жерді қайта бөлу мен меншік құқығы сәйкесінше макроэкономикалық қайта құрылымдармен және нарықтық институттардың дамуымен бекітілмеген, ал реформа жылдары ауыл шаруашылығын жүргізудің жалпы экономикалық жағдайлары едәуір төмендеді.

Мемлекеттің рөлінің әлсіреуі ауыл шаруашылығы кем өнеркәсіп өнімдері бағаларының теңсіздігінің өсуіне, мемлекеттік бюджеттегі аграрлық бағаның төмендеуіне, ауыл шаруашылығы өнімдерін сатып алу жөніндегі билік және басқару органдарының міндеттерін орындауына алып келді. Қазақстанның ауыл шаруашылығының жоғары өзіндік құны бірнеше факторлармен байланысты. Мәселен, климат тұрақсыз жер өңдеу аймақты, нәтижесінде – жоғары өндірістік шығындар. Осыдан импорттық өнімдермен – негізінен, терең қайта өңдеуден өткен, мәселен, консервілер баға бойынша бәсекелесуге мүмкіндігі болмауы.

Өндіріс пунктінің қайта өңдеу және тұтыну пункттеріне алыстығы, авто жолдары мен теміржол тораптарының дамымағанда көлік шығындарын өсіріп, мәселе тудырады. Техникалық көзқараспен, жаңа импорттық ауыл шаруашылық техникасын сатып алу белсене шешуге жеткіліксіз көлемде жүргізіледі.

Трактор комбайн бактарының тозуы орын алады. Ауыл шаруашылығы техникасына жүктеме нормативтен жоғары екі есеге өсті. Шетел инвестициялары негізінен, тікелей шоғырланған азық-түлік тізбегі шегінде бағытталады: ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеушілер мен трейдерлер солар арқылы жеке меншік шикізат базаларын құрады. Бүгінде агроөнеркәсіп кездерінде, әсіресе ауыл шаруашылығында жеткілікті инвестицияның болмауы маңызды мәселенің бірі болып отыр.

Астықтың көп бөлігі техниканың жетіспеушілігінен ысырапқа ұшырап жатады. Қазақстан экономикасының заманауи ауыл шаруашылығы машиналарының жетіспеушілігінен астықты жинау кезіндегі климаттық жағдай мен астық науқанына байланысты жыл сайынғы ысыраптары 45-тен 90 млн долларды құрайды. Бүгінгі күні ауыл шаруашылығы техника бағы 80%-ға тозған. Егер оны жаңартумен бүгін айналыспаса, төрт жылдан соң елдегі ауыл шаруашылығы техникасы бағынын қуаты 23%-ға тең, келеді.

Химизациялау қызметтерінің мәліметтері бойынша Қазақстан егістіктері жыл сайын 2,5 млн тонна құнарлы заттарды қайтара жоғалтады екен, ал жерді қалпына келтіру үшін оған 1,8 млн тонна фосфорлы, 1,1 млн азотты және 0,1 млн тонна кальций тыңайтқыштарын өндіріс жерлерге себу керек. Соның арасында 2014 жылмен салыстырғанда тыңайтқыштардың жалпы өндірісі 73 есе, ал соның ішінде фосфорлық тыңайтқыш 87 есе, азоттық 49 есе азайтып, ал калий түктері соңғы жылдары тіпті өндірілмей де кетті.

Ауыл шаруашылығы Қазақстанның АӨК-ң негізгі бұрышы. Онда еңбекке қабілетті тұрғындардың 23%-ы жұмыс басты және ол республиканың халық шаруашылығының барлық өнімдерінің 25%-ын береді. Қазақстанның ауыл шаруашылығы сатуға мол астық, ет, жүн, тағы да басқа өнімдерін жеткізе отырып, мемлекетаралық маңызға ие.

Қазақстанда ірі ауыл шаруашылығының дамуына ең бастысы, егістік, жайылма, өрістер кіретін көлемдегі ауыл шаруашылығы алқаптары бар үлкен жер қорының болуы ықпал етеді. Қазақстанның егін шаруашылығына қарағанда азырақ өнім береді, бірақ онда ауылдың еңбекке қабілетті тұрғындарының көп бөлігі жұмылдырылған.

Ғалымдардың пікірінше, ауыл шаруашылығында ірі шаруашылықтардың материалды-техникалық базасын, жерді айдаудағы шағын шаруа және фермерлік құрылымдардың, әсіресе осы жерді өңдеуге мүмкіндігі барлардың қажеттіліктеріне сай бейімдеуге бағытталған түбірлі реформа жүргізілуі тиіс.

Аграрлық реформаға қарсы келудің субъективті факторларына шаруашылықтың әкімшілік басқару персоналының, қоғамдық өндірістен еңбек пен әлеуметтік қорғау жағдайларын жасап алған тауар өндірушілердің елдерін жатқызуға болады. Аграрлық саланы қолдауда мемлекет үлкен роль атқарады. Аграрлық кешенді мемлекеттік қолдаудың азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ете отырып аграрлық өндірісті тұрақтандыру мен дамыту басты міндетіне жатады.