Семинар №12 Тақырыбы: Жай сөйлемнің құрамына қарай бөліну түрлері мен олардың тұлғалық, мағыналық ерекшелігі

Бірақ сөйлемнің мағынасы соңғы жылдарда ғана арнайы зерттеу обьектісі болып қарала бастады. Өйткені көптеген лингвистикалық бағыттарда соңғы уақытқа дейін грамматика өзінің обьектісін толық меңгеру үшін сөйлемнің тұлғалық құрылысына басым назар аудару керек деген пікір етек алып келеді. Бірақ соңғы жылдардағы тіл білімінің дамуы сөйлемнің мағынасын ескермей жүргізілген синтаксистік зерттеулердің тиімсіз екенін көрсетті. Бұны мойындау сөйлемнің мағыналық құрылысымен байланысты. Оның тұлғалық және мағыналық жағынан өзара әркеттестігімен байланысты мәселелерді зертттеуге деген қызығушылықты туғызды. Сөйтіп соңғы 20-30 жылда орыс және түркі тіл білімінде осы мәселелерді қарастырған көптеген ғылыми еңбектер пайда болды. Олардың арасында маңыздылары Н.Ю.Шведова, Н.Д.Арутюнова, Г.А.Золотова, Т.П.Ломтев, В.Г.Гак, В.В.Богданов, Т.В.Алисова, Н.Н.Арват, түркі тілдері бойынша И.Х.Ахматов, М.З.Закиров, Б.Н.Соловар, А.Т.Тыбыкова, т.б. ғалымдардың еңбектері.

Көріп отырғанымыздай, оған дейін қазақ тілінде сөйлемдер көбіне құрылымдық жағынан топтастырылса, С.Аманжолав өз еңбегінде олардың мағынасын да ескере отырып бөліп қарастырады. Демек, қазақ тіл білімінде хабарлы жай сөйлемдер модель түрінде қарастырылғанмен, сол модельді жазудың негізі болып табылатын сөйлемді құрылымдық-мағыналық қыры бойынша сипаттаудың алғашқы нышандары ғалымның еңбегінде болды.Бұдан кейін сөйлемнің мағыналық жағын қарастырған ғалым профессор М.Балақаев болды. Ол өзінің «Қазіргі қазақ тілі» деген еңбегінде хабарлы сөйлемдердің мазмұны әр түрлі болатынын және ол көбіне баяндауыштың мағыналық және тұлғалық ерекшелігіне байланысты екендігін айтып, оларды болымды, болымсыз, қалау, болжау мәнді болып бөлетіндігін айтады.Ал ғалым О.Төлегенов жоғарыда атылған айтылу мақсатына байланысты бөлінудің мағыналық ерекшеліктеріне тоқталады.Профессор Р.Әміров жай сөйлемдерді логикалық-грамматикалық типтеріне қарай топтастырады.Сөйтіп, бүгінгі таңда лексикалық семантикамен қатар грамматикалық семантиканың орталығы болып отырған сөйлемнің мағынасы туралы мәселе қойылып отыр. Әрине сөйлемнің мағынасын зертеу түркі тілдері бойынша әзірге шектеулі тілдердің материалдары арқылы жүргізіліп отыр. Атап айтар болсақ, бұл бағыттағы негізгі зерттеу қарашай-балқар тілі бойынша И.Х.Ахматов, ұйғыр тілі бойынша А.Т.Тыбыкова, ханты тілі бойынша Н.В.Соловардың еңбектері. Осылардың ішінде жай сөйлемді тұлғасы мен мағынасы жағынан тығыз бірлікте зерттеп сипаттаған ғалым И.Х.Ахматов болды [32].