Серік Мырзалы философия оқу құралы
өмiрден алу, иелену, байлыққа масаттану емес
жүктеу/скачать 3,76 Mb. Pdf көрінісі
|
2 (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- Табиғат
| өмiрден алу, иелену, байлыққа масаттану емес, керiсiнше, болуды
аңсаған ержүрек батыр. ХVI ғ. көрнектi жырау Шалкиiз Тiленшiұлы болды. Жыраудың ой-толғаулары ел-жұртты қорғау, адамның қысқа өмiрiн той-думанмен өткiзу, әлсiзге қол ұшын беру т.с.с. әдеттегi тақырыптарға арналса да, өзiнiң ерекшелiктерiмен сипатталады. Мысалы, халықтың белгiлi бiр орталық билiкке бағынуы керектiгi. Темiр биге арналған толғауында жырау: «Сен алтынсың – мен пұлмын, Сен жiбексiң – мен жүнмiн, Сен сұлтансың – мен құлмын», – деп, оның лауазымын мойын- дайды. Басқа жағдайда өзара қырылыс-тартыстың жойылмайтынына оның көзi жетедi. Жыраудың ойынша, халықтың бiрлiгiн арттыратын – жақсылық жолы, сондықтан ол: «Жығылғанды тұрғыз, жылағанды уат, қисайғанды түзет», – дейдi. Көшпендi замандағы ер жiгiттiң аяулы да нәзiк қысқа өмiрiн толғай келе, Шалкиiз дiни бейсаналық (иррационализм) бағытын ұстайды. Жыраудың ойынша, бәрi де Тәңiрдiң жазғанымен болады: «Жапырағы жасыл жаутерек, Жайқалмағы желден дүр. 291 Төренiң кежiгуi елден дүр. Байлардың мақтанбағы малдан дүр... Жалаңаш барып жауға ти, Тәңiрi өзi бiледi, Ажалымыз қайдан дүр». Адамды аспанға көтеретiн де, құзға құлататын да – Тәңiр. «Тең атаның ұлы едiң, дәрежеңдi артық етсе – Тәңiр еттi», – дейдi жырау. Мұндай көзқарастың жұрнақтары осы күнгi қазақтардың да бойында бары сөзсiз. Өмiрi толығынан қауіп-қатерге толы, ертеңгi күнi не бола- тынын бiлмейтiн көшпендiнiң дүниесезiмiне мұндай өмiр философиясы оған тiрек болып, оны батырлыққа итердi. Табиғат және оның ажырамас бөлiгi – адам – Шалкиiздiң шығар- машылығының өзектi тақырыбы. Қазiргi тiлмен айтсақ, жырау – фило- софиялық антропологизм бағытын ұстаған ойшыл. Адам – табиғаттың төл туындысы, сондықтан ол оның қасиеттерiн табиғатпен салыстырып қарайды. «Алма мойын сам үйрек, Ана Едiлден көксеген. Көлдi тастап қырға ұшса, Бiр тарланға жолығар!...». Сондықтан ер-жiгiттер әрбiреуi әр жаққа тартпай, бiрiккенде ғана елдi жаудан аман сақтап қала алады: Атаның ұлы ерлерге, Малыңды бер де, басың қос. Басыңды қос та, бек сыйлас, Күндердiң күнi болғанда, Басың жауда қалар ма!» – деп қорытады жырау. Шалкиiздiң ойынша, адамдар өз табиғаты бойынша жамандар мен жақсыларға бөлiнедi: «Ағайынның iшiнде бiр жақсысы бар болса, Қоңқалаған көп жаман, сол жақсыны көре алмас...». «Құсты жисаң бүркiт жи, қыстауыңды түлкi етер. Бiр жақсымен дос болсаң, азбас, тозбас мүлік етер, Бiр жаманмен дос болсаң, күндердiң күнi болғанда, Жұмыла ғаламға күлкi етер», – дейдi ақын. Бұл дүние өтпелi, «...мынау жалған дүние, кiмдерден кейiн қалмаған», – дейдi жырау. Сондықтан адам бұл дүниедегi қызықты тегiс көрiп, өмiрдi думандатып өткiзуі керек. Бiрақ оның да өлшемi бар: «...Жүйрiкпiн деп мақтанба, О-дағы бiр құба арланға жолығар, Ерiккенде қызыл тiлiн тыймаған, О-дағы бiр пәлеге жолығар. Салмақтама немеңдi,... Тәңiрi тесер төбеңдi!» – деп, жырау адамды өлшемдiкке, ұстамдыққа, әдет-ғұрыпты бұзбауға шақырады. 292 Тарих сахнасына келген ХVII ғ. әлi басы бiрiкпеген қазақ халқына жаңа қиындықтар әкелдi. Бiр жағынан, күннен-күнге күшейiп келе жатқан Ресей мемлекетiнiң суық лебi бұрынғыдан да гөрi айқын сезiле бастаса, екiншi жағынан, осы ғасырдың бiрiншi жартысында Шығыста жатқан жоңғарлардың ру-тайпалары бастарын бiрiктiрiп, өз хандығын дүниеге келтiредi. Шығыста жатқан Қытай мемлекетiне бата алмаған қалмақтар өз өрiсiн қазақ жерлерiн жаулап алу арқылы кеңейткiсi келдi. Осыдан қазақ халқының басына орасан зор қауіп туады. 1723 ж. ойраттар қазақ жерiне бас салып, бытырап жатқан қазақ руларын ора- сан зор күйзелiске ұшыратады, халықтың үштен бiрi қырылып, қыруар мал жау қолына түседi. Халықтың санасындағы бұл апат «Ақтабан жүктеу/скачать 3,76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|