Ш 72 Түркі тілдерінің вокализм жүйесі. Оқу құралы/ Шнайдер В. А. – Нұр-Сұлтан қ.: «Тұран-Астана» унив. Баспаханасы. 2019. 126 б
жүктеу/скачать 1,25 Mb. Pdf көрінісі
|
| (вәқт), Фазыл (Пазыл), уәзір (вәзир), Уәли (Вәли), топан (туфан),
періште (фереште), пәтір-бәтір (фәтир), ақбар (ахбар), ақуал (аһуал) т. б. 10. Ш-с алмасуы нәтижесінде тұрақталған сөздер. Мысалы, самал (шамал), сайтан (шайтан). Бұдан басқа қазақ тіліне енген кірме сөздер ішінде бөле-жара айтуға боларлық тобы бірыңғай жіңішке буынды сөздердің жуан буынды сөз ретінде құбылып тілде тұрақтанған сөздер болып табылады. Мысалы: ақаба (әқәбә), айбат (һейбәт), айып (әйбі), амал (һәмәл). Бұл қазақ тілінде қ дыбысының жіңішке дауысты дыбыстармен тұра алмауы және х дыбысының сөз ішінде тек жуан дауысты дыбыстың алдында ғана қолданылу қасиеттерімен тығыз байланысты деп қорытынды жасауға болады. Араб-парсы тілдерінен енген сөздердің арасында бірнеше сыңарлы сөздер де бүгінгі қазақ тілінде ұшырасатыны белгілі. Ол негізінен сөздердің қазақ тіліне дін, сауда-саттық тағы басқа жолдармен ауызша, не болмаса жазбаша енгеніне байланысты болса керек. Бұл жайында орыс ғалымы П.М. Мелиоранский былай дейді: «Иногда одно и то же иностранное слово является в устах народа в двух видах, например. «maђat» и «тäет», «käпір» и «kапыр». Это обясняется тем, что в некоторых случаях эти слова были займствованы со слов мулл или купцов, в других — непосредственно из книги» /19,70/. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздерге тән варианттылық құбылыстың көрініс тебуі туралы белгілі фонетист ғалым Ә. Жүнісбеков былай дейді: «В казахском языке существует ряд слов, которые имеют сингармоническое дублетное произношение, например: қазыр /qazyr/, кәзір [käzir] (сейчас), асыл [asyl] - әсел [äsil] (племенной) и др... Если учесть что дублетное произношение в основном является арабо-персидский займствованием и одно из них, как правило имеет диалектных характер, то данное обяснения лишний раз доказывает важность констутивной функций сингармонизма. Ибо иноязычное слово может войти в лексический состав казахского языка только в случая приобретения им фонетического облика соответственно одному из сингармонических тембров. Дублетное произношения 116 теоретический может доходит до четырех вариантов» /27,70/. Әдетте ауызша сөйлеу тілі арқылы енген нұсқалары түркі тілі табиғатына сай толық үндесіп келсе, жазба тіл арқылы, діни кітаптар арқылы енген нұсқалары араб-парсылық машықты сақтап қалған нұсқалары болып табылады. Мысалы, абжылан - әбжылан. айуан - хайуан - хейуан. ақырет - ақирет. абырой - абиыр - абұйыр. айдаһар — аждаһар. амбар - қамбар. апиын- әпійін - опиум. әпырым-ай - япырмау - япыр-ау - япыр-ай - апырым-ау - апырмай -- апыр-ай - апыр-ау — әйпірм -әй - әупірім-әй . ахуал - ақуал. әкбар - ақбар. әруақ - аруақ бәрекелде - берекелді. патуа - бәтуа - бәтуә - пәтуә. ғалам - әлем. ғаламат -әлемет. мағлұмат - мәлімет. қазір - қазыр - кәзір. рәсуа - расуа - рәсуә. уақиға - оқиға т.б. Бір ғана Ж. Аймауытовтың «Ақбілек» романында «Япыр — ау!» сөзі бес нұсқада кездеседі: 1. - Апырым-ай! Енді не деп жазам?! /46,267/. 2.- 0йпырым-ап! Бұл немене екен?! /46,266 б/. 3.- Япыр-ау! Жаңылмасам... Таныдым ғой. /46,301 б/. жүктеу/скачать 1,25 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|