Ш. Есенов атындағы каспий технологиялар жәНЕ

Ш.ЕСЕНОВ АТЫНДАҒЫ КАСПИЙ ТЕХНОЛОГИЯЛАР ЖӘНЕ 
ИНЖИНИРИНГ УНИВЕРСИТЕТІ
ТЕҢІЗ АКАДЕМИЯСЫ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Пән: 
Су көлігінде метрология, стандарттау және сертификаттау 
Тәжірибелік жұмыc №12:
Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік 
жүйесі және метрологиялық қызмет 
Группа:
ЭСЭУ-20-1 
Мұғалім:
Доцент Чажабаева М.М. 
Студент:
Худайбергенов Азамат
Ақтау 2023 

1.
Физикалық шамалар деп аталатын физикалық шамаларға мысалдар 
келтіріңіз. 
Материалдық дүниенің негізгі қасиеттерін сипаттайтын жеті негізгі 
физикалық шама бар: - ұзындық; - салмақ; - уақыт; - электр тогының күші; - 
термодинамикалық температура; - заттың мөлшері; - жарық күші. 
2.
Өлшенетін физикалық шамалардың маңызды ерекшелігі неде? 
Шама -Қоршаған ортаның барлық объектілері өздерінің қасиеттерімен 
сипатталады. Үдерістер мен физикалық денелердің түрлі қасиеттерін сандық 
сипаттау үшін шама түсінігі енгізілген. Шама - басқа қасиеттердің ішінен 
ерекшеленетін және белгілі бір әдіспен бағаланатын белгілі бір нәрсенің 
қасиеті.
Шамаларды талдау оларды екі түрге бөлуге мүмкіндік 
береді: шынайы және идеалды (6-сурет).
Идеалды шамалар негізінен математика саласына байланысты болады және 
нақты шынайы түсініктердің жалпы түрі болып табылады.
Шынайы шамаларды, өз кезегінде, физикалық және физикалық емес, 
өлшенетін және бағаланатын деп бөлуге болады
3.
Физикалық шамалардың қандай сипаттамалары бар? 
Физикалық шама – материалдық объектінің немесе құбылыстың өлшенетін 
сапасы, атрибуты немесе қасиеті, ол материалдық объектілер немесе 
процестер, құбылыстар класы үшін сапалық жағынан ортақ, бірақ олардың 
әрқайсысы үшін сандық жағынан жеке. Физикалық шамалардың жынысы, 
өлшемі, бірлігі (өлшемі) және мәні болады. 
4.
Өлшенетін физикалық шаманы қалай ажыратуға болады? 
Метрологияда физикалық шаманың өлшемі және физикалық шаманың бірлігі 
ұғымдары ажыратылады. Физикалық шаманың өлшемі өзара тәуелділіктер 
арқылы байланысқан физикалық шамалардың жиынтығы болып табылатын 
және бірнеше шама негізгі болып таңдалатын қолданылатын физикалық 
шамалар жүйесімен анықталады. Физикалық шаманың бірлігі - шарт 
бойынша бірге тең сандық мән берілген физикалық шама. Физикалық шама 
бірліктерінің жүйесі – белгілі бір шама жүйесіне негізделген негізгі және 
туынды бірліктердің жиынтығы. Төмендегі кестелер халықаралық бірліктер 
жүйесіне негізделген Халықаралық бірліктер жүйесіндегі (SI) физикалық 
шамалар мен олардың бірліктерін көрсетеді. 
5.
Өлшенетін физикалық шаманың сандық сипаттамасы қандай? 

Санның сапалық анықтамасы тектік деп аталады. Мысалы, біртекті мәндер 
ұзындық пен ені. Белгілі бір затқа немесе құбылысқа тән шаманың сандық 
анықтығы өлшем деп аталады. Заттардың немесе құбылыстардың сәйкес 
келетін (біртекті) өлшемдерінің өлшемдерінің даралығы оларды салыстыруға 
және ажыратуға мүмкіндік береді. 
Ұзындық бірлігі – метрді жүзеге асырудың бірі 
Өлшеу кезінде анықталған шаманың өлшемі шартты бірлік өлшемімен 
салыстырылады. Мұндай салыстырудың нәтижесі шаманың өлшем бірлігінің 
өлшемінен қанша есе үлкен немесе кіші екенін көрсететін шаманың 
өлшенген мәні болып табылады. Демек, шама – өлшеудің мақсаты мен 
нәтижесі. 
мұндағы X - объектінің немесе құбылыстың өлшенген мәні, {x} - сандық 
мән, [x] – бірлік мәндері. 
[x] бірлігінің сандық мәні әрқашан бірдей 1-ге тең. Мәннің өлшемі таңдалған 
бірлікке тәуелді емес және басқа бірлік таңдалғанда мән өзгереді. Мысалы, 1 
килограмм салмақтың да салмағы 2,2 фунт немесе 0,001 тонна. Біртекті 
шамалардың мәндері өлшем объектілерін салыстыру үшін қолданылады. 
Жалпы «анықтамалық мән» терминімен біріктірілген шама мәндерінің үш 
түрі бар. 
Шын мән – идеал, шаманың жалғыз мәні. Термин микродеңгейдегі мәннің 
белгісіздігін елемеуге болатын жағдайда қолданылады. 
Нақты шама шынайы мәнге жеткілікті жақын, тәжірибелік жолмен алынады. 
Қабылданған мән – бұл мөлшерге тағайындалған мән. 
Физикалық шамалар жүйелерінің көмегімен әртүрлі физикалық шамалар 
реттелген. Жүйеде шамалардың шектеулі тізімі негізгі болып алынады, ал 
олардан байланыс теңдеулері арқылы басқа, туынды, шамалар шығарылады. 
Халықаралық шамалар жүйесінде (ISQ) негізгі болып жеті шама таңдалады: 
L – ұзындық; 
M – масса; 
T – уақыт; 
I – ағымдағы күш; 
Θ - температура; 
N – заттың мөлшері; 
J – жарық интенсивтілігі. 

Шамалар арасындағы қатынастарды талдау кезінде физикалық шаманың 
өлшемі ұғымы қолданылады. Бұл әр түрлі дәрежедегі негізгі шамалардың 
таңбаларының көбейтінділерінен тұратын қуатты мономияның атауы [2]. 
Өлшемді анықтау кезінде стандартты математикалық операциялар 
қолданылады - дәрежелерді көбейту, бөлу және азайту. Егер шаманың 
өлшемін азайту операцияларының барлығынан кейін нөлден басқа дәрежесі 
бар факторлар болмаса, онда шама өлшемсіз деп аталады. 
6.
Физикалық шаманың мәнін табу нені білдіреді? 
Физикалық шама – материалдық объектінің немесе құбылыстың өлшенетін 
сапасы, атрибуты немесе қасиеті, ол материалдық объектілер немесе 
процестер, құбылыстар класы үшін сапалық жағынан ортақ, бірақ олардың 
әрқайсысы үшін сандық жағынан жеке. Физикалық шамалардың жынысы, 
өлшемі, бірлігі (өлшемі) және мәні болады. 
Физикалық шамаларды белгілеу үшін латын немесе грек алфавитінің бас 
және кіші әріптері қолданылады . Көбінесе шаманың нені білдіретінін 
көрсету үшін белгілеулерге үстіңгі және төменгі белгілер қосылады, мысалы, 
Ep жиі потенциалдық энергияны білдіреді, ал cp - тұрақты қысымдағы жылу 
сыйымдылығы.