ауыл қауымы ж ер коры ны ң тары луы на әкеп сокты. Ж атақтарды ң мал  шаруа-

тарға жер үлестерінің бөлінуіне кейде теріс көзкараста болды. Түркістап 
ө л кесін ің генерал-губернаторы граф Сухтелен қазақтар арасындағы ди- 
қанш ылы кты көтермелеу зиянды деп санады ж әне олардың жаңа учаске- 
лерге қоны стануы на тыйым салып отырды.
О ры нбор өлкесі казақтары н ы ң өмірі туралы белгілі еңбектің авторы 
И .Ф. Бларамберг казақтардың егіншілікке ауысуы туралы теріс пікірлер айт- 
ты. «К азакхалкының ол ескі дәстүрлі тіршілігіне адал кезінде, яғни ол егінші 
емес, қайта малшы болған кезде ғана пайдалы болатынына күмән жоқ», — деп 
жазды автор.91 Ж екелеген зерттеушілер жалпы алғанда көшпеліні барлық 
қажетті тамақөнімдерімен мал шаруашылығының камтамасыз етіп келгеніне 
байланысты жатақтардыңегінш ілікті шаруашылықжүргізу нысаны ретінде 
тандап алуына күдік келтірді жөне қазақтарды егіншілік рыногына тарту 
мүмкіндігіне сенбеді: «...әлбетте, қазақтарегінш іліккебейім емес, белгілі се- 
бептер бойынша нанды өте аз жейді. Олардың жалпы тамағы кой, жылқы 
етінен, сүттен, ірімшіктен, қымыздан тұрады.
О ның үстіне осындай күшті тамактан кейін оларға нанның керегі не?... 
К азак нанды тегін де алмайды», — деп жазды И .И .Завалиш ин.92
Б ірак өмір өз дегенін істеді. К азак ауы лы ны ң эконом икасы на тауар- 
акша қатынастарының енуі, малшылардың бірте-бірте күйзелуі жөне малы 
ж о к казактар саны ны ң көбеюі егіншілікті олардың күнделікті мұктажда- 
рын астыкпен камтамасыз етіп кана коймай, сонымен катар астыктың бір 
бөлігін кала базары нда сататын, ш аруаш ылыктың неғұрлым пайдалы ны- 
санына айналдырды. Акмола облысының Көкшетау, Атбасар уездері бой­
ынша деректерді келтірейік: 1901 жы лды ң наурызында аталған уездерде 
ж атақтарды ң 2222 кож алы ғы ресми түрде тіркелген ж ән е ж атактар жағ- 
дайындағы ресми тіркелмеген кедейлердің 2880 қожалығы есепке алынғ- 
ан .93Егер әрбір ш аңыракта орта есеппен алғанда ёркектер мен әйелдерден 
5 адам болған деп санасак, барлығы 11 110 ж атак болып шығады. Бұл 
мөлшерге ресми тіркелмеген шаңырактардың жартысын косу аркылы 19310 
адам екенін, көш пелі халыктың жалпы санында жатақтардың үлес салма- 
ғының едәуір екенін аныктаймыз.
Жатактар егіншілікпен катар Орынбор, Ташкент және Сібір магистралда- 
ры күрылысының маусымдык жүмысына да катыса бастады. Жатактар өз мой- 
нына жұмыстың ең ауыры, әр түрлі күрылыс материалдарын тасымалдауды 
алды: «Бәріне дағдыланған казақтардан басқа өздерінің сенімді көлігі 
түйелерімен ж әне өгіздерімен бұл материалдарды, әсіресе күн күйдірген да- 
лада ысты кж аз кезіндетасуды, әрине, басқа ешкім колға алмайды...».94 Оның 
үстіне жалдама жұмысшылардың көп бөлігін жатактар күрағанын мұрағат 
материалдары да, баспасөз материалдары да растай отыр.95
Барлык жер казу жұмыстарын аткарған жатактар орыс жұмысшылары- 
мен салыстырғанда мейлінше томен ақы, кейде 10—20 тиын ғана алатын (орта- 
ша күндік табыс 40—60 тиын болатын).96 Солай бола түрса да, казак жатакта- 
рын Казакстандағы алғашкы темір жол желілері кұрылысына тарту техника- 
лык және жалпы өндірістік тәжрибе алу, казак ауылының томаға-тұйык кал- 
пын күйрету, жатактарды натуралды шаруашылыктан жаппай кол үздіру үшін 
өте маңызды болып шықты. «Воскресенье темір жолын (Павлодар уезі) салу- 
дың арзандығының өзі көбінесе оны салу кезінде жұмысшылардың көп бөлігі 
казактар болғанынан», — деп хабарлаған өз окырмандарына «Тургайская газе- 
таның» тілш ісі.97 Сонымен бірге табиғат апатынан шаруашылығы катты
486

күйзелген жатақтардың бір бөлігі орыс селоларына, казак 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: