Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты
ЖЕР ПАЙДАЛАНУ ЖҮЙЕСІЖӘНЕ АГРАРЛЫҚ МӘСЕЛЕНІҢ
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
Қаз тарихы 3 том
| 5. ЖЕР ПАЙДАЛАНУ ЖҮЙЕСІЖӘНЕ АГРАРЛЫҚ МӘСЕЛЕНІҢ
ШИЕЛЕШСУІ. СТОЛЫПИН АГРАРЛЫҚ РЕФОРМАСЬІНЫҢ ЗАРДАПТАРЫ XX ғас ы р д ы ң б асы н д а Қ а з а қ с т а н д а ғ ы а г р а р л ы қ м ә с е л е л е р д ің шиеленісуі өзінің шыркау шегіне жетті. Бұған империяның бұрынғы қоны - стандыру саясаты ж ән е одан кейінгі ж ергілікті халы қтан ж ерді тарты п алуға бағытталған қаулылар әкеп соқты. Ресейдің еуропалы қ аудандары- нан шаруалардың ағылып келуінің күшеюі үкіметті Қ азақстан н ы ң бұрын жабы қ болған аудандарын қоныс аудару үшін аш уға мәж бүр етті. Бұл не- гізінен Түркістан генерал-губернаторлы ғы ны ңж ерлеріне қатысты бола тын. Оларға, Ж етісу облысын қоспағанда, қоны с аударушыларды орнала- стыруға тыйым салынған еді. 1903 жылғы 10 маусымдағы «Сырдария, Ф ер гана ж өне С ам арқан облы старындағы қазы н алы қ ж ерлерге өз еркім ен 39-36 5 9 3 коны с аудару туралы» ережелер бұл аудандарға сол кезге дейін іс жүзінде заң сы з болып келген қоны с аударуды заңдасты ры п б ерд і.115 Бір ғажабы, осы заң д ы тал қ ы л ау к е зін д е үк ім еттік ко м и сси я 1891 ж ы лғы дала е р е ж е с ін ің к ө ш п е л іл е р үш ін а р т ы қ болы п ш ы ғуы м үм кін ж ер л ер м ем лекеттік органдарды ң қарам ағы на түседі делінген 120-бабына әйгілі ескертуге сүйенді. «Заңны ң ж оғары да келтірілген баптарын салғастыру арқы лы , — делінген түсініктем еде, — қазіргі қолданылы п жүрген заңдар негізінде мем лекеттің көш пелілерді қамтамасы з ету үшін өз калауынш а арты қ алқаптары на билік етуге толы қ құкығы бар, Ж ерге орналастыру ж әне Егінш ілік Бас Басқарм асы ны ңкарамағы наберілуге тиісдеген коры- тындыға келмеуге болмайды».116 Бұрын айтылғанындай, 1891 жылғы Дала Ережесін қарау кезінде 120-бапқа ескертудің өзі байырғы халыктан жерді алып қою ды заң жүзінде негіздеу үшін ж еткіліксіз болған еді. Д егенмен, бұл заң шығарудағы мағы насы зды к заңнан заңға көш іріліп отырды. М емлекет үшін стратегиялық маңызды аудандарға катысты бұрынғы қаулылардағы сияқты, Түркістан өлкесіне артыкшылықты ж әне шаруашы- лықжағдайларын ескере отырып, православие дінін ұстанушы адамдарды, яғни жеткілікті дәрежеде камтамасыз етілген адамдарды (раскольниктер үшін ерекшелік жасалды) қоныстандыру көзделді. Ж ан басына шаққандағы үлес едәуір — суармалы жердің үш десятинасына дейін шектелді, оның есесіне мал өрісі мен жайылымдықжерлер қажетінше қалдырылды. Қоныстанушылар 8 жыл бойы салық жеңілдіктерімен қамтамасыз етілді және әскери қызметтен босатылды. Көш і-кон еркіндігін күшейту үшін 1904 жылғы 6 шілдедегі «Село тұрғын- дары мен егінші мещандарды өз еркімен қоныс аударту туралы уақытша ережелердің» зор маңызы болды, оның заң күші бар еді.117 Ж аңа ережелерге сәйкес шаруалардың бұрынғы коныстанған орындарьінан үкімет органдары- ның рұқсатынсыз еркін кетуіне рұқсат етілді, ол 1889 жылғы Ережеде бекі- тілген болатын. Алайда үкіметтің барлық күш-жігеріне қарамастан, қоныс аудару қозға- лысы ұйымдасқан түрде емес, бұрынғысынша неғұрлым стихиялы түрде жүре берді. Мәселен, 1905 жылы өз бетімен қоныс аударушылар саны Ақмола об- лысы бойынша олардың жалпы санының 54,7%-ы, Семей облысында — 61,5%- ы, Торғай облысында — 88,6%-ы болды.118 Сондыктан XX ғасырдың басынан қоныс аудару қозғалысы ұйымдасқан сипат алды дегенмен жалпы келісуге *■ болмайды.119 Жекелеген зертгеушілер «қоныс аудару ісі бойынша толып жат- қан зандар мен өкімдерге карамастан, үкімет өз бетімен қоныс аударушыла- рға жеткілікті дәрежеде ықпал ете алмады, сөйтіп өз бетімен коныс аудару шылар саны жылдан-жылға өсе берді» деген тұжырымға келеді.120 «Үкімет қоныс аудару ісіне басш ылық етіп отырған жоқ, оларды кеш біліп, сол оқиғаларды тіркеп отыр», - деп Қазақстанды шаруалар аркылы отарлауға зандық құқық беру жөніндегі үкімет органдарының әрекеттері туралы ашық айтылды.121 Қ азақстанда XIX ғасырдың аяғынан бастап жер бөлуші топтар жұмыс істеді, олар «бос» деп белгіленген жерлерде қоны стану учаскелерін кесіп беруге тиіс болатын. «Бос жерлер» дейтіндерді далалы қ облыстарды зерт- теу жөніндегі экспедиция, басқаш а айтқанда Ф. А.Щ ербинаның экспеди- циясы аны қтауы керек еді. Э кспедицияны ң жұмысы ол жұмыс істеген жылдардың өзінде-ақ, әсіресе, қазақтарды ң ж ер пайдалану нормаларына 594 |