Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты
Ж ігітке талаптанған мың рахымет
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
Қаз тарихы 3 том
| Ж ігітке талаптанған мың рахымет,
Пайдасын ғылымының халыққа шашкан. Жаны ашып нашарларға кызмет етіп, Салса егер түзу жолға болса адаскан. — бұл жолдарда М іржақыптың гуманистік көзқарасы ғана емес, мұнда өзінің өмірлік бағдарламасына («бостандық», «бауырластық», «тендік») адалдығы да бар. «Оян, казак!» ж ары қка ш ы қкан кезінен бастап отарш ы лды кка карсы бағытталған кітап ретінде қабылданды, оны ңтаралы м ы жойып жіберілді, 712 ал авторы қуғынға ұшырап, талай реттүрм еге қамалды. Алайда бүл акыи- ды мойытпады, ол өзінің әдеби-көсемсөздік қызметін сол күйінде болссііді түрде жалғасты ра берді. Бұл кезенде ол «Бақы тсы з Ж амал» романын (О рынбор, 1910), «Азамат» (О ры нбор, 1913), «Терме» (О ры нбор, 1915) деген ж инақтары н шығарады. 1913 жы лдан бастап О ры нборда түракты тұрып, Ахмет Байтұрсыновпен бірге «Қазак» газетін шығарады. «Бақытсыз Ж амал» — уақыты жағы нан бірінш і ж азы лған к а зак ром а ны. Онда патриархаттық-рулық ғұрыптар мен соқыр сенімдердің құрбаны болған қыз — Ж амалды ңауы ртағды ры суреттеледі. Сонымен бірге роман- да туып келе ж аткан ж аңалы қты ң өшіп бара ж атқан ескілікпен тарты сы , жас ұрпақ көзқарастары ны ң ғасы рлар бойындағы негіздерді ж ақтауш ы - лармен қақты ғыстары көрсетілген. Роман ж астарды ң бойы нда еркіндік сүйгіш идеялардың туындау үрдісін ашып көрсетуімен де тартымды. М. Д улатов орыс ж ән е шетел класси ктерін ің (П уш ки н, Л ерм онтов, Ш иллер, Т оқай) б ірқатар туы нды лары н аударды . Д улатовты ң к а за к көсемсөзін дамытуға да коскан үлесі баға ж еткісіз. Сұлтанмахмұт Торайғыров (1893-1920) - т ә у е л с із д ік ісіне, халы кты ң прогресс пен мәдениет жолымен дамуына зор үлес қосқан ақын. Ол өткір сыни бағыттағы, әділетсіз өмір бет пердесін ашатын, надандык пен қараң- ғылықты түйрейтін туындылар жазды. Торайғы ровты ң пікірінш е, халы к өз тағдырын өзі жасайды, бұл үшін оған үйқыдан ояны п, ілгері жүру ж әне баска халықтар сиякты даму керек. О тарш ы лды ққа қарсы күрескен бау- ырларына ы нты м актасты книет корсете отырып, С. Торайғы ров «Таныс- тыру» деген поэмасында (1918) Дулатовты, Байтұрсы новты, Бөкейханов- ты «күн», «таң», «ай» деп атайды. Сұлтанмахмүт казак әдебиетін оның көркемдік-эстетикалық дамуы тұрғы- сынан байытгы. Бұлармен катар ол казак әдебиеті үшін ж аңа жанрларды калыптастыру мен дамыту ісінде біраз іс тындырды. Оның өлеңмен жазылған «Қамар сұлу», «Кім жазыкты» романдары, «Адаскан өмір», «Кедей» поэмала- ры, лирикалык өлендері, көсемсөздік, сын макалалары оның көркемдік ізденістерінің сан кырлы жөне жан-жакты болғанын ашып көрсетеді. Ү гіттік -ұ р ан ш ы л ө л ең д ер ш ең б ер ін ен шығып, ол табиғат ж әне адамның ішкі дүниесі туралы терендігі мен көркемдігі жағынан та- маша л и ри кал ы қ ө л ең д ер туғызды. Оның ірі туындыларында өз бойы на ж аңа қоғам ды к көзкарастарды біріктірген кейіп кер бейнесі көрінеді. Ақын әлі де феодалдық-патриархат- ты қ негіздердің шырмауында қалып, караңғ- ылық пен надандык күн кеш кен казақ қоғамы дамуы ны ң өткір әлеум еттік проблем алары н ашып көрсете білді («Кім ж азықты»). О ны ң уакытты, дәуірді ф и лософ и ял ы қой елегінен өткізуге құры лған п оэм алары ли р и кал ы к - публицистикалы қ поэм а ж анры ны ң ж аңа да ж аркы н үлгілері болды. Қ азақ әдебиетінде Абай негізін қалаған реалистік өнердің ж оға- ры үлгілерін біз Сұлтанмахмұттың шығарма- шылығынан таба аламыз. |