Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты

хал ы кка боданды қты ң ұн ай ты н -ұн ам ай ты н ы н, оны ң көрш ілері кімдер 
ек ен ін ... өздері зең б іректер кұя білетін-білм ейтінІн зерттеу...» міндеті 
ж ү к тел д і.36
Белгілі тарихшы Н. А. Маев жүз елу жыл өткен соң, өзі жинаған дерек- 
тер негізінде даладағы істің жайы туралы да, халы қты ң салты туралы да, 
тіпті оны ң тілектері туралы да сенімді мәліметтері болмай, жорамалмен 
әр е к е т еткен үкіметтің көзқарасын сын көзбен бағалады.37
5 қазанда А. Тевкелев Ы рғыз өзеніндегі хан ордасы орналасқан Майтө- 
бе сайы на келді. Атақты мейманды бастап жүруді хан үлкен баласы, 
тәж ірибелі ж ауы нгер, әк есін ің кызметін түгелдей қолдаған Нүрмұхамед- 
Әли Баһадүрге (Н ұралыға) тапсырды. Алайда Үлы даланы ң тілі де, әдет- 
ғұрпы да ж ақы н, түсінікті болған бүрынғы татар мы рзасы ны ң күрделі 
дип лом ати ялы қ м ансабы ны ң алғаш кы қадамдарының өзі көрнекті ақса- 
қ алд ард ы ң , сұл тан д ард ы ң аса зор қарсы лы ғы на ұш ы рады , оларды ң 
көпшілігі «бәрі өтірік» екенін біліп алып, орысқа боданды қтуралы есіткісі 
де келмеді, «ханды сокы р тиын сияқты да көрмеді».38 А ш ы қ оппозиция 
қатты рен ж іткен А. И. Т евкелев ұнжы рғасы түсіп кеткен Ә білқайырдан 
оны ң императрицаға өтініші бүкіл «қы рғы з-кайсақхалкыны ң» келісілген 
қадамы деп «оның елшілері М әскеуде сөз жүзінде не үшін дұрыс ұсыныс 
ж асам ағаны н», бұл өз өкілеттігін асыра көрсетудің көрінісі емес пе, «ал 
қазір өтірік болып шығып отыр, демек оны бір өзің істегенсің» деп маза- 
лай бастады .39 К үзеттегі бір баш құрт та оған ханға карсы топтардың 
келіссөзді сәтсізд ік к е ұш ы раты п, грамотаны қабы лдауға жол бермеу 
ниетінде екенін ескерткен болатын. Баш құрттар соны ң ішінде кейіннен 
Ресейге адалдығы үшін тархан атағы берілген Таймас Ш аимов табын руы- 
ны ң даңқты батыры Бөкенбайды ң, оны ң күйеу баласы Есет батыр мен 
немере інісі Кұдайменді мы рзаны ң қолдауға уәдееін алуды ұсынды, оның 
пікірінш е, бұлар «б арлы қаксақалдардан ж ақсы әрі күшті ад ам дарж ән е 
байлығы мол... со л ар ар қы л ы оған, Т евкелевке пайда келеді».40 Тевкелев 
өз қалауымен әрекет ж асап, «тәуелсіздікті қорғауш ы ларды ң бірнеш еуін 
өзіне қараты п алды».41
Бөкенбай тобы ны ң қолдауы жағдайды бәсендетті. Сатып алу, сөз бай- 
ласу, ал кейде өзін ің Ресей и м п ери ясы н ы ң сенім білдірген адамы екенін 
айтып корқыту арқылы Тевкелев өзінің бұдан кейінгі әрекеттерінің негізін 
нығайтуға ж ән е хан ордасындағы күш тердің арақатынасын өзгертуге қол 
жеткізді. «Мен барынша төменшіктеп, жан-тәнімді салып, өз отаныма адал 
кызмет көрсетуге деген ж алғы з-ақ тілекпен, екі жылға ж уы қ (1731 жылғы 
30 қазан — 1733 жы лғы 14 қаңтар аралы ғы нда. — 
Ред.)
уақыт бойы үнемі 
өлім каупіне бас тіге ж үріп, аш ты ққа шыдап... оны ң үстіне бүкіл қабі- 
летімді жұмсап, бүкіл орданы көндірдім, осындай бакы тқатолы табыспен 
ж ән е осы ндай уақы тта, дәл боданды ққа келтірдім...», — деп жазды кейі- 
ніректе А .И . Тевкелев.42
Бірінш і болып боданды ққа Ә білкайы р хан ант берді, оған Бөкенбай 
ақсакал, содан соң Есет батыр, К ұдайменде мырза косылды. Сол арада 
адалдыкка 27 аксакал ант берді. Сонымен казіргі кейбір басылымдарда 
ж азылы п ж үргеніндей, 27 емес бастапқы да антты ханнан баска ақсақал 
аталатын 29 адам бекітті.
Кейіннен профессор X. Досмұхамедов былай деп жазды: «Әбілкайырмен 
бірге бүкіл Кіші ж үз ж ән е Орта жүздің бір бөлігі ант берді деп санау кате.
160

Қ ош қарұлы Ж өнібек, Бөкенбай ж ән е елдің соларға ерген бір шогыр 
өкілдері ан тберген!».43
Қалай болғанда да Ресейдің Оралдан арғы шет аймағындағы бүкіл сая- 
си жағдайды түбірінен өзгерткен, ойраттарды к а за к оры с ж акы ндасуы - 
ның бүдан кейінгі бары сы на мазасы здана қарауға м әж бүр еткен кұж ат- 
ты ң мөтінін келтірелік.
Әуелі А нна И о ан н овн ан ы ң атактары тізіп келтіріл ед і, одан әрі бы- 
лай делінген: «...төменде біз, ұлы патш а ағзам, С іздердің үлы мәртебелі 
императоры ңыз, сен Ә білкайы р хан ж азған ы ң н ан ж ән е сенің елш ілерің 
Қ ұтлы м бет Қ ош таев пен С ейіткұл Қ ой д ағұловты ң өз ай ткан д ары н ан
сенің бүкіл өз иелігіңмен біздің аскан мейірімімізге бодан болу тілегінді 
көріп, оны біздің грам отам ы збен күш іне ен гізуге ракы м етті, ол сен ің
елш ілеріңмен ж іберіліп, ханны ң өзіне ж ә н е қай сақтарға, бүкіл әскер ге 
мейірімі түсіп, С ендерге ж ән е О сы ны ң белгісі ретінде ж ари ялауға әм ір 
етілді ж өне им ператор Ә білқайы р хан н ы ң өзін е ж ә н е аксак ал д ар мен 
бүкіл кайсақ әскерін е мейірімі түсіп, С ендерге біздің м ем лекеттік к ең - 
сем іздің шығыс тілдерін ің сенімді тілмаш ы М ам ет Т евкелевті арнайы
ж іберуге әм ір етті...».44 Бастапкы ж ар л ы кты ң кейб ір қы сқ артул арм ен
келтірілген мәтіні осындай. Қ ұж ат «кітап басы латы н ж аксы кағазға ж а- 
зылып, м емлекеттік орташ а мөр басы лған». К ең -б ай так өлкен і Р есейге 
косып алудың негізі осылай каланды.
Күрделі де мазасыз жағдайда басталған бұл тарихи үрдіс XIX ғасырдың 
50-60-жылдары нда әскери-мәж бүрлеу кұралдарымен аякталды, дегенмен 
алдын ала атап өтейік — М аңғыстаудың баруға киын аудандарында көш іп 
жүрген адайлар мен баска да кейбір ру бөлім ш елері XIX ғасы рды ң 80- 
жылдарына дейін Ресей империясының билігін мойындамады.
Әбілкайыр хан дегеніне жетті, сөйтіп императрицаның грамотасы заң- 
ды күшіне енді. А. Тевкелев те хан төңірегіндегілер ризашылығына бөленіп, 
көш пелілердің көпш ілік бөлігіне ж ек көрініш ті болы п, өзіне ж үктелген 
миссияны орындады, бұл туралы мәліметтер даланы ң алыс түкпірлеріне 
едөуір кеш ігіп, «ұзынкұлак» аркылы ауы зекі айты луда орасан өсіріліп 
жетіп жатты. Ж асалған ф актіге Орта А зи ян ы ң түрік иеліктері, әсіресе 
Хиуа хандығы катты аландады, мұны О рталык А зияны ң мұсылман елдері 
ш ептерінің әлсіреуі деп санады.
Солай бола тұрса да, алғаш кы табыстарға арка сүйеген А. И. Тевкелев 
біртіндеп ж ергілікті өмірге еніп, таны стар аукымын кеңейте түсті. К іш і 
жүз ханының макұлдауға уәдесін алып, Сырткы істер алқасы ны ң «Нұска- 
уында» көзделгеніндей, көрш ілес ж ерлердің ант беруі үшін негіз дайы н- 
дады. 1731 жылғы 19 желтоқсанда ол Әбілкайырды Нұралы сұлтанды «оның 
да Ресей им периясы ны ң бодандығында болуы үшін» Х иуаға ж іберуге 
көндірді. Алайда 1732 жылғы 2 наурызда кайтып оралған Нұралы аланда- 
татын хабар әкелді: Хиуа «асқан зор н аразы лы қ пен аш у-ы за» білдіріп, 
болып жаткан окиғаларды ң мәніне қатты аландауш ы лы ктаны ткан.45 Хан 
мен оры с д и п л о м аты н ы ң , соң ғы сы П е т е р б у р гк е к а й т к а н ғ а д ей ін гі 
әрекеттері осы жағдайлармен шектеледі.
Тұтас алғанда Кіші жүздің Ресей бодандығын кабылдауының объективті 
негіздерін теріске шығармай, Ә білкайы рды ң алысты көздейтін ж еке ба- 
сының менмендігін, оны ң барған сайын айкы н көріне түскен кара басын 
ойлаған мүдделерін естен шығармау керек екенін атап өтеміз.
11-36
161

Ә білкайы рды ң П етербургке делегация жіберген кезінен бастап, Ресей 
бодандығын кабылдаған кезіне дейінгі көзқарасы жөнінде орыс тарихна- 
масында да бірыңғай пікір болған жоқ: А. А. Добросмыслов, А. Н. Макше- 
ев, И. Завалиш ин, В. Витевский, И. И. К рафт, П. И. Рычков мақүлдады 
ж әне тұтас алғанда ханның іс-әрекетін ақтады. А. И. Левшин баска көзқа- 
рас ұстанды , ол боданды қты «құдіретті держ аваны ң қамқорлы ғымен 
күшею» үмітіне бөленген Әбілқайыр мен оның нағыз жактастарының жеке 
еркінің көрінісі, ханды өз «ордасымен» императрица Аннаға бағынуға итер- 
мелеген де сол деп карастырды. XIX ғасырдағы тағы бір көрнекті зерттеуші 
Л. М ейердің ханды «барлы қ іске ойланы п-толғанбай, кы зу кірісетін, ал 
сәтсіздікке ушыраған жағдайда салқындап калатын энтузиаст» деп атаған 
пайы м дауы ны ң да мәні бар.46 Х анны ң содан кейінгі, әсіресе көрш і жүз- 
дердің ыкпалды билеушілері бодандыкка кіру туралы антактісін қабылда- 
ған кездегі әрекеттерін талдауға саралап қарау үшін, Әбілкайырды бол­
тан окиғаларды ң бәріне кінәлі деп қаралатын осы кезге дейін орын алып 
келген пікірді бағалау үшін біз алыста қалған дәуірдің жекелеген зерт- 
теуш ілердің көзкарастары н көрсеттік.
Өз миссиясын сәтті аяқтаған А. Тевкелев Найзатескен алқабынан қай- 
тар жолға аттанды. 1733 жылы 2 қаңтарда ол Әбілқайырдың Петербургке 
ж іберген ж ауап елш ілігімен У фаға жетті. Бұл миссияны ханның екінші 
улы Ералы султан басқарды , оған Ә білқайы рды ң немере туысы Н ияз 
султан, Ш адынбай ақсақал, Қудайназар мырза, Мырзагелді батыр, Түгел- 
бай мы рза ж ән е басқалар кірді. К еліссөздер нәтиж есінде Кіші жүздің 
Ресей бодандығына кіруі түпкілікті ресімделді. Делегация басшысы Ера­
лы султан 1734 жылғы 10 ақпанда Петербургке Ресей императрицасы Анна 
И оанн овнаны ң қабы лдауында «өзінің теңдесі ж оқ императорлы қ марха- 
батымен (оларды. — 
Ред.)
ұстауды ж ән е қорғауды бары нш а кіш ірейіп, 
құлш ы лы қпен сұрады ...».47 Ералы сұлтанны ң бул сөздері сол кездегі 
әкім ш іліктің аудармасымен келтірілген.
Дегенмен Казакстандағы жағдай тым шиеленіскен күйінде кала берді. Жоң- 
ғариямен шекаралас өңірде шиеленістіңбірсыпыра әлсіреп, майор Угримовтің 
миссиясынан кейін орыс-ойрат айырбас саудасының едәуір жанданғанына 
қарамастан, Орта жүз бен Үлы жүз шектеріне тұтқиылдан басып кіру қатері 
сакталып қалды.
30-жылдардың екінші жартысында Галдан-Церен Орта жүздің шекарасы- 
на әскер тоге бастады.48 Осыған байланысты Ресей императрицасының 1734 
жылғы маусымда Орта жүзді Ресей қурамы на қабылдау туралы жарлығы 
саяси жағынан ақталды. Дегенмен бұл этноаумақтық бірлестіктің көп бөлігі I 
Александр императордың кеңесшісі, граф М. М. Сперанский әзірлеген 1822 
жылғы «Сібір қырғыздары (казақтары. 
— Ред.)
туралы жарғы» күшіне енгенге 
дейін дербес болып қала берді, ол былай тұрсын Сәмеке (біркатар орыс 
деректемелерінде — Ш емяк. 
—Ред.)
ханның кайтыс болуына байланысты указ 
жазылған грамота Орта жүзге әкелінбеген күйінде қалды.
Ол ол ма, Орта жүз ханы Шахмұхамед (Сәмеке. — 
Ред.)
өз автономиясын 
кызғыштай қорып ж әне Ресейдің алысты көздейтін тойымсыз мүдделерін 
көріп, сондай-ак Кіші ж үз ханының бұл үрдістегі жеке менмендігі көрінісін 
де аңғарды, «бұл оқиға Әбілқайырды тым асқақтатып жіберуге тиіс екенін 
түсініп, көп кешікпей есін жиды», өз иеліктерінің Ресей билігіне бағынуынан 
айнып, тіпті орыс селоларына шапқыншылықтар жасады.49
162

Үлы жүздегі жағдай оны ң кейбір аудандары н ойраттарды ң уақытш а 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: