Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты
басып алуыпа байланысты Галдан-Цереннің көзқарасы на біршама тәуелді болып
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
Қаз тарихы 3 том
| басып
алуыпа байланысты Галдан-Цереннің көзқарасы на біршама тәуелді болып шықты. Солай бола тұрса да, «Ә білқайы рды ңтуған інісі», оған ба- ТЫНган50 Ж олбары с хан П етербургке сондай өтініш ж асам ақш ы болып үйгарды. И мператрицаны ң Орта ж үздің ыкпалды адамдарына, соларды ң Ішінде ерекш е көзге түскен К одар би, Төле би, С атай, Х ангелді, Бөлек ,батырларға 1734жылғы 10 маусымдағы грамотасы «аса зор мейірімділікпен... .статс-кеңесші п олковни к И. К. К ири лловка осы ны ң бәрі туралы білуге рақым білдірді».51 г Ж арлықтың Үлы жүздің ыкпалды феодалдарына арналып, оларды Ре- сей бодандығын кабы лдауға көндіруге накты міндет қойы лған бөлігін келтіре кету қы зы ксы з емес: «Ал Қ ы рғы з-Қ айсақтарды ң Үлкен ордасын- дагы Сендерге Аса зор мейірімділікпен осы ның бәрі туралы білуге ракым білдірілді ж әне Сендердің бізге боданды кка өтініш терің мен кірулерінді •растау үшін, ант беру сиякты дағдылы асқан зор бодандық корсету үшін ... оздерің біздің сол елшілеріміз И. К. Кириллов пен полковник Тевкелевке келіндер... ж әне бізге адал кы змет етіндер...».52 Алайда айм ақты ң Ресей- ден алыстығы,ойраттарға уақытш а тәуелділікке байланысты ж ағдайды ң Киындығы бұл ак тін ің ж үзеге асырылуын неғұрлым кейінгі уақы тка кал- дырып, ол енді зорлы к әдістерімен жасалды. » И м ператрицаны ң 1734 жылғы 9 сәуірдегі баска бір «мақтау грамота - сында» Әбілқайыр ханға Үлы жүзден басқа «Орал ханын» да боданды кка «келтіруге» жөрдемдесу бұйырылды.53 Арал жағалауындағы аудандар әрка- шанда Қайып хан ұрпақтарыны ң ыкпал өрісінде болып келді. Қосып алынған казак жерлеріндегі шептерін нығайту үшін 1734 жылдың мамырында «Қ ы рғы з-қайсак экспедициясы» құрылып, көп кеш ікпей ол Орынбор комиссиясы деп аталды, оны С енаттың обер-хатш ысы И .К. К и риллов баскарды, оның көмекшісі болып Кіші жүздегі үкіметтік миссияны сөтті орындағаны үшін тілмаштыктан полковникке көтерілген А. И. Тевке- лев тағайындалды. Экспедиция ұйымдастыру (ведомство ретінде. — Ред.) ақылын ойласты- рған Әбілкайыр хан болатын, ол өз ыкпалын күш ейту немесе Кіш і жүзде «бассыздыктар болтан жағдайда» барып тығылу үшін кала салуды мақсат етіп қойды, мұны ө зін ің «Әр түрлі кағаздары нда» А. И. Т евкелев те рас- тайды. Бұл әс к е р и ак ц и я н ы ұй ы м дасты руш ы лар өз м а қ са ттар ы н а ж ету үшін ірі әскери контингентті пайдалануға коса, баш кұрттар мен к а зак - тар арасы ндағы ұ л тар алы қ ар а зд ы қ қ а м ы қтап үм іт артты . А й тар бол- сак, Орта ж үрер алды нда И .К . К ири лл ов к аб и н етке екі хал ы к ар асы н - дағы өзара байланы сты ң күрделі екенін ж еткізді: «...оларды еш каш ан - да тату л ы қ қ а ж іб ер м еу к е р ек , ал к е р ек б олтан ж агд ай д а оларды б ір - бірін е карсы әдей і к ө тер іп , сол арқ ы л ы ты н ы ш тан д ы р у к е р е к » ,54 — б аш құрт халқы ж ө н ін д егі к а ты ге зд ік о сы л ай ш а алды н ала ақ тал д ы , онда И. К. К и р и л л о в б ә р ін е н де асы п тү сті, сөй тіп ед әу ір д ә р е ж е д е Ә білқайыр ханны ң өзін қайран қалды рды , баш кұрттар көтерілісін басу ісіне ол да тарты лган еді. Ол былай тұрсы н, А нна И о ан н о в н ан ы ң И. К. К и р и л л о вқ а н ұсқауы н д а ө л кен і ш ар у аш ы л ы қ ж аты н ан отар л ау м үм - кіндігін зерттеуге өкім жасаган. «Айтпакш ы металдар мен минералдарга келер б олсақ, олар ж ақ ы н ж ер л ер д ен Б аш қ ұ р т ж ә н е Қ ы р г ы з -к а й с а к 163 и ел іктер ін ен табы луы м үм кін, сонда б іздің пайдам ы зға мүдделілік із- д естір іп , тиісті түрде ә р е к е т ж асау к е р е к ...» .55 Баш құрттар Ресейдің бекініс сала бастау ниеті туралы білген кезде, көтеріліс тұтанды, ол баш құрттарды ң отарлауға қарсы бұрынғы ірі бой көрсетулері тізб егінің ж алғасы болды; 1662—1664, 1681—1683, 1705—1711, 1735—1740, 1755,1773, 1774жы лдаркөтерілістермен ерекшеленді.56 Башқұртстандағы оқиғалар көршілес Кіші жүздегі жағдайға эсер етпей қоймады. Баш құртстанны ң төрт округі — К азан, Осинов, Сібір, Ноғай округгерінен соңғы екеуі шектес аймақтағы халықтық бой көрсетудің күшті ықпалына ұшыраған Казақстанмен тікелей шектесіп жатгы. Катан, шаралар- ды жактаушы болған И. К. Кириллов көтерілісті басып-жаныштауды Казан ж әне Сібір кен зауыттарының бастығы В. Н. Татищевке тапсырды және мейлінше қатаң шаралар қолдануды талап етіп, ең кінәлілерін «өлім жазасы- мен жазалауды» ұсынды. Ү кім ет бұл қозғалы с ы қпалы ны ң империя құрамы на енді ғана кірген Кіш і ж үзге тоқтаусы з таралуы нан үрейленіп, «шығыс істерінің білгірі» А . И . Т е в к е л е в к е қ а з а қ ф е о д а л д а р ы н а н о л а р ғ а қ а ш ы п б а р ғ а н көтерілісш ілердің бәрін өздеріне ұстап беруге қол жеткізуді тапсы рды.57 Ол көтерілісті тоқтатуға өз жоспарын: үш бекініс салып, оларға орыстар- ды қоны стандыруды , сол арқылы қозғалысты қауіпті ош ақтың өзінде де- реу тоқтатуға мүмкіндік алуды ұсынды,58 сонымен бірге кұлақ естіп көрме- ген қаты гездік көрсетті; оны ң ж еке өкімі бойынш а, саны 160 адам бола- тын С аянтас кон ы сы ны ң тұрғы ндары «әлдебір қоймаға қуып тығылып, тірідей өртеп ж іберілген».59 Міне осы арада Башқұртстанға белгілі болған Әбілкайыр хан еске түсті, жергілікті түрік халқы оның айтқанына құлакасадын, алайда сол кезге қарай ол «адалдықта болатын» ж әне А. И. Тевкелевтің келісімінсіз «казір ешнәрсе істей алмады». Бастапқыда хан өз жағдайымен қиянатж асап, «зұлымдарға» қарсы жаза- лау акцияларына шынында да катысты, бақытсыз тұрғындарды тонады; көтеріліс басшылары ханды өз жағына тарту үшін, Башқұртстандағы хан та- ғын ұсынып, едәуір күш салды. Әбілқайырды өздеріне мықтырақ «байлап алу» үшін оны жас башқүрт қызына үйлендірді — бүл мәліметгерді В. Н. Татищевке жергілікті старшындар Карабай мен Юнус тархан хабарлаған.60 Өкіметорын- дары тым тұрақсыз одақтастың қызметінен бас тартуға мәжбүр болып,оны Казақстанға әрең дегенде кері қайтарды; башқұрт оқиғалары Кіші жүз ханы- ның солқылдақ көзқарасын одан кейін де аңғартты, сірә, ол іштей Башқұрт- стандағы хан тағына өз ұлдарының бірі — Кожахметті отырғызуға ниеттенсе керек. Башқүртгардың жан салған ерлігіне қарамастан, Әбілқайырдың көрінеу жол беруі арқасында, Кириллов Op өзенінде шығысқа отаршылдық ілгерілеуді кеңейтудіңтірегіне айналған бекіністі, қазіргі Орынбор каласын (Орскіні), салып алды. 1737 жылдың сәуірінде И. К. Кирилловтың қайтыс болуына байланысты аса көрнекті тарихшы, қабілетті әкім, жаңа шеп құрылысын жалғастырған В. Н. Татищев Орынбор өлкесінің жаңа губернаторы болып тағайындалды. Оның бастамасымен Орынбор қаласы Ор өзенінің сағасынан Красногор бекінісі орналасқан басқа жерге көшірілді, ал Кіші жүз бен Орта жүздегі ыкпалды шыңғыс ұрпақтарының бодандығын нығайту оның ең басты саяси мақсаты болып кала берді. 164 Патша өкіметі Ә білқайырдан қайталап ант алуға ұйғарды. 3 тамызда жүктеу/скачать 47,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|