Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
Қаз тарихы 3 том
| /
-Ktcm$ О р та е с е п п е н 1 ш а р у а ш ы л ы қ т а І т о п II т о п III т о п О р та ш а Д исперсия 1. Қ а н ш а ж ы л ү л есі б о л ғ а н 4,6 8,8 13,7 9,2 6,2 2. Е л ін д егі егіс к ө л е м і 5,2 5,5 7,1 5,9 5,5 3. Е л ін д егі ж а л д а ға н егістігі 4,2 4,4 3,4 4 5,2 4. Е л ін д е г і к ү ш -к ө л іг і 3,7 3,3 2,9 3,3 3,3 5. К ө ш к е н д е г і а қ ш а с ы 99,7 127,1 79,3 108,1 127,6 6. О тб а с ы қ ұ р а м ы 5,9 6,8 6,9 6,7 1,5 7. О тб а с ы н д а ғы ж ұ м ы с к ү ш і 3 2,9 3,2 3 1,3 8. Е г іс т ік к ө л ем і 3,6 8,4 12,8 8,6 4,2 9. Ж а л д а ғ а н е г іс т ік к ө л е м і 0,3 1,9 6,8 2,9 4,4 10. Ж а л ғ а б е р іл ге н і 0,6 0,8 0,5 0,7 1,7 11. К ү ш к ө л ігі са н ы 121,5 154,3 218,8 164,7 79,8 12. К ү ш к ө л іг ін ің к ұ н ы 121,5 154,3 218,8 164,7 79,8 13. Ірі к а р а са н ы 2,5 1,9 2,1 2Д 1,4 14. Ірі қ а р а қ ұ н ы 73,4 37,9 40,5 46,5 59,5 15. А /ш с а й м а н д а р қ ұ н ы 53,3 77 113,2 81,7 50,7 16. С о қ а с а н ы 0,9 0,9 1,4 1 0,5 17. Б и д а й ег іл ге н і 2,9 6,5 12,7 7,4 4,3 18. Т а м а қ қ а ж ұ м с а л ғ а н ы 140,5 160,5 264,1 184,3 78,3 19. М ал м е н к ұ с қ а ж ұ м с а л ға н ы 50,5 63 109,6 73 36,9 20. Т ұ қ ы м ғ а ж ұ м с а л ға н ы 19,5 35 55,9 37,4 19,2 21. С а л ы к ш ы ғы н ы 5,8 10 21 12,5 13,3 22. Ж ұ м ы с ш ы л а р ж а л д а у ш ы ғы н ы 0,8 2,6 13,5 5,2 11,9 23. Е г ін ш іл ік т ің ж а л п ы к ір іс і 150,7 311,6 614,8 359,2 227,3 24. М ал ұ с т а у д ы ң ж а л п ы к ір іс і 107,4 149,9 179,1 148,6 102,6 25. К ә с іп ш іл ік к ір іс і 72,4 37,2 84,1 57,7 73,4 26. Ж а л п ы к ір іс 402,3 242,5 394,2 318,7 132,7 27. Ж а л п ы ш ы ғы с 409,3 237,5 380,1 313,9 136,6 дейін (II топ); 15 ж әне одан көп десятина (III топ)< Б арлы к топтар бойы н- ша алғашқы статистикалық деректерді компью терлік өндеу жолымен тал- даған кезде орта есеппен алы нған бір ш аруаш ы лы к есептеп ш ығарылды, мұның өзі қоны с аударуш ы лар д еревн ясы н ы ң н егізгі эк о н о м и к ал ы қ белгілері мен ерекш еліктерін көрсетуге мүмкіндік береді. Қазакстан аумағындағы XIX—XX ғасырдың басындағы шаруалар қожалық- тарына мейлінше тән көрсеткіштерді карастыра отырып (1-кестені қараңыз), ең алдымен оның жұмыс істеуінің едәуір ұзақ кезеңін атап өту керек (орта есеппен 9,2 жыл). Қожалық неғұрлым ұзақөм ір сүрсе, өзінің көрсеткіштері бойынша ол соғұрлым жоғары ж әне ауқаттырақ болған. Қоныс аударушы- лардың бұрынғы мекендеген жерлеріндегі жағдайларына қарағанда, олардың ең кедей топтар емес екенін айтуға болады, мұны өз егістігі мен жалға алған егістігінің де мөлшері дәлелдейді. Туған жерлеріндегі күш көлігі туралы де- ректер сияқты, бұл цифрлар орташа мәнінен барлық үш топ бойынша болма- шы ауытқиды. Отбасы мүшелерініңсаны және ондағы жұмыс күші бойынша дабарлықүш топтыңкөрсеткіш теріжақынкеледі. Алғашқы капитал бойын ша болмашы алшақтық байқалады. М әселен, ең көп қаржы II топта, сонан 4 8 9 соң I топта болған, ал содан кейін барып III топ келеді. Жер пайдалану туралы көрсеткіштерде де елеулі айырмашылық бар, олар топтан топка біркелкі өсуді көрсетеді. «Күш көлігінің саны» сияқты маңызды көрсеткіштің топтан топка өсуі болмашы сиякты көрінеді. Ірі кара туралы деректерді қарастырған кезде өзгеше көрініс байкалады, онда кұн көрінісі жөнінен ең кедей I топтың шаруа- шылыктары алда тұр. Ж ер катынастары жөнінен дөрменсіз, куаты шамалы қоныс аударушылар кожалыктарының өз тіршілігін жалпы мал шаруашы- лығы есебінен ж әне атап айтканда, сүтгі мал есебінен қамтамасыз етіп келгені мәлім.108 О ны ң есесіне ауыл ш аруаш ы лы к кұрал-саймандары туралы деректер іс ж үзінде барлы к кож алы ктарды ң техникам ен наш ар ж арақтанды ры л- ғаны туралы айкы н түсін ік береді, оларда тіпті бір сока да үнемі бола берм еген (он ы ң үстіне, бұл ж ағдайда әң гім е темір түренділері сирек кездесетін, ағаш сока жайында болып отыр). Бидай себілген жер мөлшері туралы көрсеткіш ерекш е сипатымен ерекш еленеді. Д алалы қ облыстар- ды зерттеу ж өніндегі эксп ед и ц и ян ы ң кы зм еткерлері бидай себілетін егістік көлем і 10—12 десятинаға ж ететін кож алы ктарды тұракты деп са- науға болаты ны н атап өткен. Біздің жағдайымызда мұндайларға III топ- тын, кож алы ктары ғана жатады. К өрсетк іш терд ің келесі тобы ш аруалар табы стары ны ң кіріс ж әне шығыс баптары н көрсетеді ж ән е I топтан III топка карай біркелкі өсім береді, мұның өзі коныс аударушылар арасында орын алған едәуір мүліктік саралануды тағы да дәлелдейді. Соны мен ғасырлар тоғысындағы (XIX ғасырдың соңы — XX ғасырдың басы) Қ азакстандағы коны стануш ы лар кожалығы өзініңтүп-там ы ры жа- ғынан едәуір біртекті, Ресей ш аруалары ны ң ең кедей емес бөлігінен шы- ғып, мұны ң өзі үкіметтің сол кезеңдегі коныстандыру саясаты ны ң сипа- тына толы к сай келді. Бұлар киыншылықтарды жеңе отырып көшуді жүзеге асыра алатын ж ән е ж аңа ж ердің ы ңғайы на тез көндігіп ж айғаса алатын кож айындар болды. хМұндай жаңадан коныс аударып келген кожайын не- ғұрлым ұзак тұрса, оны ң шаруашылығы да соғүрлым мыкты болған. Қоныс аударушылар кожалығының баска да зерггеушілеріне сілтеме жа- сайтын белгілі статистик П.П.Румянцевтіңбакылауына карағанда, қоныс ауда- рған шаруалардың өл-ауқатының өсуі немесе кұлдырауы 18-20 жылдан кейін ғана шаруашылыктың мезгіліне емес, кайта жалпы экономикалық жағдайла- рға байланысты болған.109 Бір ғажабы, коныстандыру кезінде ақша сомасы- ның мөлшері шаруашылыктыңкалыптасуында шешуші рөл аткармаған. Мұнда баска факторлар жөне бірінші кезекте, әрбір адамның кәсіпкерлік қабілеті айкындаушы болған. Алайда жаңа жерге коныс аудару көпшілік жағдайда ша- руаларға ерекш е бай лы қ әкелген ж оқ. Мұны кож алы ктарды ң негізгі көпшілігінің қаржы тапшылығын басынан өткізгені, яғни шыккан шығындар- дың кіріс бөлігінен көп болтаны көрсетеді. Тек III топ кана кірістің шығыстан кейбір артык болуын көрсетті. Өзгесін күту қиын болатын, өйткені коныс аударушы шаруалар кожалығының материалдық- техникалык базасы өте әлсіз еді. Мәселен, экспедиция кызметкерлерініңпайымдауынша, тыңжерлерді жырту үшін бір сокаға 4—5 пар өгіз керек болды. Бірақ көптеген кожалыктар- да сока мүлде болтан жоқ, ал әрбір шаруашылыкка келетін күш көлігінің саны орта есеппен 6 бас малдан артпады. Шаруалардың шытаратын шытында- ры да назар аударарлык- Негізгі шытындар тамак пен киімте жүмсалтан (со- 490 ңғысы бұл кестеге енгізілмеген). Мал мен қүсты күтіп үстауға шамамен алған- да үш есе, тұқым сатып алуға одан аз шығын шығарылған. Негізінен шаруашы- лықмүшелері отбасының қажеттерін қанағаттандыру үіиін барлығы бірдей жұмыс істеген, өйткені кызметкерлер жалдауға каржы жетіспеген. Өзін-өзі қамтамасыз етудің бұл жүйесін салықтар камтыған ж ок деуге болады, олар мардымсыз болатын. Мал шаруашылығының үлесі елеулі болған жағдайда негізгі кіріс егіншіліктен түсіп отырды. Кәсіпш іліктер елеулі рол аткарған жоқ. Бұл деректеме XIX ғасырдың аяғы — XX ғасырдың басындағы қоныс аударушылар қожалықтарында натуралды сипат басым болған деген қоры- тынды жасауға мүмкіндік береді. Негізгі шығындарды, сондай-ак ессп айыры- суды шаруалар өнім түрінде жүргізген. Өнімдік шығындарға қарағанда акша- лай шығындар 20%-дан аспаған. Егіншіліктіңтауарлылығы I топта — 7,3%, II топта — 13,3%, III топта - 21% болған. Бұл егіншіліктіңтауарлылыгы нақсол кезеңде 12,5-тен 17,5%-ғадейін жеткен Воронеж губерниясы бойыншаалын- ған сондай көрсеткіштерге едәуірж акы н.ІІ0Сірө, ақшалай шығындардыңоте үлкен үлесі ауыл шаруашылығы тауарлылығының өсуіне ынталандырмаса керек және еңбекке негізгі дәлел өзін-өзі камтамасыз ету болған. Қазақстандағы қоныс аударушылар шаруашылығы еуропалық Ресейдің шаруалар шаруашылығымен генетикалық жағынан байланысты болды. Ш а- руа өзі туып-өскен деревнясындағы сияқты қарапайым техниканы қолданып, жаңа жерлерге шаруашылық жүргізудің нақсол экстенсивті әдісін ала келді. Агроном В.П.Бушинский былай деп атап өткен: далалық жердін ыңғайы «жергілікті қожайындарды шаруашылықтың кандай да бір ж аңа түрлерін іздестіруге, сапалы, өнімді тұкымды себуге ж әне өз учаскелерінің жер ала- бын мүмкіндігінше жаксы пайдалануғатырысуға мәжбүр еткен жок... Барлық жерде дерлік жер кәсібін кең ауқымда жүргізуге әбден мүмкін болатын ты- ңайған шаруашылықтың ең томен үлгісі басым болды».111 Тіпті техника қол- дануды ұлғайтуға ж әне жер өндеуді жақсартуға материалдық мүмкіндігі бар ауқатгы қожайындардың өздері де егіс алаңын жай ғана кеңейтуді артык көрді. Сөйтіп, шаруаның арманы — жердің молдығы оның шаруашылығын тұйықка тіреген болып шықты. жүктеу/скачать 47,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|