Верный бекінісі. 1857 жыл (П. П. Семенов-Тян-Шанскийдің суретінен)

тамызды ң аяғында Іледен арғы өлкеге, Верный 
бекінісіне немеее, жер-
гілікті тұрғындар атайтындай, Алматы каласы на 
жеттім. Алматы калисы
Алматинка өзенінде орналаскан, шамамен алғанда 
Пизамен жөпс Флорин-
циямен бір ендікте ж атыр...»2"
Белгілі статист-зерттеуші Н.В.Турчаниновтыңдеректері 
бойынша, 1914
жылға қарай Қазакстанда 26 кала болтан, олардың ішінде 7 
каланың нсгізі
XVIII—XIX ғасырларда каланған, соны ң 24-і XIX ғасырда кала 
мөртебесін
алған.212
1867—68 жылдардағы реформа бойынш а сол кезде Қ азакстан шегінде 
болтан бес калалы к коны с — О ры нбор, Омбы, Семей, Верный, Орал об- 
лыс орталы ктары на айналды, ал Т аш кент С ы рдария облы сы мен коса, 
Түркістан генерал-губернаторлы ты ны ң орталыгы болды, Омбыда Дала 
генерал-губернаторлыты әкімш ілігі орналасты.
Қ азіргі аум ақты қ бөлініске сәй к ес XIX гасы рды ң екінш і ж арты сы -
XX гасырдың басындаты Кдзакстан жөніндегі бірқатар зерттеулерде Дала 
өлкесінің екі тасыр бойы әкім ш ілік-саяси орталыты болтан Омбы каласы 
(1716 жылы негізі калантан) бүгінгі аум акты к бөлініске сәй к ес, зерттеу 
аясы на алынбаган, аталтан айм ак калалары ны ң тарихын зерттеген кезде 
К азакстанны ң ж аңа заман тарихындаты орасан зор рөлін ескере отырып, 
Омбы каласы бойынша да салыстырмалы деректер келтірген ж өн болар.
Оңтүстік-шытыс Казакстанның шаруашылық дамуында көршілес Қытай- 
мен халыкаралыксу жолы аркылы сауда байланыстарын тұңгыш рет кеңейт- 
кен Іле өзені бойынша кеме катынасының ашылуы елеулі окита болды.
1880 жылгы 15 мамырда верныйлы к саудагерлердің күш -ж ігерімен Iле 
өзеніне түсірілген алташкы кеме сол ж ы лды ң 11 там ы зы нда Іле бекетіне 
ойдатыдай келіп, 5 қы ркүйекте кері кайтты .213
К оммерциялы ксу жолын ұйымдастыру жөніндегі қаржы шыгындарын 
жеке кәсіпкерлер өз мойнына алды. 1886 жылы Ш ы ңж анда ж ы лж ы м ай- 
тын мүлкі болтан верны йлы қ көпес У әли Ахун Ю лдашев пен инж енер 
П оклевский Балкаш пен Іле аркылы Қ ұлж ата дейін ж олауш ы лар тасы - 
малдау ж әне сауда байланысы н ұйымдастыру үш ін өз қараж аттары на 
винтті пароходка тапсы ры с берді. 1883 жылты 14 науры зда Іле кентінде 
пароход Іле өзеніне түсірілді ж ән е губернаторды ң осы м әселен ің тез 
ш еш ілуіне косқан үлесі үшін кеме «К олпаковский» атымен аталды. П о ­
клевский пароходпен Қытайларта 20 мың пұт астык ж еткізуге ниеттенді.214
Э к о н о м и к ал ы қ ж ән е саяси проблемаларды ш еш умен катар, Іле өзені 
аркылы пароход қатынасын үйымдастыру В ерныйдың аймақтаты ірі ша- 
руаш ы лы қорталыгы ретіндегі рөлін күшейтуге жәрдемдесті. Батыс Қ азак- 
станны ң ең басты су жолы ретінде Ж ай ы қ өзені айм ақты ң О ры нбор, 
Оңтүстік Орал, Еділ бойы экономикалы к аудандарымен шаруашылық бай­
ланы стары н едәуір ж анданды ры п, Бөкей О рдасы мен М аңгы стаудан 
Ресейдің өнеркәсіп ош актары на мал шаруашылыты ш и кізаты н ы ң тол ас- 
сыз тасымалдануын камтамасы з етті.
Далалык Қазакстан қалалары өздерінің экономикалы к дамуында К. Га те 
мен Г.Тегнердің Батыс Сібірге жасаган даниялык экспедициясына кайсыбір 
дәреж еде міндетті болды. Э кспедиция ком м ерц иялы қ сипатта жасалды: 
Сібірдің табиги байлы қтары н пайдалануды ң тиімді әдістері мен ж олда- 
рын ж әне оларды Еуропага тасу м үмкіндіктерін іздестірді. Гаге мен Тег- 
нер кайта бартаннан кейін К опенгаген сауда қотам ы на егж ей-тегж ейлі
511

есепті табыс етті, онда басқалармен катар Батыс Сібір аймағының «еңбек 
пен тапқы рлы қты ғана күтіп жатқан» орасан зор табиғи байлы қтарыны ң 
маңы зы атап көрсетілген .215
Э к с п е д и ц и я н ы ң ұ сы н ы стары н ар зан ш и к ізатты ң ж аң а кө зд ерін
іздестірген Ресейдің сауда-эконом икалы қ мекемелері назардан тыс қал- 
дырмады. А лайда қолайлы қаты нас ж олдары ны ң болмауы, мысалы, то- 
л ы к суды Ертіс аркы лы Ресей ш егіне ш и кізатж еткізуді киындатты. 1880 
жылы Түмен мен Семей арасында пароход катынасы ашылды.216
1882 жылы Семей каласында болтан саяхатшылар О.Ф инш пен А.Брем 
Ертіс бойы мен пароход қаты насы ны ң ж ергілікті сауда үшін тиімділігіне 
назар аударды.2'7 Бұл жағдай көп уакыт отпей Павлодар ж әне Семей кала- 
лары н объективті түрде асты ктасы латы н негізгі пунктерге айналдырды. 
А сты қ саудасы ны ң көлемі туралы 1899 жылғы деректер бойынш а пікір 
айтуға болады: сол ж ылы Семейде 380 мың пұтка дейін бидай ж ән е 500 
мы ң пұтқа дейін бидай ұны, П авлодарда — 200 мыңға дейін бидай ұны та- 
сып әк ел ін ген , оны ң үстіне каланы ң коймалары нда 300 000-нан 400 000 
пұтқа дейін асты к ж ин алған .218
Ертіс өзенінің бойымен экономикалы қж ағы нан тиімді өзен жолын пай- 
далануды ң кейіннен Ертіс бойындағы коны старды ң ш аруаш ылык дамуы 
үшін тана емес, соны мен катар О ңтүстік Батыс Сібірді игеруде де зор ма­
цы зы болды.
Барж алар Түменнен, Тарадан Ірбітж әрм еңкесінде сатып алынған тау- 
арларды ж еткізіп, Ө скемен, Қ апал, Верный, Семей көпестерінің каржы- 
л ы к капиталы н көбейте түсті;219 Ж оғарғы Ертіс өңірі қалалары н Қоянды 
ж әрм ең кесім ен телеграф желісі аркылы косу туралы мәселе койылды.
Есіл өзені тауарлар тасу үшін кең көлемде пайдаланылмады, дегенмен 
оны ң А кмола облысының жергілікті калаларыныц, казак коныстарының, 
коныс аударуш ылардың экономикасы н дамытудағы рөлі аз болтан ж оқ.220
Қ азак стан калалары оты ры кш ы ж ә н е көш пелі халы кты ң түрақты
өзара байланы с орталы қтары бола оты рып ж ән е әлбетте, айн аласы н - 
дагы ауы л ды к өм ірге эсер етіп, м алм ен тікелей сауда ж асауды ң ж ән е 
осы тірі тауарды сы ртка шытарудың, дұрысырак айтканда, шектес аудан- 
дарга ж іб еруд ің объективті түрде орталы ктары на айналды. М ұндай ор- 
талы к ретінде Қ остан ай қаласы н айтуга болады - қалада сатып алынтан 
мал мен ш и к ізат К ам ы ш и н , Ш адрин, Т рои ц ки й , И сец ки й, Орал, О рск 
уездерін е, Е катер и н б у р г губерн иясы на, М әскеуге, Қ азан га, Ревелге, 
Берли н ге, Вената ж іберіліп оты рды .221
Ш аруаларды қоныстандыру, саяси жер аудару, отырыкшы коныстарга 
орналастырылган әскери бөлімдердіңтұрақты құрамы, жатактардыц (щет­
ке көсіп іздеп кетуш ілердің) өсуі сияқты ф акторлар, сондай-ак жогаргы 
айтылгандарды ескергендегі баска да мән-ж айлар калалар халкын, олар- 
ды ң этникалық, отбасылык, кәсіптік, діни құрамын қалыптастырды, алай­
да қалалар тұргындарының құрамы әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге 
байланысты жиі өзгеріп отырды.
Реформадан кейінгі дәуірде өлке калаларыныц көпшілігі шатын коныстар 
катарына жатты, олар, мысалы, Сырдария облысында жалпы қалалар саны- 
ның 71 %-ы, Жетісуда — 50%-ы, Торгайда — 25%-ы, Ақмолада 20%-ы болды.222
Қ азак автоном иясы кұры лтанта дейінгі бірінш і ж өне бірден-бір 1897 
жылгы ж алпы га бірдей халы қ санагы калалар халкы ны ң саны мен құра-
512

м ы ны ңөзгеруі туралы қы зы қты деректер береді. О ны ң деректері 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: