Отрывки из дневника Куропаткина о восстании 1916 г. / / Красный Архив, 1929, т. 34

Б І Р І Н ШІ Б Ө Л І М
ҚАЗАҚСТАН РЕСЕЙГЕ
ҚОСЫЛУДЫҢ ҚАРСАҢЫНДА
ЖӘНЕ ҚОСЫЛУ КЕЗЕҢІНДЕ

Бі р і н і и і тар ay
X V IIIҒАСЫРДЫ Ң АЛҒАШҚЫ ҮШТЕН БІРІНДЕП
ҚАЗАҚСТАННЫҢ САЯСИ ЖАҒДАЙЫ
1. ІПЖІСАЯСИ ЖАҒДАЙ. ӘБІЛҚАЙЫР ХАННЫҢ
БИЛІК БАСЫНА КЕЛУІ
XVIII ғасырдың бірінші ширегінде қазақ қауымдық құрылымдарының 
ең көп бөлігі айм ақты ң оңтүстік, орталы қ ж ән е солтүстік-ш ығыс жақта- 
рында ш оғы рланған. Үлы ж үз қазақтары ны ң қысқы жайылымдары — 
О ңтүстік Балқаш өң ірін ің құмдарында, М ойынқүмда, Іле, Ш у ж әне Т а­
лас өзен дерін ің аңғарлары нда, ал ж азғы ж айлауы Т янь-Ш ань мен Қ ара- 
тау ж отасы ны ң солтүстік сілемдерінде орналасты. Аймақтың оңтүстігінде 
Үлы ж үзд ің көш іп -қонаты н өңірі Т аш кент қаласы мен оған ж апсарлас 
ж атқан қалаларды ж ән е оты ры қш ы лы қ-егінш ілік қыстақтарды коса ал- 
ғанда, Ф ерғана алкабы ны ң солтүстік-баты с бөлігіне дейін жетіп, Ш ыр- 
ш ы қ ж ән е А рыс өзен дерін ің аңғарлары на дейін созылып жатты ж әне 
С ырдария маңында Бұхара хандығымен шектесті, ал оның Ж етісу аумағы 
аркылы өтетін солтүстік шектері Орта жүз қазақтары қоныстанған аудан- 
мен тікелей үласты. Орта ж үз қазактары ол кезенде Солтүстік-ш ығы с, 
О рталы қ, іш інара О ңтүстік-ш ы ғы с Қ азақстанны ң кең-байтақ кеңістігін 
алып жатты, оларды ң ш екаралары оңтүстігінде Сары су өзенін ж әне Ш у 
өзенініңтөменгі ағысын бойлай Сырдарияныңтөменгі ағысына карай өтті, 
Ж оң ғар хандығымен ш ектесті, ол ж ақтан Арал теңізі — Ы рғыз — Торғай 
шебі арқы лы солтүстікке карай созы лы п, сол учаскеде Кіші ж үздің шы- 
ғыс қоны стары на ұш тасты; одан өрі Тобыл салалары н, Үлкен Торғай 
өзенін ж ән е Торғайдың жоғарғы ағысындағы көлдерді бойлай жүріп, сол 
ж е р д е
С іб ір
ж о л ы н д а ғ ы
б а ш к ұ р т т а р д ы ң
қ о н ы с т а р ы м е н
ш ектесті.С олтүстігінде олар Н ұра мен Есілдің жоғарғы ағысына карай, 
Есіл бойы даласымен Ертіс бағытында, ал шығысында Ертісті бойлай Ямы- 
шев көліне дейін ж алғасы п, Т обы л-Е ртіс өзендерінің аралығында орыс 
қоны с аударуш ы лары ны ң поселкелерімен, сібір казактары ны ң станица- 
ларымен ж ән е барабин татарлары ны ң қоныстарымен тоғысты. Ямышев- 
кадан оңтүстікте, ж оғарғы Ертіс өңірінде Орта ж үз рулары казақтары - 
ның Ж оң ғар хандығымен тағы да ортақ ш екарасы болды, ал ж оңғарлар- 
ды ң жер иеліктері бұл арада Ертістің сол ж ақ салалары — Ш ар, А ягөз 
ж әне Б ақанасқа дейін жетіп жататын.
Кіші ж үздің жері қазіргі Батыс Қ азакстан аумағында орналасып, шы- 
ғысында Орта ж үздің коны стары на, ал оңтүстігінде Қ арақүм қүмдарына
96

карай ж әне С ы рдарияны ң төменгі ағы стары на дейін каракал пакта рдың 
коны стары на, сон д ай -ак Т үркістан каласы аймағы на карай созы лы п ба- 
рып, онда Үлы жүз бен Орта жүз тайпалары мен ш ектесті. О ны ң жазгы 
жайлаулары Ү стіртж азы ғы нда, сон д ай -ак О р, Ж айы қ, Елек, Ж ем, Темір 
өзендерінің салалары бойында, М ұғалжар тауы аймағында, ал кыскы кыс- 
таулары — Ырғыз өзені, оның салалары аукымында, С ырдарияның төменгі 
ағысын бойлай, Ы рғыз бассейнінің оңтүстік ж ағында (Тәуіп кұмдары), 
Арал теңізінен баты ска қарай (Сам құмдарына дейінгі шағыл құмдар), 
М аңғыстау түбегінде, Атырау алкабы нда, Н арын кұм дары нда (К аспий 
тең ізінің ж ағасы на карай) орналасты . Орта ж үз О рталы к К азакстанды
алып жатты, оны ң жазғы жайлаулары мен кы скы кы стаулары С ары су 
өзенінің бойында, Есілдің жоғарғы ағысында, Тобыл салалары ны ң, Т ор- 
ғай өзенінің бойында, Үлытау мен оған ж апсарлас ж аткан көлдер аум а- 
ғында болатын. Батысында олар еділ калм актары коны станған өңірм ен 
ш е к тес ті, ал с о л т ү с т ігін е ж а к ы н ы р а к т а — Ы р ғы з, О р ж ә н е Е л ек
өзендерінің орта ағысы алкаптары нда — оларды ң Ноғай ж олы ны ң баш - 
кұрттарымен ш екарасы ө тті.1
Негізінде көшпелі тұрмыс салты ж аткан казақ коғамының патриархат- 
ты к-кауы мды к кұрылысы казак коғамы дамуына елеулі ыкпал жасады, ол 
біртіндеп ру топтары мен үж ы мдық кұры лымдарға ыдырап, оларды ң би- 
леушілері оқш аулануға үмтылды. Елде барған сайын алауы зды қ пен кы р- 
кы с-тарты с етек алды. Әр түрлі сұлтандарды ң топтары бір-бірім ен ең 
жаксы ж айы лы м ды калаптарды иелену мен басып калу үшін бақталасты. 
К ы рқы старға сырт ж актан колдау көрсетілді. С оны ң салдары нан бірігу 
сарыны баяулады.
Жүздердің кұрылымын құраған барлык буындарды, олардың шыккан тегін 
бір накты не аңызға айналған бабағателитін күрделі генеалогиялыкаңыздар 
болды. Жекелеген есептеулер бойынша, XVII ғасырдыңаяғы — XVIII ғасыр- 
дың басында барлык үш жүздің кұрамына 112 шамасында ру бөлімшелері 
кірген.2 Осы буындарды құраған казак халкының жалпы санын зерттеу- 
шілердің көпшілігі сол кезенде 2—3 миллиондай адам деп көрсетеді.3
X V II—XVIII ғасы рлараясы нда казак коғамында интеграциялы қсары н 
күшейді, хан билігі нығайып, үш жүз өкілдерінің жиналысы бірш аматұрак- 
ты түрде ш акырыла бастады, оларда ең көкей кесті мөселелер талкы ла- 
нып, шешілді. Ол кезде казак хандары мен сұлтандары ны ң саяси ы кпал 
өрісі дәстүрлі көш пелі аудандарға ғана емес, соны мен катар С ы рдария- 
ныңтөменгі ж әне орта ағысы бойындағы көршілес отырыкшы-егінші ж әне 
сауда-колөнерш і аймактарға да таралды, онда 1695 жылы Таш кент ж ази- 
расымен бірге 32 кала мен оларға ж апсарлас ж аткан ж ер казактарға ба- 
ғынды. Таш кент, С ы ғанак, С айрам, С озак, А ккорған , О тырар, К арн ақ, 
Икан, Сауран сиякты калалардыңтұрғы ндары казак билеуш ілерінің пай- 
дасына жыл сайын акшалай ж әне тауарлармен алым төлеп тұрды, ал ауыл- 
ды к егінші халы қтан сиыр мен койды ң нақты санынан яс ақ алымы ж ән е 
жиналған өнімніғғ 1/5 не 1/10 бөлігі мөлшерінде асты к бажы алынды. С о ­
нымен бірге Сыр өңірі аймағының кала халкы ішкі саяси өмірінде ж ән е 
көрш ілес халыктармен сырткы токайласулар саласы нда белгілі бір авто- 
номиясын сактап калды ж әне оларды калалар түрғындарының сауда-кол- 
өнер топтары мен мұсылман дінбасылары арасынан сайланатын жергілікті 
өзін-өзі баскару органдары баскарды .4
7-3 6
97

XVIII ғасырдың басында сырттан соғыс каупі төнген жағдайларда казак 
ж үздерін ің өз ішінде де әлеум еттік-саяси жағдай айтарлыктай тұрактан- 
ды , бұған ж ергілікті рубасы лары ны ң, сұлтандар мен хандардың Ж оңғар 
ханды ғы ны ң әскери белсендігінің өсе түсуі ж әне накты бар күш тердің 
б әрін сы рттан ж асалаты н эксп ан си яға қарсы күресу үшін жұмылдыру 
кажеттігі нәтижесінде көш пелі коғамның жаңа кажеттеріне бейімдеп, дағ- 
дылы күкы кты заң аркы лы регламенттеу ж әне әлеум еттік практикаға 
оны ң бірсыпыра жаңа нормаларын енгізу жөніндегі бірлескен күш-жігері 
едәуір дәреж еде себепші болды. Хан билігін күшейтуде, казак коғамында 
ежелден калы птаскан кұкы кты к дәстүрлер мен нормаларды регламентте- 
уде, іш ін ара ж аң ар ты п , бір ізге түсіруде Ж ә ң гір хан н ы ң ұлы ж ән е 
м ұрагері, белгілі тарихш ы А. И. Левш ин «Ликург» ж әне «Айдаһар» деп 
бейнелеп атаған (1680—1718 жылдары ел билеген) Т әуке хан үлкен рөл 
аткарды.
Т әу к е хан уакытш а болса да ішкі өзара кыркысты токтатып, жүздер 
арасында ты ны ш ты қорната білді, сол аркылы казак руларының коныста- 
рын сырттан басып кіруден кауіпсіздендірді. Алайда сұлтандардың билік 
үшін күресі мен окш аулануға ұмтылуы көп ұзамай бірлікті бүзды,5 мұны 
көрш ілері дереу пайдалана койды. О ңтүстік-батыстан ж айы к казактары
колдаған еділ калм ақтары ш апкы нш ы лы к жасады; солтүстіктен сібір ка­
зактары ш абуылдады; Ж айы қты ң арғы бетіндегі қоны стардан баш кұрт- 
тар да дәм еленд і.6 О ңтүстіктен казактарға Орта А зия хандықтары ны ң 
(Бұхара, Хиуа) билеуш ілері кысым көрсетті. Бірак казак халкы на ең 
каһарлы қауіп шығыстан — күшті де агрессияш ыл Ж оңғар хандығы тара- 
пынан төнді.
К өш пелі мал ш аруаш ылығы ж ағдайы нда жайылымды кеңейту каж ет 
болды, мұның өзі жер алаптарын бөлісуге ж әне ж'аңа жайылымдар іздеуге 
әкеп сокты. Бұған Ж оңғар хандығы мейлінше катты мүктаж болатын.
Ж оңғарлар сауда-колөнер орталыктары мен керуен жолдарын өздеріне 
бекітіп алуға ұмтылды. Олар үшін бұл өмірлік кажетті шара еді.
Т әук е билік еткен кезеңде казақтар мемлекеттілігінің күшті сырткы 
ж аулар алдында беделін арттыру максатында оны нығайтуға бағытталған 
маңызды кадамдар жасалды. Кіші ж үздің саны аз ж әне әлсіз жеті руын 
жетіру деген бір тайпаға, ал Орта жүздің уактары мен керейлерін бір уак- 
керей бірлестігін е біріктіруді халы кты ң ауы зш а дәстүрі осы ханны ң 
есімімен байланыстырады. Ж ауға карсы күресу үшін ірі бірлестіктер мен 
рулар ғана күшті жөне жақсы каруланған қол шығара алатынын ескерген- 
де, әлгі ж аңалы ктар қ азақ ж асактары ны ң ж ауы нгерлік қабілетін артты- 
руға мүмкіндік берген.
С оны мен бірге ж ер мен су ж өніндегі топтар арасындағы таусылмас 
алауы зды қтар мен ж анж алдарды жою үшін Т әук ен ің бастамасы бойын- 
ша, билер мен аксакалдар кеңесі әр түрлі кауымдар мен рулардың көшіп 
жүретін ж ерлері неғұрлым айкы н бөлініп, ру бөлімшелері ішінде ру таң- 
баларын пайдалану ретке келтірілген, казак коғамында тарихи калыптас­
кан дағдылы кұкы к нормаларын бір жүйеге келтіру, ішінара толыктыру- 
лар ж үзеге асы ры лған.7
XVIII ғасырдың алғаш кы үштен бір ширегіндегі казақханды ктары ны ң 
ішкі саяси өміріне барлық үш жүзі өкілдерінің жалпы шешімді талап ететін 
мәселелерді талкылау үшін ара-тұра шакырылып түратын біріккен жина-
98

лыстары тән. Түрлі мәліметтерге қарағанда, олар мәслихат күру үшіи жыл 
сайын жиналып отырған.
Онда «кайда қыстап, кай өңірді жайлау керек, ты ны ш ты кка калай кол 
жеткізіп, қалай соғысу керек» деген мәселелер талқы лан ған .8 М әслихат- 
тарда аса маңызды экон ом и калы к ж әне саяси м әселелер, сон ы ң ішінде 
Коныстарды бөлісу, көш іп -қону тәртібі, руаралы қ ж анж алдарды талкы - 
лау м ә с е л е л е р і, соғы с п ен б е й б іт ш іл ік ж ә н е сы р тқ ы к а т ы н а с т а р
мәселелері жөнінде шешімдер кабылданған.
Алайда Т әуке хан мен оны ң ең жақы н серіктерінің билікті ш оғы рлан- 
дыру ж әне казак тайпаларын саяси топтастыру, казақтар арасында интег- 
рациялык үрдістерді дамыту механизмін күшейту жөнінде колданған жеке 
үлкен күш -ж ігеріне карамастан, көш пелі тұрмыс салты, он ы ң геосаяси 
жағдайы жөне коғамдык катынастардың ерекшелігі себепті оны ң кызметі 
мен саясатын елеулі нәтиж елерге жеткізбеді. С онды қтан Т әуке өм ірінің 
соңғы жылдарында-ак, әсіресе ол кайтыс болғаннан кейін казак коғамын- 
да әр ж акка тарту сарыны кайтадан күшейді ж әне оны ң ең жакы н мирас- 
корларына баска хандар мен сұлтандарды ңокш аулан уға ұмтылысын те- 
жеу барған сайын киындай түсті.
XVIII ғасырдың екінш і онж ы лды ғы ны ң ортасы на карай казактарды ң 
батыстағы, солтүстіктегі ж әне әсіресе оңтүстік-ш ығыстағы көрш ілерімен 
карулы кақты ғы стары ны ң үздіксіз өрши түсуі ж ән е оларды ң бір-бірінен 
едөуір каш ы к ж атқан бірнеш е географ иялы к аудандарда бір мезгілде со ­
тые агрессиясына карсы ұйымдаскан тойтарыс беру кажеттігін талап етуі 
Қ азақстан аумағында біртіндеп бірқатар ірі әскер и -саяси орталы қтар 
кұруды каж ет етті, олард ы ң билеуш ілері ка зак та р ға өз ы кп ал ы н ы ң
өлеуметтік-аумактық ауқымын кеңейтуге ж әне дәрменсіз аға ханға мүлдем 
төуелсіз болуға барын салып үмтылды.
М әселен , әб д ен кар тай ған Т ә у к е н ің тірі к е з ін д е -а к К іш і ж ү зд ің
к азак рулары ны ң ш ағын бөлігі ж ә н е О рта ж үз к ө ш п е л іл ер ін ің кей б ір 
тай п ал ы к бөлім ш елері соңғы екі ғасы р бойы к а з а к халкы ар асы н д а 
жетекш і саяси жағдайда болған ж ергілікті Ж ош ы ұрп актары н ы ң үлкен 
ө у л е т т е р ін ің б ір ін е н ш ы к к а н Қ а й ы п с ұ л т а н д ы (1717 ж . ө л г е н ) 9 
ө зд ер ін ің ханы етіп сайлады . М үндай таң д ау К іш і ж ү з к а за к т а р ы н ы ң
аксакал дары н кан ағаттан д ы рм ад ы , олар 1710 ж ы лы А рал м аңы н дағы
Қ аракұм ға кең есу үш ін ж и н алы п , дала д әстү р ін бұзы п ж ә н е тө тен ш е 
ж ағдайлар себепті ж ас сұлтан Ә білкай ы рды (1748 ж. өлген ) ө зд ер ін ің
ханы 
етіп ж ариялады , ол ата-бабасы бүрын еш қаш ан да к а за к ханы бо- 
лып сай л ан б аған б аск а бір султан тұ қ ы м ы н ы ң ө к іл і е д і.10 Ш ам ам ен
сол кезде Орта ж ү зд ің к о ң ы р ат кұ р ы л ы м ы н ы ң к ө п теген ә л е у м е ттік
топтары мен найман рулары ны ң көпш ілігі к а за к сұлтандары н ы ң баска 
бір үлкен әулетін ің өкілі Түрсы н хан н ы ң (1717 ж. өлген ) билігін тан ы - 
ған 
ед і. 11 Үлы ж үз кон ы стары н да X V III ғасы рд ы ң алғаш кы екі о н ж ы л- 
дығында И ман (XV II ғасы рды ң аяғы — X V III ғасы рды ң алғаш кы ж ы л - 
д ары ),Р үстем (1712 ж. өлген ) ж ә н е А б д олла (ш ам ам ен 1719 ж. ө л ген ) 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: