Ш. Уәлиханов атындағы кму хабаршысы issn 1608-2206 Филология сериясы. №4, 2019
ІІ. Мағыналары қарама-қарсы қойылған әр түрлі физикалық объектілерді
жүктеу/скачать 3,45 Mb. Pdf көрінісі
|
| ІІ. Мағыналары қарама-қарсы қойылған әр түрлі физикалық объектілерді
білдіретін инварианттық жұптар ІІ а. Мүшелері өздерімен өздері жұп болатын, алайда аралық үлгілердің болуына жол берілетін жұптар (сапасының дәрежесі бойынша ерекшеленеді) 1. ҮЛКЕН – КІШІ. Үлкен және кіші, жалпы елеулі және елеусіз нәрселер, соның ішінде елеулі, елеусіз оқиғалар мен әрекеттер, маңызды және маңызды емес адамдар туралы.
2. ҰЗЫН – ҚЫСҚА. Ұзын және қысқа нәрселер, соның ішінде жағдайлар, киімдер және т.б. сонымен қатар ұзақ және қысқа сөйлеулер туралы. Мысалы: «Әйелдің шашы ұзын,
3. БИІК – ТӨМЕН. Биік және төмен нәрселер, соның ішінде биік және төмен биіктігі бар заттар, көтеріңкі және төмендік, сонымен қатар атақты және атақты емес адамдар туралы. Мысалы: «Бетегенден биік, жусаннан аласа», «Төмен қонсаң, сел алар, Биік қонсаң, жел алар», «Өзгені төмендеткеннен өзің биік боп қалмайсың», «Адамның санасы қаншалықты төмен болса, ол мұрнын соншалықты аспанға шүйіреді». 4. КҮШТІ – ӘЛСІЗ. Күшті және әлсіз, елеулі және елеусіз күштерге ие нәрселер, соның ішінде ықпалды және ықпалсыз адамдар туралы. Мысалы: «Әлді берер, әлсіз безер»,
5. БЕРІК – ӘЛЖУАЗ. Берік және әлжуаз, соның ішінде төзімді және төзімсіз, қатты және жұмсақ, сондай-ақ қалың және жұқа нәрселер туралы. Мысалы: «Талдың жұмсақтығы
6. ЖАҢА – ЕСКІ. Жаңа және ескі нәрселер туралы, соның ішінде жақында және бұрын өткен оқиғалар, ескі және жаңашыл дәстүрлер. Мысалы: «Ескісіз жаңа болмас, Жаңасыз
7. КӘРІ – ЖАС. Кәрі мен жас, қарттар мен жастар, қартайған және жас малдар, солған гүлдер мен жас бұтақтар, сонымен қатар отбасының, қауымның, жүздің үлкен және кіші
Вестник КГУ им. Ш. Уалиханова ISSN 1608-2206 Серия филологическая, № 4, 2019
210 мүшелері туралы. Мысалы: «Кәрі болсаң, жастығыңды айтпа, Жарлы болсаң, байлығыңды айтпа», «Айтпаса кәрі кінәлі, Тыңдамаса жас кінәлі», «Кәріге – құрмет, Жасқа – міндет», «Сақалын сатқан кәріден, Еңбегін сатқан бала артық». 8. АЛЫС – ЖАҚЫН. Алыс және жақын нәрселер, кеңістік пен уақытта алыс және жақын орналасқан заттар, сонымен қатар алыс және жақын адамдар туралы. Мысалы:
9. АҚЫЛДЫ – АҚЫЛСЫЗ. Ақылды және ақымақ (кісілер), соның ішінде данышпандар мен ақымақтар, психологиялық толық жарамды және жарамсыз тұлғалар (есалаңдар мен жындылар), сонымен қатар жалпы ақыл, ақымақтық туралы. Мысалы: «Ақылды көршің – саяң. Ақымақ көршің – шаян», «Ақылды тапқанын шашады, Ақымақ ағайыннан қашады», «Ақымақпен тойға барғанша, Ақылсызбен тас тасы», «Ақылды «көндім» десе, Ақымақ «жеңдім» дейді». 10. ЖАҚСЫ – ЖАМАН. Жақсы және жаман нәрселер туралы, сонымен қатар жақсылық пен жамандық, бақыт пен қайғы, пайдалы мен зиянды, ащы мен тәтті, тазалық пен ластық, сондай-ақ мейірімді және мейірімсіз, бақытты және бейбақ адамдар туралы. Мысалы: «Жақсы – ардың құлы, Жаман – малдың құлы», «Жақсылыққа жамандық – арсыздың ісі, Жамандыққа жақсылық – ердің ісі», «Ақылы жоқ жамандар, Жақсылармен егесер». 11. ЖАРЫҚ – ҚАРАҢҒЫ. Жарық және қараңғы нәрселер, ақшыл және қара түстерге боялған, тура және ауыспалы мағынадағы ақ және қара, сондай-ақ жағымды және жағымсыз заттар туралы. Мысалы: «Білімдіге дүние жарық, Білімсіздің күні кәріп», «Айдың он бесі жарық, он бесі қараңғы», «Аққа қара жақ, Қараға шара жоқ», «Ақ айланар, қара байланар». 12. ТОЛЫ – БОС. Толы және бос нәрселер, сонымен қатар жиегіне дейін толған немесе бос әр түрлі сиымдылықтар мен ыдыстар, мағыналы (пайдалы) немес мағынасыз (пайдасыз) заттар немесе адамдар туралы. Мысалы: «Толмасқа құйма, тоймасқа берме», «Пайдасыз шындықтан пайдалы өтірік жақсы», «Қасықтап жинағанды шөміштеп төкпе», «Қазан қайнап тұрса, ақыл сайрап тұрады», «Жаманнан жарты қасық ас қалар». 13. БАЙ – ЖАРЛЫ. Бай және жарлылар (адамдар, елдер, халықтар) туралы, бірінші кезекте көп ақшалары, қазыналары, жерлері мен малдары бар байлар туралы, сонымен қатар ешқандай байлықтарға ие емес кедейлер туралы. Мысалы: «Байлық мұрат емес, Жарлылық ұят емес», «Байдың малы ардақты, Жарлының жаны ардақты», «Қайырсыз байдан, Қалбаңдаған кедей артық», «Бай – балпаң, Кедей – жалтаң». 14. АШ – ТОҚ. Молшылықта өмір сүретін тоқ адамдар мен жоқшылықтағы аш адамдар туралы, сонымен қатар жалпы қанағаттанғандар мен қанағатсыздар (адамдар) туралы.
15. ТЕЗ – ЖАЙ. Тез және жәй әрекеттер туралы (жұмыс, қимыл-қозғалыс), сонымен қатар асығыстық пен жайбасарлық, қарбаластық пен бірқалыптылық (істе) және т.б. туралы. Мысалы: «Асыққан қалар ұятқа, Асықпаған жетер мұратқа», «Асыққан аттыдан асықпаған жаяу озады», «Асыққан жетпес, бұйырған кетпес» Сабыр – күн түсірмейтін сая, Асығыс –
16. КӨП – АЗ. Нәрселердің үлкен және аз мөлшерін, сонымен қатар көп және біршама санын, көп және аз заттың бір жағы, бір заттың басқа жағы туралы. Мысалы: «Аз болды деп
жүктеу/скачать 3,45 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|