Шарттыбелгілер Зерделіой – ақын-жа зу шы лар ту ра лы пі кір лер мен бел гі лі тұл ға- лар дың фи ло со фия лық ойт ол ғау ла ры – та қы рып ты ке ңей те тін та ным дық мә лі меттер Әдебиеттеориясы
жүктеу/скачать 3,65 Mb. Pdf көрінісі
|
| ҚаһарлыКенесарыхан
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ * Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217 22 ХалықКенесарыханныңсоңынаннегеерді? Ав тор күн дер дің кү нін де осы сұ рақ тың қой ыла ты нын ал дын ала бол жап біл ген дей, ро ман ның бі рін ші, екін ші бө лі мін де тек осы мә се ле ге кө ңіл бө ліп, жан-жақ ты аша ды. Ар қа дан Оң түс тік ке бет те ген көш ті бас тап ке ле жат қан Ба янау ыл да ғы Қар жас тан шық қан Аз на бай ұлы Сей тен ба тыр дың қа сы нан бір елі қал май ке ле жат қан Ожар Қу бе тұлы ның ар найы қой ыл ған пат ша өкі ме- ті нің тың шы сы еке ні шы ғар ма бас тал ған бет те-ақ бір ден бел гі лі бо ла ды. Бұ дан пат ша өкі ме ті нің ел бас та ған қа зақ ба тыр ла ры ның кө зін бір тін деп жою мә се ле сі зы миян дық пен жүр гі зіл ге ні кө рі не ді. Ожар – Сей тен нің бір кез де ба рым та ға да, жау ға да қа тар шап қан үзең гі лес жолда сы әрі ру ласы. Қа зақ «ба тыр аң ғал бо ла ды» де ген сөз ді бе кер айт па ған. Сей тен Ожар ға сыр ашып, пат ша өкі ме ті қа зақ ісін екі ге бөл ге нін ай та ке ліп: «Бі рі – ау ыл ара сын да ғы жер дауы, алыс- бе ріс се кіл ді кә кір-шү кір. Мұ ны ақ са қал дар мен би лер өзі ше ше ді де ген. Екін- ші сі – кі сі өлі мі, ба рым та, үкі мет ке ба ғын бау тә різ ді ау ыр кү нә лар. Мұ ны аға сұл тан бас қар ған өңір лік пір каз (ко мис сия де ген ма ғы на да) қа рай ды. Өңір лік пір каз екі пат ша қыз мет ке рі жә не екі жыл ға сай лан ған екі қа зақ жә сиәтір ден (за се да тель) құ ра ла ды. Бұ лар дың ше ші мін гу бер ния лық сот бе кі те ді. Он да бір- де-бір қа зақ жоқ. Сөйт іп біз дің тағ ды ры мыз бә рі бір өз қол да рын да», – дей ді. Бұл та ри хи шын дық қа М.Әуе зов тің «Абай жо лы» ро ма нын да су рет те ле тін Құ нан бай сұл тан за ма нын да ғы бас қа ру жүй есі дә лел. Әң гі ме сін жал ғас тыр ған Сей тен: «…қа зақ – Мұ хам мед пай ғам бар дың жо- лын бе рік ұс тан ған дін шіл ха лық емес, оны шо қын ды рып алу оңай, тек ау ыл ға уә кіл дер жі бе ріл сін», – де ген де, Ожар: «Ол ус тав та шо қын ғы сы кел ген адам ға зор лық жа сал мауы ти іс, «өз ер кі мен шо қын сын де ген сөз бар ғой», – дей ді. Сө- зі нен Сей тен нің се кем алып қал ғанын байқаған ол: «Ел құ ла ғы елу ғой», – деп, осы жайтты кездейсоқ білгендей сыңай танытады. Ен ді Сей тен: «Қа сым тө ре біз се кіл ді ақы мақ емес еді. Ар қа же рін де се гіз өкі рік тің (ок руг) не үшін құ рыл ға нын біз ден бұ рын тү сін ді», – дей ке ле, оның то қа, ал тын, ал тай, уақ ты ер тіп, пат ша құ ры ғы жет пей тін Бес таң ба лы же рі не қа рай көш ке нін, ер мей қал ған бұ лар дың ше ке сі қыз ба ға нын, сол 10 жыл дың ішін де Тал ды өзе ні нің са ға сын да Қар қа ра лы бекінісі, Қы зыл жар бе кі ні сі нің жа нын да Көк ше тау бекінісі, Се мей бе кі ні сі нің тұ сын да Ая гөз бекінісі, Ом бы қа ла сы нан тө мен деу Ақ мо ла бекінісі, Жә міш бе кі ні сі нің қа сы нан Ба янау ыл бекінісі, Аман қа ра ғай дан жо ға ры Құс мұ рын округі, Ом бы ның оң түс тік са ла- сын да Үш бұ лақ ок руг те рі құ ры лып, бү кіл Ар қа же рі не тырп ет кіз бей тін те мір тор жа был ға нын, қа ра ма ғын да ғы елі тү гіл, ту ған іні сі нің ба ла сын ара ша лау ға күші жет пей қал ға нын ашы на ба ян дай ды. Се гіз ок руг ке бө лін ген Ор та жүз дің әр ок ру гі не 15–20 бо лыс, әр бо лыс- қа 10–12 ау ыл кіреді, әр ау ыл да 100 шақ ты үй. Ау ыл ды үш жыл ға жұрт сай- ла ған – стар шын, ал бо лыс ты Шың ғыс тө ре нің тұ қы мы нан шық қан сұл тан дар бас қа ра ды. Ок руг ке үш жыл ға сай лан ған сұл тан дар ие… Мі не, бір қа зақ ты екі ге бөл ген осы жағдайдың бә рі «бө ліп ал да, би лей бер» де ген сая сат бой ын ша жү зе ге асып жат қа ны айқын көрінеді. Шың ғыс тұ қы мы ның қа ра ша ха лық қа қар сы қойы луы, пат ша бер ген шен-шек пен ге сұл тан дар дың са ты луы, Ке не са- ры ның сұл тан дар ға өші гуі, сұл тан дық би лік тің жой ылуы си яқ ты мә се ле лер де нақ ты лы де рек тер ге не гіз дел ген. Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ * Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217 23 Сей тен нің ашы на тын жө ні бар. Қа зақ қыз да рын 15 сом ға са тып алып, шо қын ды рып, Сі бір де гі әй ел жы ны сы на мұқ таж үйлерге тап сы ра тын ды ғын, мұ ның бә рі І Ни ко лай пат ша ның 1825 жы лы 11 ақпан күн гі жар лы ғы бо йын ша іс ке асып жат қан ды ғын, іні сі Тай жан ның пат ша ға қар сы ереуіл ұй ым дас тыр- ға ны үшін өлім жа за сы на ке сі лгенін, оның ерже тіп қал ған үш ұлы ның Сі бір ге ай да луын, ал кә ме лет ке тол ма ған қы зы Ал тын шаш тың қо лға түс кен ді гін, осы- ның бә рі не кө мек те су ге ша ма сы жет пе ге нін жіп ке тіз ген дей ба ян дай ды. Бұ дан бұ ра та на ел де гі тәл кек ке түс кен қа зақ қыз да ры ның ау ыр тағ ды ры кө рі не ді. Сон дай-ақ Қа ра өт кел дің аға сұл та ны Қо ңыр құл жа дан қор лық кө ріп, на мы сы тап тал ған жал шы ның қы зы Кү міс тің де жағ дайы өте ау ыр. Қо ңыр құл жа – қа- ра пай ым ха лық қа жа ны қас, өзім шіл, оз быр, Ом бы ге не рал-гу бер на то ры ның се ні мі не ие бо лып, ой ына кел ге нін жа сай тын адам. Ел дің бас кө те рер ада мы на жа ла жау ып, жа зық сыз ұс тап бе ріп оты ра ды. Жо ға ры қыз мет, «шен-шек пен» жо лын да ха лық мүд де сін аяқ қа тап тап, кез кел ген опа сыз дық қа ба ра са ла ды. Ал Ке не са ры ның қа рын да сы – ер жү рек, қай сар, ба тыл Бо пай сұ лу аға сы на кө- мек те су үшін қо лы на қа ру алып, ат қа қо на ды. Алғашында Сей тен нің кө ңі лі не Ожар ту ра лы кү мән кір ген імен, ол өзінің де ба сы нан ту ра осын дай жағ дай лар өт кен ді гін ай тып, кү мән ді сей іл те ді. Сей- тен де бір-ақ ар ман бар. Ол – ар ты нан ер ген көп ші лі к ті діт те ген жер ге жет кі зу. Ар ман да кет кен ба тыр ды жау қо лы на ұс тап бер ген Ожар өзі нің тың шы еке нін сез дір меу үшін «ме ні де бай лаң дар» де ген бұй ры ғын Сей тен ап-анық ес ти ді. Бі рақ бә рі ен ді кеш. Құ рыл ған тор ға мық тап ілін ген Сей тен абақ ты да мерт бо- ла ды. Жа зу шы Сей тен ар қы лы кү рес жо лы ның аса ау ыр, қи ын, азап ты еке нін ба рын ша дәл көр се те ал ған. Сей тен мен Ожар дың сө зін ес тіп қал ған Тай мас жал ғыз өзі қа ру лы топ қа қар сы шы ға ал май ды. Кей ін нен Ожар абақ ты дан қа шып шы ғып ты, Тай жан ның қы зы Ал тын шаш қа үй ле ніп ті де ген ді ес ті ген Тай мас мән-жай ды Ке не са ры ға ай та ды. Ке зін де Ал тын шаш ты Ом бы ның бір бай сау да ге рі са тып алып, ге не рал Фон дер сон ға тар ту ете ді. Ожар дың Сей тен ба тыр ды ұс тап бер ген «адал ды ғы на» ри за бол ған Фон дер сон екі ап та дан ке- й ін абақ ты ға өзі ке ліп, одан «не ті ле гің бар?» деп сұ рай ды. Ожар Ом бы ға бір кел ген де 16 жас та ғы Ал тын шаш ты жәр мең ке ден кө ріп, сұ лу лы ғы на тән ті боп қал ған. Ожар: «Есі гі ңіз де жүр ген ма лай қыз ды бер се ңіз бо ла ды», – дей ді. Орыс ше неуні гі: «Әке сін ұс тап бер ген адам ға қыз қа лай кө не ді», – деп, ер кі нен тыс бе ру заң ға қар сы ке ле ті нін ай та ды. Ожар: «Қыз ды көн ді ру дің мін де тін өзім алай ын», – дей ді. Ге не рал амалсыз айт қа ны нан қай та ал май ды. Ал тын шаш Ожардың екіжүзділігінен бейхабар болатын. Осы лай ша, Ал тын шаш өзі нің та- ғы да азап қа тү се ті нін біл ме ген еді. Ожар ау ыл да жоқ бол ған дық тан, хан Ал тын шаш ты ша қы рып, Ожардың іш тен шыққан жау еке нін ай та ды. Оның әке сі мен аға сын өл тір тіп, ту ыс та рын ит жек кен ге ай дат қа нын хан сө зі нен ұқ қан Ал тын шаш осын дай бір кү дік тің бар еке нін се зі не бас та ға нын ай тып, әке ке гін қай та ру ды өзі не қал ды ру ын сұ рай ды. Хан: «Қа пы қа лып жүр ме», – де п ес кер те ді. Ұзақ уа қыт ақ сүй ек офи цер дің үй ін де үй қыз мет ші сі бол ған зе рек Ал тын- шаш орыс ті лін ға на емес, фран цуз ті лін де мең ге ріп ала ды. Өйт ке ні олар үй де ақ сүй ек тер ге тән әдет пен бір-бірімен тек фран цуз ша сөй ле скен. Бұл тіл ді бі- ле тін ді гін оларға сез дір ме ген Ал тын шаш Ке не са ры ту ра лы талай мә лі мет тің шет-жа ға сын ес тіп-бі ліп жү ре ді. Жас бол са да, көр ген-түй ге ні мол Ал тын шаш Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ * Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217 24 жо лай ал ты ба қан ой нап жат қан жас тар ға қо сы лып, ән са ла ды. Сол жер де 23 жас та ғы Бай та бан ба тыр мен та ны сып, еке уі бір ден тіл та бы са ды. Бі рін-бі рі тез тү сін ген екі жас қалт қы сыз ара ла са бас тай ды. Сә мен жо лау шы лап кел ген до сы Ожар ға мұ ны ай та ды жә не Ал тын шаш тың хан ор да сы на бар ға нын, Тай- мас тың осын да еке нін жет кі зе ді. Әш ке ре боп қал ға нын бір ден аң ғар ған Ожар Ал тын шаш ты өл ті ріп, қаш пақ бо ла ды. Ол Ал тын шаш ты ды рау қам шы мен са бап, әке сі Тай жан мен Сей тен ба тыр ды ұс тап бер ген өзі еке нін ашық ай та ды. Ал тын шаш ке шік кен нен кей ін үйі не із деп кел ген Бай та бан қыз ды дер ке зін де құт қа рып қа лып, Ожар ды өл ті ре ді. Та лық сып жат қан Ал тын шаш ты кө те ріп, хан ор да сы на ке ле ді. Ке не са ры дан рұқ сат сұ рай ды. Еке уі нің тойы дү ріл деп өте ді. Бұл кез де Қо ңыр құл жа дан көр ген зор лық-зом бы лы ғы на жа ны күй ген Кү міс тің әке сі үй іші мен Ке не са ры қо лы на кеп қо сыл ған. Орыс ша тіл біл мей тін Кү міс ті Орын бор ге не рал-гу бер на то ры Генс ке алып кір ген Ал тын шаш Қо ңыр- құл жа ның үс ті нен ша ғым ай та ды жә не жа зық сыз ай да лып кет кен аға ла рын ті рі бол са, шы ғар ту ға кө мек те суін сұ рай ды. Орыс ша та за сөй лей тін Ал тын- шаш ты ге не рал мұ қи ят тың дай ды. Ке не са ры Орын бор ге не ра лы нан «Қо қан дық тар мен со ғыс қан ды қойып, бі тім жа сап, уә де бой ын ша Орын бор ше ка ра сы на қай тып ке ліңдер» де ген маз- мұн да хат ала ды. Амал жоқ, Ке не са ры уә де де тұ ра тын ды ғын ай та ды. «Зе рек тік, ой шыл дық, се зім тал дық – ана сү ті мен бір ге бі те тін қа си ет тер. Мұ ны адам са тып ала ал май ды, егер жү ре гін де осы бір қа си ет тер дің ұш қын- да ры бол са ға на өмір, қор ша ған қо ғам оны не ұл ғай та тү се ді, не өші ре ді» де ген сөз ді ав тор Есір ке ген ге қа ра тып ай тып отыр. Өйт ке ні талап ты жас жі гіт көп нәр се нің ма ғы на сын тү сін гі сі ке ле ді. Се мей де төрт жыл орыс ша оқы ған атақ ты Ма сан би дің не ме ре сі Есір ке ген Пе тер бург те гі ка дет кор пу сы на түс пек. Есір- ке ген Ке не са ры ауы лы ның үс ті мен жү ріп, ке те рін де Кү міс ті бір кө ріп қа лу ды ар ман дап ке ле ді. Ақ пат ша ның бір топ «кә рі қы лыш» жен дет те рі Ке не са ры ға қол ұшын бе рген ал тай ру ының бір ауы лын қан нен-қа пер сіз отыр ған жерінде ша ба ды. Отыз шақ ты адам қай тыс бо ла ды, ажар лы қыз-ке лін шек те рі мен бар ма лын ай дап, «Ке не са ры жа ғы на шық қан дар дың кө ре тін кү ні осы» деп, сә лем ай тып ке те ді. Орын бор ға жет кен Есір ке ген Кү міс пен кез де сіп, ке ле сі кү ні Пе тер бург ке ат та нады. Орын бор ше ші мі бой ын ша Пе тер бург ке бар ған Кү міс ке Есір ке ген кө мек те сіп, Қо ңыр құл жа ны ор ны нан тү сір те ді. Есір ке ген мен Кү міс үй ле не ді. Ке не са ры қо лы 1843 жы лы пол ков ник Би за нов бас қар ған орыс әс ке рі мен со ғы сып, ығыс ты ра ды. Ке ңес өкі ме ті тұ сын да «пат ша өкі ме ті нің жы мыс қы сая са ты» де ген сөз көп ай ты лып, көп жа зы ла тын. Бі рақ оның қан дай жы мыс қы лы ғы бар еке ні анық айтылмайтын. Мі не, осы мә се ле ні сол кез дің өзін де тұң ғыш рет қа зақ әде бие ті мен та ри хын да ашық жаз ған І.Есен бер лин бол ды. Сол кезеңдегі пат ша өкі ме ті нің бас қа ру жүй есі опа сыз дық, ал дап-ар бау, қор қы ту, тар тып алу де ген нің бар лы ғын жос пар лы түр де жүр гі згені ро манда то лық бейнеленеді. Тіп ті «Жан талас» ро ма ны ның ал ғаш рет қа зақ ті лін де емес, орыс ті лін де «От чаяние» де ген ат пен Мәс кеу ден шы ғуы да қа зақ бас па гер ле рі- нің жас қан шақ та ға нын көр се те ді. Бар лық мә се ле Мәс кеу ар қы лы ше ші ле тін- дік тен, осылай болған. Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ * Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217 |