«Шетелдіктердің еңбек жағдайын Қазақстанда құқықтық реттеу»

Еңбек құқығының көмегімен қызметкерлер Қазақстан Республикасы Конституциясының 24-бабына сәйкес тек қана кәсіптік бостандық қағидасын ғана емес, сонымен қатар мамандықты таңдауға, жұмысқа орналасуға, сондай-ақ жұмыс орнын таңдауға құқылы.

Қазақстан Республикасында жұмыс істейтін барлық қызметкерлер ерікті түрде жасау арқылы еңбек заңнамасы арқылы еңбек еркіндігі қағидатын жүзеге асырады. Еңбек заңнамасы басқа еңбек құқықтарының қызметкерлері мен олардың таңдаған қызмет саласына адал еңбек ету бойынша міндеттерін орындаудың заңды фактісі болып табылады.

Еңбек заңнамасын үш аспектімен бөлуге болады:

1) қызметкер ретiнде еңбек шарты ретiнде;

2) еңбек қатынастарымен тығыз байланысты өзге де құқықтық қатынастардың пайда болуына және туындауына алғышарт болып табылатын еңбек құқықтық қатынастарының пайда болуы мен нысаны уақытында негіз болып табылатын заңды факт ретінде;

3) еңбек құқығы институты ретінде, яғни жұмысқа қабылдау, басқа жұмысқа ауысу және жұмыстан босату туралы құқықтық нормалар жүйесі.

Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасы Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді және Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінен, Қазақстан Республикасының заңдарынан және Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық актілерінен тұрады. Осы Кодексте көзделген жағдайларды қоспағанда, еңбек қатынастарын, әлеуметтік әріптестік қатынастарын және еңбекті қорғауды реттейтін нормаларды Қазақстан Республикасының өзге нормативтік құқықтық актілеріне енгізуге тыйым салынады.

Шетелдік қызметкерлерді және мамандарды Қазақстан Республикасының аумағына қалай тарту туралы мәселе соңғы бірнеше жыл ішінде даулы мәселе болып қалуда, проблемалық мәселе өзекті мемлекеттік инвестициялық саясатты жүргізу қажеттілігіне байланысты. Мемлекеттік қызметтің негізгі бағыты ретінде «Халықты жұмыспен қамту туралы» Қазақстан Республикасының Заңы (2001 ж.) «Жұмыс орындарын құруды насихаттайтын жұмыспен қамту саясатына сәйкес қаржылық, салықтық және инвестициялық мемлекеттік саясатты жүргізуді» көздейді.

Шетелдік қызметкерлер мен мамандарды тартуға қатысты даулы мәселелердің пайда болуы Қазақстанның еңбек нарығында қалыптасқан қиын жағдайға, сондай-ақ Орталық және Шығыс Азия елдерінен заңсыз көшіп келушілердің үлкен ағымымен байланысты. Мысалы, ТМД елдеріндегі заңсыз көшіп-қонушылардың жалпы саны шамамен 2 млн. адамды құрайды [19, 82-б.].

2000 және 2001 жылдар аралығында шетелдік жұмыскерлерді тарту туралы мәселе мемлекеттік органдарда еңбек, жұмыспен қамту және халықты әлеуметтік қорғау бойынша талқылаудың тақырыбы болды, оның барысында Қазақстан Республикасының аумағына шетелдік жұмыс күшін тарту тәртібін белгілеу қағидаларының бірнеше жобасы ұсынылды. Нәтижесінде Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 19 маусымдағы № 836 «Халықты жұмыспен қамту туралы» Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы Заңын іске асыру жөніндегі шаралар туралы » қаулысы қабылданды [21]. Осы қаулыда Қазақстан Республикасының аумағында шетелдік жұмыс күшін тартуға жұмыс берушілерге квоталарды белгілеу және оларға рұқсат беру ережелері, оның ішінде жергілікті атқарушы органдармен мемлекеттік билік органдарының квоталарды есептеу тәртібі бекітілді және кейіннен Қазақстан Республикасы Үкіметінің бекітуіне ұсынылды.

Қазақстан Республикасында шетелдік жұмыс күшін тартуға арналған жұмыс тәртібі мен шарттары Қазақстан Республикасының заңдарымен реттеледі, оның ішінде: Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы «Халықты жұмыспен қамту туралы» Заңы; Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 13 желтоқсандағы «Халықтың көші-қоны туралы» № 204-1 Заңы; 1995 жылғы 16 маусымдағы «Қазақстан Республикасындағы шетелдік азаматтардың құқықтық мәртебесі туралы» Заңның күші бар Президент Жарлығы; «Халықты жұмыспен қамту туралы» Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы Заңын (бұдан әрі - Ереже) жүзеге асыру жөніндегі шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 19 маусымдағы № 836 қаулысы және Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 17 наурыздағы Қаулысы [22], оған сәйкес шетелдік жұмыс күшін тарту үшін жұмыс берушілерге рұқсат берудің квоталарын, шарттарын және тәртібін анықтау қағидалары ұсынылды.

Дегенмен, жоғарыда айтылғанға сәйкес, тұрақты түрде өзгеретін заңнама, шетелдік мүдделермен жұмыс істеу тәжірибесі мен білімі ретінде, мемлекеттің мүдделеріне сәйкес шетелдік азаматтарды жұмысқа тарту процедурасын көбірек реттейді.

Сонымен қатар, зерттеу жұмысында осы саладағы бірқатар проблемалардың, атап айтқанда, Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және мәдени адам құқықтарын қорғауға бағытталған көпжақты конвенцияларға қатысуының төмен дәрежесіне; Қазақстан Республикасының азаматтарына еңбек жағдайлары, әлеуметтік қамсыздандыру, медициналық қызмет көрсету, шетелде тұрақты тұратын немесе жұмысқа шыққан азаматтардың Қазақстан Республикасының екіжақты қарым-қатынастарының құқықтық негіздерінің нашар дамуына назар аударылады.