Синтаксистік парадигмалар

446
447
Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар
ІІ бөлім. Коммуникативтік парадигмалар
Əңгімелеу  түріндегі  мəтіннің  композициясы  мынадай  тəсілдер 
арқылы ұйымдасады:
1.  Əңгіме  етістіктің  сюжеттік  мезгілді  бастайтын,  жалғастыратын, 
аяқтайтын  жылжымалы  формаларының  кезекпен  ауысуы  арқылы  ұй-
ымдастырылады  да,  басталуы  мен  аяқталуы  етістіктің  əлдеқайда  кең 
мезгілдік  фон  жасайтын  имперфект  (жылдам  емес,  қозғалмалы  емес) 
формаларынан жасалады. Бұған жоғарыдағы əңгіме мысал бола алады.
2.  Жылдам,  қозғалмалы  етістік  формалары  сюжеттік  мезгілді  де, 
əңгіменің  басы  мен  аяғын  да  толығымен  қамтып,  əңгіме  басталғаннан 
аяқталғанға дейін орын алады. 
Мұндай құрылым оқиғаларды мезгілдің жалпы ағымынан кесіп алып, 
олардың  кезекпен  ауысуын  бейнелейді.  Бұл  тəсіл  көбіне  балалар  əң-
гімесінде кездеседі. Оның себебі, балалар оқиғаларды көріп, жаңғырта 
алғанмен, қорыта алмайды. 
3. Мəтіннің басталуы ақырын болып, аяқталуы тез, жылдамдата бітуі, 
не  керісінше  жылдам  басталып,  созылыңқы  аяқталуы  мүмкін.  Бұл – 
мəтіндік құрылымның бір түрі. 
Бұл  нұсқалардың  бəріне  (оларды  жекелік-көркемдік  тұрғыдан  түр-
лендіре  беруге  болады)  мəтіннің  композициялық-синтаксистік  тұлға-
бірліктерінің  типтенген  (жалпыланған)  комбинациялары  негіз  бола-
ды. Ал оларды ұйымдастырушы негізгі тілдік құрал – етістіктің шақ са-
наты. 
Етістіктің шақтық мағынасы сюжеттік мезгілді бейнелей ме, жоқ сю-
жеттен тыс мезгілді бере ме – мұның үлкен мəні бар. 
Егер оқиғалар сюжет дамуының белгілі бір кезеңіне немесе оның бел-
гілі бір үзігіне қатысты болып келмесе, онда олар сюжеттен тыс мезгілде 
алынған болады. 
Негізгі  сюжеттік  формаларға  өткен  шақ  етістік  формалары  (жедел 
жəне  ауыспалы: -ды, -ді, -ады, -еді)  жатады.  Өткен  шақтың  қимылдың 
аяқталғанын  білдіретін  перфект  етістік  формалары  сюжеттік  мезгілдің 
нақтылы кезеңінде өткен жəне бірін-бірі ауыстырып отыратын жекелен-
ген іс-əрекеттерді бейнелейді (Ол барды, келді, айтты). Ал өткен шақтың 
қимылдың  аяқталмағанын,  созылыңқылығын  білдіретін  етістіктің  им-
перфект формалары көп мағыналарының бірінде іс-əрекетті өту үстінде 
бейнелейді. Ол сюжеттік мезгілдің белгілі бір үзігін созылмалы не қайта-
ламалы тұрғыдан білдіреді (Бір күні Алдар Көсе Шығайбайдікіне келеді; 
Көсені  көреді  де,  Шығекең  алдындағы  асын  етегінің  астына  жасыра 
қояды...).
Жедел жəне созылмалы формалардың əсерлесулерінің əртүрлі нұсқа-
лары əңгімелеудің сюжеттік мезгілін құрастырады. 
Сюжеттік мезгілді құрастыруға актуалды осы шақ та қатыса алады. 
Ол  əңгімелеу  кезімен,  автор  сөзімен  «сəйкес  келетін»  актуалды  автор-
лық осы шақ жəне өткендегі сюжеттік іс-əрекет планының бір кезеңінің 
«бақылау  мекенін»  өзгертудің  нəтижесінде  туындайтын  актуалды  осы 
шақ  болады.  Соңғысы  авторлық  баяндауды  кейіпкердің  біреуінің  қа-
былдауымен жақындатады (ортақ төл сөз арқылы). Оның өзі автор бей-
несімен байланысты, ол – автор бейнесінің көрінуінің бір түрі. 
Актуалды  осы  шақ  жəне  перфект  мағынасындағы  қимылдың 
аяқталғандығын  білдіретін  етістік  формалары  сюжеттік  мезгіл  қозға-
лысында  тек  жедел  жəне  созылыңқы  формалардың  қарым-қатынасы 
фонында ғана өз орнын ала алады. В.В.Виноградов: «Настоящее время 
само по себе лишено движения. Лишь в синтагматике речевого процес-
са, в смене глагольных форм в их движущейся веренице настоящее вре-
мя приобретает динамическое значение. Следовательно, динамичность
настоящего  времени – не  непосредственная,  а  композиционно-обус-
ловленная, не тематико-морфологическая, а сюжетно-синтаксическая», 
-дейді [9, 135 б.]. 
Сюжеттен тыс мезгілге тұрақталған, кеңейтілген мағынасындағы осы 
шақ жатады. Сюжеттік мезгіл бұл форма арқылы бейнеленген іс-əрекет-
тің тек созылыңқылығын байқауға болатын бөлігінде ғана орын алады. 
Бұл – іс-əрекет емес, ал сапа, қасиет, қарым-қатынас болады. Сондықтан 
ондай  формалар  мəтіннің  сапалық  сипаттамаларында,  суреттемелік 
бөліктерінде пайдаланылады.
Кеңейтілген  осы  шақпен  имперфектілік  (созылыңқы)  мағынаның 
сапалық-суреттемелік  түрі  жақындасады:  «екі  жағынан  сөрелер  тар-
тылған (тартылыпты) « - бұл да, шындығында, кеңейтілген осы шақ 
тек басқа (авторлық) мезгілдік жосықтан «көрінген». 
Көркем  əңгімелеу,  жалпы,  мезгілдік  дамудағы  оқиғаны  бейнелейтін 
қандай  əңгімелеу  (мысалы,  тұрмыстық,  іскерлік)  болмасын  сюжеттік 
мезгіл  арқылы  ұйымдасады.  Онда  сюжеттен  тыс  мезгіл  де  орын  алуы
мүмкін, алайда олар тек сюжеттік мезгілдің фонында ғана композиция-
лық  рөл  атқара  алады.  Сөйтіп,  əңгімелеудің  композициясы  сюжеттік 
іс-əрекет шегіндегі белгілі бір мезгілге қатыстылық-қатыссыздық белгісі 
жағынан  бір-біріне  қарама-қарсы  қойылатын  сюжеттік  жəне  сюжеттен 
тыс мағыналарға ие етістік формаларының қарым-қатынасы арқылы ұй-
ымдасады. 

448
449
Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар
ІІ бөлім. Коммуникативтік парадигмалар
Сюжеттік  мезгіл  де,  сюжеттен  тыс  мезгіл  де  есептеу  мезгілімен  қа-
рым-қатынасты  (шарттас)  болады,  есептеу  мезгілі  автор  еркімен  сю-
жеттік іс-əрекет бойымен қозғалып, жылжымалы болып келсе де соған 
бағытталған болады. Есептеу мезгілімен қатыстылығы жоқ шақ форма-
лары  əңгімелеу  композициясында  конструктивтік  рөл  атқармайды,  тек 
сюжеттік  мезгілді  білдіретін  етістік  формаларына  экспрессивтік  сино-
нимдік қатар ғана құрайды. 
Жазба  сөздің  басқа  типтерінде  мəтінді  ұйымдастыру  принциптері 
басқаша. Публицистикалық, ғылыми, ресми мəтіндерді басым ретте сю-
жеттен тыс шақ формалары ұйымдастырады. Сюжеттік шақ формалары 
тек  мəтіннің  жеке  бөліктерін,  жекелеген  кірігулерді  ғана  құрастыруы 
мүмкін.  Мұндай  мəтіндердің  композициясында  негізгі  рөлді  актуалды
емес, кеңейтілген немесе тұрақты осы шақ жəне онымен қарым-қатыс-
ты  кеңейтілген  имперфект  тұлғалары  атқарады.  Сондай-ақ,  өткен  істі 
нақтылы  кезеңмен  байланыстырмай  дерексіз  түрде  хабарлайтын  өткен 
шақ (қимылдың аяқталғанын, аяқталмағанын білдіретін) формалары да 
атқарады. 
Бұл  айтылғандардан  мынадай  қорытынды  жасауға  болады:  сөйлеу-
дің  (мəтіннің)  түрлі  коммуникативтік-стильдік  типтерінің  бір-бірінен 
ажыратушылық белгілерін олардың əрқайсысына тəн, оларды ұйымдас-
тыратын  етістіктің  шақ  формаларынан  іздеу  керек.  Сонымен  қатар 
етістіктің шақ формаларының мəнін ажыратуда синтаксистік контекстің 
рөлі зор. 
А.Ысқақов -а, -е, -й формасы туралы былай дейді: «Бұл форма тек 
жалпы  осы  шақ  мағынасында  ғана  емес,  жалпы  іс-əрекетті  тыңдау-
шының  көз  алдында  бұрын  болғандай,  қазір  болып  жатқандай  жəне 
келешекте  шүбəсіз  болатындай  етіп  суреттеп  көрсету  үшін  жұмсала 
береді.  Сол  себептен  бұл  форма,  əдетте,  ауыспалы  шақ  формасы  деп 
те  аталады.  Мысалы: «Бір  күні  Алдар  Көсе  Шығайбайдікіне  келеді. 
Көсені көреді де, Шығекең алдындағы асын етегінің астына жасыра 
қояды...» дегендердегі етістіктер үшінші жақта тұрып, өткен шақ мəнін 
білдіріп тұр» [10, 330 б.]. Мұнда, əрине, солай болуында синтаксистік 
контекстің мəні зор. 
Синтаксистік  мəнмəтіннің  əртүрлі  типтерін  ажыратудың  грамма-
тикалық  межесі  мынада:  шақ  формаларының  əртүрлі  мағыналары  тіл 
жүйесінде мəтіннің белгілі бір типтерін ұйымдастыратын тірек, шарттас 
қатарларға топтасады, əр қатардың өз доминанттары болады, ал ол қатар-
дан тыс жерде олар өз мағыналарын білдірмейді. 
Сондықтан, шақ формаларының грамматикалық, жүйелік топтасуын 
зерттеу  əртүрлі  мəтін  типтерін  ұйымдастырудың  тілдік  құралдарын 
анықтап  қана  бермейді,  ауызша  сөйлеу  мен  жазба  мəтіннің,  əңгімелеу 
типі  мен  басқа  баяндау  түрлерінің  (суреттеу,  ойталқы)  арасындағы  ай-
ырмашылықтардың  (стилистикалық  қарама-қарсы  қоюлардың)  синтак-
систік негіздемесін де анықтайды. 
Ол функционалдық стильдер мен сөйлеудің коммуникативтік типтері 
санаттарының қарым-қатынасы деген мəселені қоюға да көмектеседі. 
Синтаксистік парадигма шеңберінен мəтін өзінің қызметі мен праг-

жүктеу/скачать 2,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: