Синтаксистік парадигмалар
тірушілік (интегративность), аяқталғандық
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
Paradigma2015-1
| тірушілік (интегративность), аяқталғандық аталады. Бұлар мағына-
лық сипатқа ие, сондықтан олар коммуникативтік құбылысқа жатады. Қорыта келгенде, мəтінді формальды белгілері бойынша анықтауға бол- майды. Демек, мəтін – тілдік жүйенің емес, ал сөйлесімдік, қатысым- дық (коммуникативтік) жүйенің тұлға-бірлігі. Оның құрылысы мен қыз- метінің тілдік тұлға-бірліктерден басқаша, өзіне тəн өзгеше заңдылықта- ры бар. Мəтін – жазбаша сөз. Осы жай оның біраз ерекшеліктерінің қалып- тасуына əсер етеді. Мұндағы қарым-қатынас жағдайы ауызша сөзге қа- рағанда өзгешелеу. Қарым-қатынас жасаушы екінші жақ көз алдында тұрмағандықтан, мəтін оның түсінуіне лайықталып құрылады. Мəтінде айтылғанды қабылдау сол мезетте емес, біраз уақыт өткеннен кейін бо- латындықтан, қарым-қатынас жасаушылардың арасында кері байланыс бірден жүзеге аспайды. 424 425 Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар ІІ бөлім. Коммуникативтік парадигмалар Осының бəрі мəтінді алдын-ала дайындап алуды; оның компонент- терін таңдап, сұрыптап, оларды əлдеқайда кең түрде таратып, дəл ұй- ымдастыруды қажет етеді. Соның нəтижесінде мəтінге (ауызекі сөзге қарағанда) кеңдік (таралымдық), ізбе-ізділік, байланыстылық, аяқталған- дық сияқты белгілер тəн болады. Мəтін белгілі бір қарым-қатынастың міндетіне сай дайындалады. Қа- рым-қатынас міндеті мəтіннің негізгі ой түйінінің қалыптасуын басқа- рады. Келешек мəтін мазмұнының жинақталған түрі болып табылатын, біртұтас ақыл-ой құрылымынан тұратын ой түйіні өзін жарыққа шыға- ратын тілдік құралдарды таңдап сұрыптайды. Осы ұйымдасқан тілдік құралдар арқылы қабылдау кезінде мəтін ой түйініне сай келетін жалпы мазмұнның нақтылы, біртұтас бейнесі қалыптасады. Тілдік құралдардың мазмұндық жағымен бірліктегі жиынтығы – мəтіннің сыртқы формасын құрайды. Ол – мəтіннің тікелей қабылданатын жағы. Мəтіннің ой түйіні туралы тілдік құралдарды игеріп, мəтінді тұтас түсінгенде ғана айтуға болады. Міне, осы түсінілген нəрсе – мəтіннің ішкі формасын құрайды. Мəтінді қабылдау кезінде қалыптасатын ой құрылымы сыртқы фор- маның жеке-жеке тұлғаларымен емес, ал тілдік тұлғалардың тұтас жиын- тығымен сəйкес келеді. Ішкі форманың өз құрылымы болады, оның элементтері өзара белгілі бір қарым-қатынастарда тұрады. Əртүрлі ен- діктегі ондай қарым-қатынастарының бірін бағыныштылық қатынас құрайды. Ішкі форманың элементтері осындай бірі екіншісіне бағы- нышты қатынаста тұрады. Олардың ішінде, мысалы, ең басты нəрсені – ең басты нысанды бөліп көрсетуге болады. Ол мəтіннің не туралы екенін білдіреді. Мəтіндегі басты нəрсені тек басқалармен қарым-қатынасының не- гізінде ашуға болады. Олардың кейбіреулері оған тікелей, кейбіреулері жанама қатысты болады. Алғашқылары басты нəрсені белгілі бір қы- рынан ашатын мəнді элемент болса, екіншілері басты мəселеге тек солар арқылы ғана қатысты болады. Мұндай басты нəрсені сипаттайтын жана- ма қатынастардың бірнеше деңгейі де болуы мүмкін. Ішкі форманың өте-мөте мəнді элементтерінің басты элементпен қоса алғандағы жиынтығы мəтіннің тақырыбын құрайды. Тақырып мəтін- нің ой-түйіні сияқты, оның жинақталған мазмұнын береді. Ол мəтінді түсінудің белгілі бір кезеңінде қалыптасады. Тақырып əркез толық бай- ланысты мəтінге айналуы мүмкін. Сонымен, мəтіннің басты белгілері – жайылыңқылық, ізбе-ізділік, жүктеу/скачать 2,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|