Сырдария жєне Жетісу облыстарыныњ Ќазаќстанѓа ќосылуы
ІІ Тарау. Сырдария және Жетісу облыстарының
жүктеу/скачать 499,5 Kb.
|
Дип.-1924-1926-жылдарғы-ұлттық-мемлекеттік-үшін-күрес
| ІІ Тарау. Сырдария және Жетісу облыстарының
құрылуының қысқаша тарихы және олардың халқы мен аумағы. Жетісу және Сырдария облыстары "Жетісу және Сырдария облыстарын басқару туралы" 1867 ж. 11 шілдедегі уақытша ережеге сәйкес құрылған. Жетісу облысы қазіргі Алматы, Жамбыл және Семей облыстарының бір бөлігін, Солтүстік Қырғызстанды алып жатты. 1867-1872 жылдары Түркістан генерал-губернаторлығына, 1882-1897 жылдары Далалық (орталығы Омбыда) генерал-губернаторлығына, 1897-1918 жылдары Түркістан генерал-губернаторлығына, 1918-1924 жылдары Түркістан АКСР-на кірді. Жетісу облысының құрамында ол тарапылардың алдында Алматы (бұрынғы Верный), Жаркент, Лепсі, Талдықорған (бұрынғы-Қапал) және Пішпек уездері болды. Сырдария облысы да 1867 жылғы 11 шілдедегі уақытша ережеге сәйкес құрылып, Түркістан генерал-губернаторлығының құрамында болды. Ережеге сәйкес Сырдария облысының құрамына Қазалы, Перовск (Акмешіт), Түркістан, Шымкент, Әулиеата, Ташкент, Жизақ, Ходжент уездері кірді. 1886 жылы Ходжент және Жизақ уездері Самарқанд облысына берілді. 1886 жылы облыстың жері 403253 кв.верст болып, онда 1.919400 адам тұрған. 1910 жылы Сырдария облысының халқы 2097896 адамға жетті. Облыс орталығы Ташкентте 234289 адам, Әулиеатада 19303 адам, Түркістанда 19705 адам, Шымкентте 15711 адам тұрды. [25] 1924 жылғы ақпандағы мәлімет бойынша осы екі облыстың межелеу кезінде Қазақстанға өтетін жер көлемі 602713 кв.версті. құрады. Бұл аумақ Орта Азиядағы жаңа республикалар аумағынан әлде қайда көп. Мысалы Түркімен КСР-нің аумағы 388325 кв.верст, Өзбек КСР-і аумағы 158980 кв.верст. болды. Қазақстанның Түркістан аумағы Ауғанстан жерінен де үлкен еді. Ауғанстанның аумағы 483295 кв.верстті құрады. Қазақстанның Түркістан аумағы Арал теңізінің бір бөлігін қамтып, Амудария арқылы Өзбекстан мен Түркіменстанның сауда, өнеркәсіп орталықтарымен байланыс жасауға ыңғайлы да қолайлы орналасқан еді. Солтүстігінде бұл өлке Балқаш көліне тіреледі. Шығысында Қытаймен шекараласты. Мұнда алып Қызылқұм және Мойынқұм құмдары байтақ далада керіліп жатыр. Түркістан АКСР-ның аумағындағы Сырдария және Жетісу облыстарында 1468724 адам тұрды. Олардың 159813-і қала тұрғындары, 1308850 мыңдайы ауыл тұрғындары болды. Сырдария облысында 778811 адам, соның ішінде қалаларда 82696, ауылда 696113 адам тұрды. Жетісу облысында 679361 адам, соның ішінде қалаларда 77675, ауылда 602186 халық тұрды. Самарқанд облысының Қазақстанға өткен 6 болысында 10552 адам мекендеді. Жалпы Қазақстан қармағына берілген Жетісу және Сырдария облыстарына бұрынғы Түркістан АКСР халқының 28%-і өткен. Бұрынғы Сырдария облысынан Қазақстанға мына уездер өтті: Қазалы, Ақмешіт, Түркістан, Шымкент уездері толығымен, Әулиеата уезінің 38 болыстығының 24 болысы, Ташкент уезінің 37 болыстығының 17 болысы, Мырзашөл уезінің 8 болыстығының 2 болысы өтті. Халықтың негізгі бөлігін жергілікті көшпелі мал шаруашылығымен және аздап егіншілікпен айналысатын қазақтар құрады. Қазалы, Ақмешіт, Түркістан уездерінде қазақтардан өзге халықтар жоқтың қасында еді. Қазалы уезінде 84964 адам тұрса, соның 1,4%-і ғана орыстар болды. Ақмешіт уезінде 102771 адам тұрса, соның 2,5%-і, Түркістан уезінде 79800 адам болса, соның 0,2%-і ғана орыстар болды. Ташкент, Шымкент, Әулиеата уездерінде орыстар ертерек келіп қоныстануына байланысты, мұнда олардың саны біршама көп болды. Оның үстіне бұл уездерде отаршыл орыстарды қызықтыратын шұрайлы жерлер өте көп еді. Ташкент уезінде орыстар халықтың 7.9% құрады. Әулиеата уезінде орыстар 13.7% немесе 18000 адам болды, Шымкент уезінде орыстар 13.8% құрап, 20000-дай адам болды. Жалпы Сырдария облысының тұрғындарының 90.6% жергілікті халық құрады. Онда 9% аса орыстар, қалғандары басқа аз халықтар өкілдері болды. Жетісу облысы туралы мәліметтердің жиынтығын Т. Рысқұловтың 1923 жылы көктемде "Джетысуйские вопросы" атты кітабынан алуға болады. Сол кезде Түркістан АКСР-ы Халық Комисарлары Кеңесінің төрағасы болған Т.Рысқұлов Жетісу облысына сапарының қорытындысы ретінде осы шағын кітабын жазды. Облыстың сипатын Т.Рысқұлов: "Бұл типтік түрдегі қазақ облысын бейнелейді. Мұнда қазақ өмірінің тамыры басқа жердегіден қаттырақ бүлкілдеп соғады және қазақ тұрғындарының тұрмыс-тіршілігінің ерекшеліктері көзге ұрғандай айқын көрінеді" [26] — деп жазды. Т.Рысқұловтың дегенінше Жетісу облысында 1915 жылы 1223 мың халық тұрды. Осы халықтың 883 мыңы қазақтар, 200 мыңы орыстар, 86 мыңы тараншы (ұйғырлар). 20 мыңы дұнғандар, 10 мыңы татарлар. 21 мыңы өзбектер болды. [26.8] 1915 жылғы дерек бойынша Жетісу облысы 353 мың кв.верст.жерді алып жатты. Оның егіншілікке жарамды жері 18 мың кв.верст болды. Патша үкіметі Жетісудың шұрайлы жерлерін тартып алған болатын. Әсіресе, Жетісу қазақ әскері негізгі шұрайлы жерлерге игілік етті. 1921-1922 жылғы жер-су реформасы кезінде бұрын патша үкіметі тартып алған жерлердің бір бөлігі жергілікті халыққа қайтарылды." 1923 жылдың басында Жетісу облысындағы оқу-ағарту ісінің халі өте мүшкіл болды. Ол туралы Т.Рысқұлов: "Ол жердегі не халыққа білім беру бөлімі, не ондағы халық ағарту комиссариатының инспекторы облыстағы мектептердің санын дәл білмейді" [26.21] — деп жазды. Оқытушылар жоқ, оқулықтар жоқ дерлік. Кейбір жас мұғалімдер ауылдарға барып, халықтан 2-3 айда "еңбек ақысын" жинап алып қайтып кетіп жатады. Бірақ халықтың оқу-білімге құштарлығы жақсы. Т.Рысқұлов ұзын ырғасы жүріп өткен 500 верстен аса жол бойында (қалалар мен үлкен селоларды қоспағаңда) өзіміздің газетіміздің бірде-бір санын ұшырастыра алмағанын атап көрсетеді". [26.23] Қазақтар арасында мал ұрлау, жылқы ұрлау өте өршіп тұр. Кейбір байлар кәсіпқой ұрыларды ұстайды. Бай-манаптардың экономикалық жағдайының көтерілуіне байланысты кедейлердің әйелдерінің байларға тиіп кетуі басталған. Бұл кейде зорлау, кейде еркін түрде жүріп жатты. Денсаулық сақтау ісі тым жоқтың қасында болды. Түрлі індеттер, аурулар халықты баудай түсіріп, өлім көбейген. жүктеу/скачать 499,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|