Сөж пәні: Қазіргі қазақ тілінің синтаксисі Тақырыбы

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Филология факультеті

СӨЖ 
Пәні: Қазіргі қазақ тілінің синтаксисі 
Тақырыбы: Құрмалас сөйлемдерді ұстаным бойынша 
талдау
Орындаған: Әли Шұғыла Қазиқызы
Тексерген: Алимтаева Лаззат Тургыновна
Алматы, 2022 жыл

Құрмалас сөйлемдерді ұстаным бойынша талдау 
 
Мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем:
Жұрт ( Б) зираттан (п) қайтқанда (б), Аян (Б) әжесінің қабірінің 
басында (п) елдің ең соңынан шошайып (п) жалғыз қалды (б).
 (“Жабайы алма”, Сайын Мұратбеков)
1. Құрылысына қарай: құрмалас ( екі предикативтік қатынасқа құрылған)
2. Құрамдық ұстаным бойынша: екі компонентті
3. Грамматика- морфологиялық ұстаным бойынша: сабақтас құрмалас, 
себебі бірінші компонентінің баяндауышы тиянақсыз аяқталып тұр.
4. Семантикалық ұстаным бойынша: мезгіл мәндегі сөйлем
5. Функционалды семантикалық ұстаным бойынша: адвербиалдық
қатынастағы сөйлем
Мезгілдес сабақтас құрмалас сөйлем:
Бүркітбай (Б) шыққанша (б), ауылдан ұзаған (а) Асқар (Б) Шалқар 
көлінің жағасына (п) жетті (б). (“Ботагөз”, Сәбит Мұқанов)
1. Құрылысына қарай: құрмалас ( екі предикативтік қатынасқа 
құрылған)
2. Құрамдық ұстаным бойынша: екі компонентті
3. Морфологиялық ұстаным бойынша: сабақтас құрмалас, себебі 
бірінші компонентінің баяндауышы тиянақсыз аяқталып тұр.
4. Грамматикалық семантикалық ұстаным бойынша: (әр) мезгіл 
мәндегі сөйлем
5. Функционалды семантикалық ұстаным бойынша: адвербиалдық 
қатынастағы сөйлем
Шартты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем:
Күн (Б) ашық-жарық (а) болса (б), Көктоғай (Б) самолетке қырық бес-ақ 
минуттік(а) жол көрінеді (б). (“Дәрігердің үш қаруы”, Шерхан Мұртаза)  
 
1. Құрылысына қарай: құрмалас (екі предикативтік қатынасқа 
құрылған) 
2. Құрамдық ұстаным бойынша: екі компонентті 
3. Морфологиялық ұстаным бойынша: сабақтас құрмалас, себебі 
бірінші компонентінің баяндауышы тиянақсыз аяқталып тұр.
4. Грамматикалық семантикалық ұстаным бойынша: шартты мәндегі 
сөйлем 
5. Функционалды семантикалық ұстаным бойынша: атрибутивтік 
қатынастағы сөйлем 

Нысандық қатынастағы құрмалас сөйлем:
Енді осылардан (т) білсеңіз болады (б), надан ел (Б) қуанбас нәрсеге (т) 
қуанады (б). (“Жиырма алтыншы қара сөз”, Абай Құнанбайұлы)
1. Құрылысына қарай: құрмалас (екі предикативтік қатынасқа 
құрылған) 
2. Құрамдық ұстаным бойынша: екі компонентті 
3. Морфологиялық ұстаным бойынша: салалас құрмалас, себебі 
бірінші компонентінің баяндауышы тиянақты аяқталып тұр.
4. Грамматикалық семантикалық ұстаным бойынша: ыңғайлас мәндегі 
сөйлем 
5. Функционалды семантикалық ұстаным бойынша: нысандық
қатынастағы сөйлем 
Атрибутивтік қатынастағы құрмалас сөйлем:
Жас бала (Б) анадан туғанда (п) екі түрлі мінезбен(п) туады (б): біреуі 
(Б)- ішсем, жесем, ұйықтасам деп тұрады (б). (“Жетінші қара сөз”, Абай 
Құнанбайұлы)
1. Құрылысына қарай: құрмалас (екі предикативтік қатынасқа 
құрылған) 
2. Құрамдық ұстаным бойынша: екі компонентті 
3. Морфологиялық ұстаным бойынша: салалас құрмалас, себебі 
бірінші компонентінің баяндауышы тиянақты аяқталып тұр.
4. Грамматикалық семантикалық ұстаным бойынша: түсіндірмелі 
мәндегі сөйлем 
5. Функционалды семантикалық ұстаным бойынша: атрибутивтік 
қатынастағы сөйлем