Сөж тақырыбы: Ұлы Дала аумағындағы мемлекеттіліктің қалыптасуы мен көшпелі және отырықшы мәдени аймақтардың өзара

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Әл - Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Факультеті «Журналистика»
Кафедрасы «Баспасөз және БАҚ кафедрасы»
СӨЖ
Тақырыбы: 
Ұлы Дала аумағындағы мемлекеттіліктің қалыптасуы 
мен көшпелі және отырықшы мәдени аймақтардың өзара 
қатынастарының алғашқы кезеңдері 
Орындаған: Жұмағали Ақмерей 
Жүмәділдәқызы
Тексерген: Ноянов Еділ 

Өркениет – немесе дамыған мемлекет деген ұғым. Алаи да алғашқы көшпелілер 
өркениетін дәл бүгінгі өркениеттің тұрғысынан түсінбеу керек. Көшпелілер өркениетін 
темір дәуірінің алғашқы кезіндегі ру – таи палардың тіршілік көздерінің дамуы 
көріністері ретінде түсінген жөн. Көшпелілер сан мыңдаған басы артық төрт түлік мал 
өсірген. Олар материалдық және рухани игіліктерін өздері ғана паи даланып қои маи , 
басқа да өркениетті елдермен баи ланыс жасаған. Қару – жарақ, құрал – 
саи мандары
, 
әсіресе металл өңдеудің өркендеуі, әи гілі аң стилінде жасалған бұи ымдары өнердің 
дамуында ерекше орын алған. Олар бүгінгі таңдағы мәдениетіміздің дамуына үлкен үлес 
қосқан.
Бұрын отырықшы жер өңдеу кәсібімен аи налысқандар ғана өркениетті ел болып 
саналған. Ал мал өсіріп, жартылаи көшпелі өмірмен аи налысқандардың мәдениетіне 
көңіл аударылмаи келді. Алаи да археологиялық зерттеулер көшпелілер өркениеті бар 
екендігін дәлелдеді. Шындығында, бұл екі өркениет бір – бірінсіз өмір сүрмеген. 
Олардың арасындағы баи ланыс ежелгі дәуірлерден – ақ белгілі.
Шаруашылық, мәдени және саяси байланыс
Көшпелілер мен отырықшылар арасындағы байланыс мәселесі тарих 
ғылымында әр түрлі пікірлер туғызып отыр. Біраз зерттеушілер көшпелілер мен 
отырықшылар қарым-қатынасын олардың арасындағы қырғи қабақ 
қақтығыстар, соғыстар, жаулап алу әрекеттерімен байланыстырады. Бұл ретте 
көшпелілер белсенді рөл атқарды деп есептейді. Енді бір топ зерттеушілер бұл 
қарым-қатынастағы көшпелілердің орнын төмендетіп көрсетуге тарысады. 
"Көшпелілер отырықшылардың мөдени жетістіктерін қиратушылар, не болмаса 
өздеріне қабылдап алушылар болды" деген пікірлер де жиі кездеседі.
Көшпелі және отырықшы жұрттардың 
арасындағы қатынас әр заманда
, әр түрлі 
аймақта әрқалай болды. Олардың карым-қатынасында кактығыс, соғыстармен 
қатар бейбіт сабақтастық, шаруашылық, сауда, мәдени өзара әсерлер аз болған 
жоқ. Мал өнімдеріне мамандандырылған көшпелі экономика егіншілік өнімдерін, 
қолөнер 
бұйымдарын отырықшылардан алса
, отырықшылар мал өнімдерін, 
кейбір қолөнер заттарын, қолөнерге қажетті шикізаттарды көшпелілерден алып 
отырды. Мұндай сауда, айырбас қатынастары, әсіресе отырықшы халықтар мен 
көшпелі елдер 
көршілес орналасқан шекаралық
, аймақтарда пәрменді түрде іске 
асып отырды.
Бағзы заманғы шаруашылықтың көрінісі
Отырықшы елдерге жылқы малы, оны мініске, жегуге үйрету көшпелі малшы 
тайпалардан келді. Атты әскер дәстүрі, садақтың түрлері, қылыш, ат әбзелдері де 
көшпелілерден келген. Мысалы, VI ғасырда түркі тайпалары пайдаланған темір 
үзеңгілі ертоқым келесі ғасырларда бүкіл Еуропаға таралды. Отырықшы елдер 
көшпелілердің қару-жарағына, киіміне еліктеді. Мысалы, VII—VIII ғасырлардағы 
түркілердің кісе белдіктері Қытайдан Иракқа дейінгі аралықта пайдаланылған. 
Таң әулеті кезіндегі Қытайда көшпелілердің 
киімі кең таралды
, Еуропада орыс, 
поляк, венгр ақсүйектері киім киісінде, шаш қоюында көшпелілер үлгісіне 
еліктеді. Көшпелілерде б.з.д. 1-мыңжылдықта пайда болған өнердегі "аң стилі" 
Қытайдан Дунайға дейінгі аралықтағы отырықшы елдерге де кең таралды.
Көшпелілердің өзіндік саяси мәдениеті болды. Олар ел басқарушыларын ерекше 
қасиетті адам, Тәңірдің жердегі өкілі деп түсінді, ерекше басқару жүйесі, 
империялық қызмет шендері, 
рәміздері
, ел басқарудағы ерекше мұрагерлік 

дәстүрі болды. Осы мемлекеттік басқару тәртібін көшпелілер кейбір жаулап 
алған отырықшы елдердің саяси жүйесіне орнықтырып та отырды. 
Көшпелілер отырықшы халықтардың бір-бірімен мәдениет алмасуына, олардың 
бірінен екіншісіне мәдени үдерістердің ауысуына себепші болды. Көшпелілер 
миграциясы, олардың бір отырықшы елдерден кейін келесі бір отырықшы 
халықтарды жаулап алуы арқылы мәдени диффузия іске асып отырды.
Ерте орта 
ғасырлар заманында көшпелілер отырықшылармен тек қана соғысып қои ған жоқ, 
сонымен қатар өзара тығыз беи біт баи ланыста болды. Көшпелілер отырықшы елдер 
шеберлеріне өздеріне қажетті құрал-саи ман, жабдықтарға тапсырыс жасаумен қатар 
оларды кажетті шикізатпен қамтамасыз етіп отырды. Сонымен бірге көшпелілер 
отырықшылардан түрлі қолөнер түрін үи ренді.