Солтүстік және Орталық Африка, Шығыс және Оңтүстік Африка. Африканың аймақтары
Тақырыбы: Солтүстік Американың жануарлары, өсімдігі, топрағы, халқы
жүктеу/скачать 265 Kb.
|
материктер мен мұхиттар
| Тақырыбы: Солтүстік Американың жануарлары, өсімдігі, топрағы, халқы.
Қажетті әдебиеттер: 4. Власова Т.В. Материктердің физикалық географиясы А. 1982. 5. Вопросы географии. Сб. 120 Ландшафтно – геохимическое ройонирование и охр. Среды. М. Мыс. – 1983-206с. 6. Физическое география материков и океанов. Под ред. А.Н. Ребчикова М. Выс. Нек. 1998. 1.С. Африканың басын көпшілігі болып табыладын солтүстік бөлігі галактикалық әлем шеңберіне, ал оңтүстік бөлігі мексиканы және АҚШ-ң қиыр оңтүстігін қоса қамтып, Неотропикалық әлем шеңберіне жатады. Материктерінің солтүстік бөлігінің өсімдігі Евразиямен байланысты, Оңт. Бөлігі Оңт. Америкаға ұқсас келеді. С.А.-ң өсімдіктер дүниесінің ішкі өзгешіліктері климатының өзгерісіне байланыстары кайназой дәуірі бойынша да қалыптаса бастады. Солтүстікте ауа райы салқындап, батыста жауын-шашын мөлшері кеми түсті. С.А-ң шығыс және батыс бөліктеріндегі өсімдіктер дүниесінің негізінен арман өсімдіктері басым б/п. Мұз көшкіні материктің едәуір бөлігіндегі өсімдіктер жабынынын жойып жібереді. Бірақ оң-те ауа райы өзгерісі онша қатты болмады деп орман өсімдіктері сақталып қалады. Мұз көшкінінен кейінгі климаттың өзгерістері мен қазіргі жағдайлардың қалыптасуы осы заманғы топрақ - өсімдік жамылғысының түзілуіне алып келеді. Тундра, орманды тундра және тайга орманы материктің солт. Жартысында ендіктерге таяу алқаптар бойымен созыла орналасқан. Ішкі жазық алабындағы топрақ пен өсімдік дүниесі шығ. Батысқа барған сайын өзгере береді. Далалы жерлердің шығысы және кей – кейде сол. Сұр топрақты орман аралас далаларымен шектеседі. Орман аралас далалар бірте 2 өсімдік құрамы өте бой шалғынды далаларға немесе прерияларға ұласады. Прерияларда дәнді өсімдіктер өседі. Прериялар батысқа барған сайын кәдімгі құрғақ далаларға айнала бастайды. Ал, жерлерге сортақ тартқан учаскелері бар қара топрақты және қоңыр топрақты алқаптар тән келеді. Өсімдік жамылғысы әрі сиреп, әлі аласара түседі, әдетте жорта метр биіктіктен аспайды. Кең тараған дәнді өсімдіктер арасынан грам шөбін, бизон шөбін ерекше айтуға болады. Аймақтың оңтүстік – батысында тікенді бұталарды қалың жынысы кездеседі. 4. С.А.-ң үлкен бөлігінің зоогеографиялық жағдайы Евразияға жақын және Голактикалық зоогеографиялық аймақтың шеңберіне енеді. Тундрадағы жануарлар әлемінің Евразиядағы тундраның жануарлар әлемімен салыстырғанда да өзіндік ерекшіліктері бар. Құрлықта өмір сүретін ірі сүт қоректілердің ішінде ерекше өзге түсетін – мускус өгізі немесе қойөгіз Ол өте күшті, дүнелі әрі өте күшті, денелі әрі өте төзімді келеді. Қазір (денелі әрі өте олар американың тек қана арктикалық аралдар мен Греиландияда кездеседі деуге болады. Солтүстікте өсетін американдық карбу буғысы едәуір мол таралған. Ол Евразиядағы жобайы солтүстік бұғыларымен біртектес. Қазір бұл бұғының тундарда және орманда өсетін екі түрі бар. Материктің солтүстік жағалауы мен сірескен мұзды аймақтарда ақ аю кездеседі. Кәсіпшілік үшін поляр түлкісінің зор маңызы бар. Кемірушілер отрядынан ақ қояндар, сұр тышқандар жиі кездеседі. Тундраны қыстап қалатын құстардың ішінен әсіресе ақ құр мен тундра құрып ерекше атауға болады. Жылы жаққа қайта ұшып кететін құстардың арасында Аляска жол құст, ақ үкі, көл жоғалауында батпақты жерлерде жұмыртқалайтын басқа да толып жатқан су құстары кездеседі. Ішкі су көздерінде балықтық көптеген түрі бар. Жыртқыш аңдардың да түрлері көп. Олардың көпшілігі терісі бағалы кәсіпшілік аңдар болып табылады. Мыс: Солтүстік скунсы, калинат, с. американе сусары, американ бұлғыны, америка қаракүзекі және ақ тышқан. Ірі жыртқыш аңдардың ішінен әсіресе аюды. Қасқырды, сілеусінді, қанды (гну) айтуға болады. 3.Солтүстік Америка халқы (Вест-Индиялы қоса алғанда өзінің шығу тегі жағынан, антропологиялық ерекшеліктері мен саны жағынан бір-біріне ұқсамайтын бірнеше топты біріктіреді негізінен алғанда бойырғы халқы үндістан мен эскимостар, европалық болқыншылардың ұрпағы, Европа елдерінен келгендер, Азиядан келгендер мен негірлер. Қазіргі неғұрлым кең тараған пікір бойынша, А-ны осы заманғы тұрпаттағы арамдар шамамен 30-20 мың жыл бұрын, соңғы мұз көшкінінің екінші жартысында, жоғары полеолит дәуірінде мекен еткен. С.А-ң байырғы халқының ерекше бір тобы – эксимостар мен олеуттер. Эксимостар қазіргі Американың үш аймағына шоғырланған. Алескада, Маккензи өзенінің бассейінде, Канаданың арктикалық жоғалауы мен Греиландияда тұрады. Эскимостарға жақын алеуттер Алеут аралдарын және Аляска түбегін мекендейді. Азия. Жоспары: 1. Жалпы мәліметі 2. Геологиялық құрлысы мен пайдалы қазбалары. 3. Климаты 4. Топрағы, өсімдігі, жануары. 5. Табиғи аудандары 6. Географиялық зерттеулер 1. Азияның құрлықтағы бөлігі түгелдей солт. Жарты шарда орналасқан малай архетелоги ғана экватордан асып, Оңтүстікшарға біраз өтеді. Азияның құрлықтағы шеткі мүйістері, солтүстікте Чемоскии мүйісі, 770431 солтүстік ендікте, батыста Бобо мүйісі, 260101 шығыс бойлықта, шығыс Дежнев мүйісі, 1690401 батыс байлықта. Азияның солтүстік оңтүстікке және батыстан шығысқа созылып, көп жерді алып жатуы, оның табиғат жағдайларының сан алуан болуна және солтүстікте жарты шардағы барлық геграфиялық белдеулердің орын тебуіне себеп болады. Ол біртүтас Евразия құрлығының құрамды бөлігі. Европа мен Азияның арасында бір тұтас табиғи шекара жоқ. Шартты шекара Орал тауының Шығыс етегі, жем өзені, Каспий теңізі, солт. Жағо. Кума-Маныч ойысы (Керчь буғазы арқылы өтеді) Оңтүстік батыста ені тар Суэц мойнағы Азияны Африкамен жантырады, Берниг бұғазы оны Америкадан бөледі. Ал солт. Мұзды мұхиты, Тынық және Үнді мұхиттары қор жатыр. Кіші А. жағалауын Атлант мұхитының Жер мәрмәр, Қара, Азов теңіздері жиектейді. Европаға қарағанды А. жағалауында шығанақтар және қойнаулар өз Құрлықтың орталық бөліктері мұхиттардан 2-2,5 мың км. қашықтықта Ең ірі түбектері – Арабия, Үндістан, Үнді қытай, Азияның оңтүстігінде.Олар ірі-ірі шығанақтармен, теңіздермен бөлінеді Шығ. Жағалауға Көрей, камчатка және Чукот түбектері оңтүстіктегі түбектерден кіші және бір – бірінен алыс, оқшау жатыр. Тынық мұхиттың құрлыққа таяу бөлігінде доғаша иіліп орналасқан бірнеше аралдар тізбегі бар. Климаты. Азияда күннің жылдық жиындық радиоциесы 60 ккол/см2- ден 140-160 кком/см2 ге дейін ендік бағытта өзгереді мұнда солт. Жарты шардағы Арктакадан бастап экваторға дейінгі барлық климат белдеулері бар. Көп жерінде, әсіресе ішкі аймақтарында кантингенттік климат басым. Мұхиттардан келетін ылғалды теңіз ауасы құрлықтың орталық бөлігіне жеткенше құрғақ, әр түрлі дәрежеде кантингенттік ауаға айналады. Азияға батыстан. Атымұхитынан келетін ауа өзінің ұзақ жасында өзгеріп, кант. Ауаға айналады. Солт. Жарты шарда әдетте батыстан шығысқа қарай бағытталған ауа ағыстарының басым болуына және Азияны шығыстан таулардың қоршап жатуына байланысты тынық мұхиттың теңіз ауасы жағадағы енсіз өңірге ғана әсер етеді. Азияның солтүстігі кедергі болатын биік таулардың жоқтығынан арктикалық ауа ендік бағыттағы тау белдеуіне дейін жетеді. Оңтүстігінде тропиктік, жазда экваторлық ауа массалары тарайды. Бірақ олар ендік бағытта жатқан тау жоталарынан солтүсттікке қарай аса алмайды. Ауаның кирку. Атмосфера қысымы орталықтарының маусымдық өзгерістеріне (таралуына) тығыз байланысты. Қыста құрлық өте қатты суынады да, Солт. Және Орт. Азиядағы атмосфераның қысымы жоғары азиялық антициклон арнайды. Сондықтан Солт. Азияның көп жерінде қыс ашық, аязда келеді. Контингенттік суық ауа антициклонның орталық бөлігінен жан-жаққа жайлады әсіресе Азияның шығ. Дағында суынған құрлық пен жылы мұхит үстіндегі ауа массаларының атмосфераның қысымның арасында көп болды сондықтан құлықтан мұхитқа қарай тұрақты ауа ағысы контингенттік қысқы муссон соғып тұрады. Ол Азияның шығ. Жағалауын түгел суытады. Құрлықтың Оңт. Тропиктік бөлігінде атмосфера қысым үнді мұхитына қарай азия береді. Оңт. Азияда ауа ағыстары қысымы жоғары тропиктік өңірден қысымы төмен экваторлық аймаққа қарай пассат түрінде соғады. Құрлықтан мұхитқа қарай соғандықтан, оны солт. Шығ. Контингенттік қысқы муссои деп те атайды. Сол. Шығ. Муссои мен контингенттік тропикттік ауа тарайтын тропиктік Азияда қыс құрғақ болады. Қыста контингенттің суынып, атмосфераның жалпы циркуляциясы жүйесінің оңтүстікке ойысуына байланысты, полярлық ауаның тропиктік ауамен түйісетін өңірі оңтүстікке қарай ығысады. Полярлық шеп қыста Андықғы Азия қабыттарының оңт. Тізбегі маңында айқын байқалады. Осы өңірде циклондық әрекет күшейіп, жауын-шашын түседі. Қыста Атлантикадан кірген циклондарполярлық шепті. Жер бедері: Азия жерінің ¾ бөлігі – таулар мен таулы үстірттер; бұлар негізгі екі белдеуден құралған. Ендік бағыттағы белдеу батыстан шығысқа қарай, Кіші Азия түбегінен. Тұнық мұхит жағалауына дейін созылып жатқан екі қатар тау тізбегінен тұрады: а) Солт. Тізбек, оған П-онт, Эльбурс, Түркімен – Қорасан, Гиндукуш, Қарақорым, Қытай таулары кіреді. Б) Онт. Тізбек, оған Тавр, Загрос, Мектан, Сүлеймен. Бұл тау тізбектердің аралығында бірнеше таулы қыраттар мен таулы үстірттер бар. Ендік бағыттағы белдеуге кіретін тау қыраттары мен жоталар батыстан шығысқа қарай биіктей береді де, тек шығыста, теңіз жағалауына жақындағанда қайтадан аласарады. Кіші Азия таулары қыратының орта биікт. 600-800 м, оны қоршап жатқан Понт, таулары 1500-2000 м Иран таулы қыраты 800-1000м, шеткі жоталары. Платформаның оңт. Және шығ. Шеттерінде Юра мен бор дәуірлерінің шөгінділері көп. Девон мен төменгі карбонда құрлықтың бұл бөлігі едәуір көтерілген. Жоғарғы палезой мен мезойда Қытай платформасының жарылып бөлектенуінен Солт. Және Оңт. Қытай, тарим, Ордос массивтері пайда болады. Олардың аралығындағы ойпаңдарда көлбеу жатқан полезойдың теңіз шөгінділері мен мезозой, полеоген, неогеннің контингенттік жыныстары бар. Үнді мен Араб платформалары – Үнді мұхитына батқан ежелгі Гондвона құрлығының қалдықтары. Ұнді платформасы өзімен аттас түбек пен Цейлон оралып алып жатыр. Оның докембрийде құралған кристалдық жыныстарының әр жерін жоғарғы карбон, Юра дәуірінің құрлықтық шөгінділері мен бор дәуірінің троптары бүркін жатыр. Араб платформасының түбірлік тау жыныстарының бетін солтүстік пен шығыста полезой мен мезозой құм тастары, сондай – ақ Юра, бор және полеоген дәуірінің теңіз шөгінділері жауап кеткен. Азия құрлығында геол жасы әр түрлі қатпарлы структуралар бар. Байкөл қатпарлары сібір платформасының бат. және оңт. Шеттерін, Қытайдың солт. Шегін, Үнді, Араб платформасының батысын көмкереді. Қатпалар (қалыңдығы 8-10 км-ден астам) метомрфтанға құм тас пен тақта тастан, әк тастар мен магмалық жыныстардан құралады. Каледож қатпарлары Тувада, Саян-Алтай тау жүйесінде, Сарыарқаның солтүстігі мен батысында, Тян-Шаньда Оңт. Қытайда көп. Бұл қатпалар рифей (синий), кембрий, ордовик және силурдың геоснклиналдық теңіз шөйінділері мен магма текті жыныстардан тұрады. Қатпарлы таулар арасындағы дервон дәуірінде жарала бастаған Кузнеун, Тува, Минуса, Теңіз – Қорғалжып Шу сияқтыойыстар девон, карбон, пермь дәуірлерінің тас көмір мен тұзға бай шөгінділеріне толы. Иіні батысқа қараған доға тәрізді изщим қатпарлары таймардан басталып Орал, Оңт. Тянь-Шань Сарыарқа Жоңғар Алатауы, Алтай таулары мен Манғол-Охота белдеуінен өтеді, де Охота теңізіне тіреледі. Бұл доғаның ішінде мезой-кайнозой шөгінділермен бүркелген Бат. сібір, Торғай ойпаңдары, бұлардың оңт. Батысында Тұран ойпаты бар. Мезозой (кеммерий) қатпалары солтүстікте жағ. Яна-Чукот, Сихотэ-Алиньен басталып, оңтүстікке Гималай-Тибет. Таулары мен Үнді қытай түбекгі арқылы Индонция аралдарына жетеді. Алькі қатпарлары Тынық мұхиттық және Альпі-Гималайлық деп айтылатын екі белдеу деп тұрады. Тынық мұхиттық доға Коряк – Камчатка түбегінен басталады да, Курилсь, Сахалин, Жопон, Тайвань, Филиппин аралдарынан өтіп Индонезияға келіп тіреледі. Тоға бойында вулкандар мен вулкан текті жыныстар көп. Бұл қатпалары тоға Азия құрлығының шығ. Шегі болып табылады. Ол арқылы құрлықтық жер қыртысы мұхит түбегінің жер қыртысына ауысады. Құрлықтық шығысында жатқан осы белдеуде койнозойдан бері атқылап тұратынокулкандар мен жер сілкіну ошақтары бар. Альпілік Гималайлық белдеулерге Кавказ, копет-Дог, Балкон, Хорсон, Болкон, Хорсон, Памир, Қарақорым, Гималай, Анатолий, Иран, Ауған сияқты полезой мен мезозойдың теңіз шойынділерінен құралған тау жоталары мен Қара теңіз, Оңт. Каспий, Месопотамя, Ауған ойпаңдары кіреді. Бұл белдеуде вулкандық әрекет әлі аяқталмаған, жер сілкіну ошақтарының тереңдігі 300 км. – ге жетеді. Пайдалы қазбалары Рудалы кендер көбнесе қатпарлы аудандарға тән магма текті жыныстармен аралас. Шөгінді кендер ойнақ аймақтарда кездеседі. Тас көмірдің мол қоры бар жері: Минуса, Қарағанды, Тунгус, Кон, Иркут, Лена бассейіндері, Орта Азия, Сахалин, Қытай, Манғолия, Корея, Жопония. Ал мұнай мен газ Ембіде Маңғыстауда, Орта Азияда. Батыс Сібірде, Ирак пен Иранда, Парсы шығанақ жалғауында. Барма мен Индонезияда, Жапония мен Сахалинде мол. Темір кендері мен түсті металдар Азияның таулы қыратты барлық аймақтарында кездеседі, Кенді Алтай түсті металдарға бай. жүктеу/скачать 265 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|