Сөз екпіні деп аталады. Қазақ тілінде сөз екпіні, негізінен, соңғы буынға түседі. Мысалы: Бала далада ойнап жүр. Сөз ішіндегі екпін дауысты дыбысқа түседі. Ой екпіні

Көне Түркі әліппесі («Алтын ғасыр» мерзімі)

жүктеу/скачать 142,22 Kb.

бет	10/10
Дата	06.01.2022
өлшемі	142,22 Kb.
	#11593

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

T²NGR²I

Көне Түркі әліппесі («Алтын ғасыр» мерзімі)

Қолдануы			Нышандар		Транслитерация және транскрипция
Дыбыстылар					a, e			/a/, /e/
					ı, i			/ɯ/, /i/
					o, u			/u/, /o/
					ö, ü			/ø/, /y/
дыбыссыздар	Тіркесуі	дыбыстылармен: (¹) — жуан, (²) — жіңішке ретімен		B¹		/b/	B²		/b/
				D¹		/d/	D²		/d/
				G¹		/ɣ/	G²		/g/
				L¹		/l/	L²		/l/
				N¹		/n/	N²		/n/
				R¹		/r/	R²		/r/
				S¹		/s/	S²		/s/
				T¹		/t/	T²		/t/
				Y¹		/ʤ/	Y²		/ʤ/
		тек (¹) — Q тек (²) — K		Q		/q/	K		/k/
		барлық дыбыстылармен		-Ç			/ʧ/
				-M			/m/
				-P			/p/
				-Ş			/ʃ/
				-Z			/z/
				-NG			/ŋ/
	Тіркелімдер	+ дыбысты		IÇ, ÇI, Ç			/iʧ/, /ʧi/, /ʧ/
				IQ, QI, Q			/ɯq/, /qɯ/, /q/
				OQ, UQ, QO, QU, Q		/oq/, /uq/, /qo/, /qu/, /q/	ÖK, ÜK, KÖ, KÜ, K		/øk/, /yk/, /kø/, /ky/, /k/
		+ дыбыссыз		-NÇ			/nʧ/
				-NY			/nʤ/
				-LT			/lt/, /ld/
				-NT			/nt/, /nd/
сөзбөлу нышаны					жоқ
(-) — тек сөз аяғында

Оқу мысалы[өңдеу]

— жазба

T²NGR²I — транслитерация

/teŋri/ — транскрипция

teñri — латын жазуымен

Unicode[өңдеу]

Windows 8 нұсқасынан бастап Segoe UI Symbol қарпінде көне түркі жазу қолдауы енгізілді.

Жазу тарихы[өңдеу]

Ең ежелгі (V—III ғғ. б.з.б.) жазбалар Қырғызстанда (Иссык, Талас, Балыкчи т.б.) табылған.

Қызыл (Тыва) қаласындағы тасжазба

Жазу түп-тегі анықсыз. Көп нышаны таңбалармен сәйкестігін белгілейді, дыбыс мағынасы акронимнен шыққан деп. Кейбір нышандарға (қырлы келген, жазу бағысы, дыбыс мағынасы сәйкес) қарап ерте семит жазуына туысқандығы ұйғарылып тұр: Библос жазуы және Пүн (финикиялық) жазуы.

Орхон-енесай жазбаларын бастапқы кезіндегі зерттеуінде кейбіреулер осы жазу сұғдақ доғал жазуынан шықты деп болжалаған, немесе тіпті қытай жазуының дыбыс белгілейтін нышаншадан шықты деп болжалаған.

Соңғы кезде кейбір зерттеушілер кһароштһи жазуынан, немесе бір тамырдан түп-тегін болжалаған.

Моңғол басымы кезіне (XIII ғ) дейін әліппе араб, тағы басқа түркі жазуымен қысып шығарылған.

Көне Түркі жазуынан басқа көп руника жажулар шыққан - бұлғар руналары, Сәркел қаласындағы (Хазар қағандығы) саз жанғышақтардағы жазбалар, мажар жазуы, талас жазуы және т.б.

Ғылыми зерттеуінің негізі XIX ғ. аяғында құрылған. 1893 жылы 25 қазан айында дания лингвисті Уильям Томсон жазу мұқамын шешкен. Бірінші таныған сөз — Теңрі (Тәңірі).

Кездесетін аумағы[өңдеу]

Жазбалар Қазақстан, Қырғызстан, Қытай, Моңғолия, Ресей елдерінде кездеседі.

Тағы қараңыз[өңдеу]

Орхон-Енесай жазбалары
Қазақ әліппесі
Түркі бітік
Бітік

жүктеу/скачать 142,22 Kb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10