Сөздердің бірге не бөлек жазылуы – емлеміздегі шешімін толық таппай келе жатқан мәселелердің бірі

Қазіргі таңда публицистикалық стильдің, яғни бұқаралық сипаттағы газет-журнал басылымдарының,  әсіресе теледидар мен радиохабарлардың функционалдық сипаты артып, әлеуметтік мәнділігі күшейе түсті. Бұқаралық ақпарат құралдарының бұл түрі тілдік қарым-қатынастың өзіндік жүйесі мен құрылымдық ерекшеліктері бар айрықша типін қалыптастырып, тілдік ортада бұқаралық қатынас тілі деген терминдік атаумен орныға бастады.

Қазақ тіл ғылымында публицистикалық стиль жетілген әдеби стильдердің бірі ретінде әбден қалыптасып, оның функционалдық-прагматикалық табиғатын тануға бағытталған іргелі зерттеулер жүргізілуде. Публицистикалық стильдің негізгі жанры болып есептелетін тұңғыш қазақ газеттерінің тілін  Б. Әбілқасымов, 1920 жылдардағы мерзімді баспасөз тілін С.Исаев, қоғамдық публицистикалық стильді О.Бүркітов, т.б. ғалымдар зерттеген. Қазіргі қоғамдағы коммуникативтік қызметі ерекше публицистикалық стильдің әр түрлі мәселелеріне байланысты, мәселен,  газет лексикасы А.Алдашеваның, Б.Момынованың, газет тілінің прагматикасы Б.Жұмағұлованың, Ф.Жақсыбаеваның, т.б. зерттеу еңбектерінде біршама сөз етілген. Ал теледидар тілі де бірқатар еңбектердің зерттеу нысанына айналды. Мәселен, теледидар хабарлары тілін лингвопрагматикалық аспектіде зерттеген ғалым Г. Машинбаева, сондай-ақ теледидардан берілетін хабарлардың тілін cөз мәдениеті тұрғысынан Д.Бисмильдина талдап қарастырған. Белгілі ғалым Н.Уәли «Қазақ сөз мәдениетінің теориялық негіздері» атты ғылыми еңбегінде публицистикалық дискурс және оның тілдік, коммуникативтік  нормалары мәселелеріне назар аударып, жаңа бағыт-бағдарлар тұрғысынан публицистикалық стильдің сөз мәдениетімен арақатынасын тиянақты зерттеген.

ХІХ ғ. ІІ жартысында негізі қаланған функционалды стиль түрі  – бүгінде қоғамға аса қажетті, маңызды мәселелерді насихаттап, көпшілікке кеңінен қызмет етіп отырған  қазіргі әдеби тілдің ең жүгі ауыр, елеулі саласы.

Публицистикалық стильдің өз ішінде шағын жанрлық түрлері жайында қазіргі тілтаным ғылымында әрқилы пікірлер айтылып, түрліше пайымдаулар жасалуда. Бірқатар зерттеушілер негізінен публицистиканың жанрлық түрлерімен (газет тілі, радио тілі, теледидар тілі, кино тілі, т.т.) байланыстырып, оларды стилішілік түрлері деп есептейді: үгіттік публицистикалық шағын стиль; саяси-идеологиялық публицистикалық шағын стиль; саяси-бұқаралық публицистикалық шағын стиль. Бұқаралық қатынас тілінің әрқайсысының бір-бірінен ерекшеленетін лингвистикалық  белгілері болады, кейде тілдік-стилистикалық тұрғыдан ортақ тұстары да байқалады.

Ғылымда орныққан таным-түсініктер бойынша публицистикалық стильдің барлық жанрларына ортақ мынадай қызметтері айқындалып қалыптасқан:

- ақпараттық (түрлі деректер мен хабарларды жеткізу);

- түсініктеме-баға берушілік (берілетін деректер көбінесе түсіндірумен, талдаумен немесе баға берушілікпен жеткізіліп отырады);

- танымдық-ағартушылық (мәдени-тарихи және ғылыми материалдарды жариялай отырып, БАҚ тыңдармандардың, оқырмандардың, көрермендердің білім қорын толықтырып отырады);

- ықпал ету қызметі (көпшіліктің саяси-әлеуметтік көзқарасына, санасына әсер етушілік);

- гедонистикалық (әдетте, мұндай қызмет көңілді хабарларды жеткізу кезінде байқалады, әсіресе, радио мен телевизия арқылы кез келген хабардың тыңдарман мен көрермендердің көңіл-күйін көтеретіндей, эстетикалық қажетін өтейтіндей тартымды, әсерлі жүргізілуі).

Публицистикалық стильдің экстралингвистикалық сипаты төмендегідей:

-  ақпараттың жедел қабылдануы;

-  хабардың толыққанды жеткізілуі;

-  баяндаудың:

а) нақтылығы;

ә) фактографиялылығы;

б) логикалылығы;

в) ықшамдылығы;

г) экспрессивті-эмоционалдылығы;

ғ) қимыл-әрекетке итермелеуі.

Публицистикалық стильдің (бұқаралық ақпарат құралдарының) жазбаша түріне мерзімді баспасөз (визуалдық), ауызша түріне радио (аудиалдық), теледидар хабарлары, деректі кино (аудиовизуалдық) жататыны белгілі. Ал жанрлық түрлері: бас мақала, ақпараттық хабар, очерк, халықаралық шолу, памфлет және сұхбат, т.т. Әрқайсысының өзіндік сөз қолдану ерекшелігі, экстралингвистикалық, лингвистикалық белгілері айқындалады. Басты стильдік сипаты: мұнда қолданылатын сөз үндеу мәнінде жұмсалады. Сөз эмоционалды-экспрессивті  сипатта болады (еңбек ардагері, дем беруші, көшбасшы, нық қадаммен, т. б.). Тілдің осындай эмоционалды-экспрессивтілік сипаты жағынан көркем стильге жақын, ал фактіні толық және жүйелі баяндау тәсілі жағынан ғылыми стильге жақын екендігі көрінеді.

Публицистикалық стильдің әдеби ауызша түріне радио-теледидардан берілетін хабарлар жатқызылатыны белгілі. Зерттеушілер телехабарлардың құрылымы тетрададан (төрттіктен) тұратындығын атап көрсетеді:

- сөйлеу тілінен;

- табиғи дыбыстан;

- музыкадан;

- көріністен   (М. Серғалиев).

Олай болса, аудиовизуалдық хабарлардың адресаттары көрермен, тыңдарман, кей реттерде бұған қоса оқырман болып келеді. Бұқаралық ақпарат құралдарының осындай ерекшеліктеріне байланысты ол хабарлардың тілдік сипаты да әртүрлі дәрежеде көрінеді.

Публицистикалық стильдің барлық түрлеріне ортақ лингвистикалық ерекшеліктер төмендегідей: лексика мен фразеологияда – қоғамдық-саяси терминдер мен сөздер (хабар, репортаж, ереуіл, парламент, демократия, сұхбат, диктор), бағалауыштық мәндегі лексикалық бірліктер (ұлтжандылық, көшбасшысы, бәсекеге қабілетті, ұрпақтар сабақтастығы, ақпараттар ағыны, т.т.), эмоционалды-экспрессивті сөз орамдары, перифразалар (халық қалаулылары, ақ халатты абзал жан, былғары қолғап шебері, дала кемесі, т.б.), стандарт тілдік бірліктер (арнайы тілші репортажы, жаһан жаңалықтары, тілшіміз әңгімелейді, т.т.); грамматикада – қосарлы сөздер (бұқаралық-саяси, үгіт-насихаттық,т.б.), бұйрық рай тұлғалы сөздер (жүзеге асырайық, оңды нәтижеге жетеміз, іске жұмылдырылсын), сөздердің инверсиялануы, қаратпа сөздердің, риторикалық сұрақтардың, әртүрлі қайталамалардың, көркемдік құралдардың қолданысқа түсуі, ықшамдалған сөйлемдер мен түрлі синтаксистік құрылымдардың пайдаланылуы, өзге де стиль түрлеріне тән белгілердің кездесуі жиі байқалады. Мәселен, ақпараттың толық әрі нақты жеткізілуін қамтитын синтаксистік құрылымдарға негізделген баспасөз тіліне қарағанда, теледидардан көрсетілетін жаңалықтар мен ақпараттар легі қысқа әрі нұсқа үлгісіндегі сөйлемдермен жеткізіледі, онда стандарт тілдік бірліктер, дәстүрлі қалыптасқан сөз үлгілері жиі жұмсалады: Бүгінгі көретіндеріңіз; Арнайы тілші репортажы; Назарларыңызға ұлттық арнаның қорытынды  жаңалықтары; Тікелей эфирде «Хабар» арнасының қорытынды жаңалықтары; Хабарымызды жалғастырамыз; Тілшіміз әңгімелейді; Ендігі кезек спорт жаңалықтарында; Жаһан жаңалықтары; Бүгін сіздермен Айзада Жақсыбек, Медетжан Ызғұтты, т.б. Мұндай құбылыс – теледидар хабарлары тілінің табиғатына тән ерекшелік. 

Публицистикалық стильдің ауызша әдеби түрі шаршытоп алдында сөйленетін, ресмилік сипаты бар тіл тәжірибесіне негізделеді. Демек, ана тіліміздің сөздік қорын байытып, әдеби тілімізді дамытып кеңейтетін, сөйлеу мәдениетін көтеруге пайдасын тигізетін теледидар тілін ғылыми тұрғыдан зерттеп-зерделеу мәселесі аса маңызды болып отыр.  Осы бағыттағы түбегейлі ғылыми зерттеу жұмыстары бірінші кезекте радио-теледидар тілі дейтін мәселелердің жете сөз етілмей, қарастырылмай келе жатқандығын алғаш рет таныған ғалым М. Серғалиевтың бірқатар мақалалары мен ой-тұжырымдарынан басталады [1,134 б.].