Т.Қ. Қойбағарова, Р. А. Ельтинова

 
54 
Аудиоадаптер  (дыбыстық  тақша)  — дыбыс  енгізілгенде  дыбыс 
жиілігінің электр тербелістерін екілік кодына түрлендіруге және кері 
түрлендіру,  екілік  кодынан  электр  тербелістеріне  дыбысты 
жаңғыртуға арналған компьютерге қосылатын арнайы құрылғы. 
Дыбысты  жазу  үрдісінде  аудиоадаптер  электр  тоғының 
амплитудасын белгілі кезеңде өлшейді және алынған шаманың екілік 
кодын регистрге  енгізеді. Содан  кейін алынған екілік код регистрден 
компьютердің  жедел  жадына  жазылады.  Компьютерлік  дыбыстың 
сапасы  адиоадаптердің  сипаттамалары:  дискреттеу  жиілігімен  және 
разрядтылығымен анықталады. 
Дискреттеу жиілігі — ол 1 секундта енген сигналдың өлшенген 
саны. Жиілік герцпен (Гц) өлшенеді. 
Бір секундта бір өлшем 1 Гц жиілікке сәйкес. Бір секундта 1000 
өлшем  –  1  килогерц  (кГц).  Аудиоадаптерлердің  ерекше  дискреттеу 
жиіліктері: 11 кГц, 22 кГц, 44,1 кГц және т.б. 
Регистрдың  разрядтылығы  —  аудиоадаптердің  ригистындағы 
бит саны.  
Разрядтылық  енген  сигналдың  өлшеу  дәлдігін  анықтайды. 
Разрядтылық  неғұрлым  көп  болса,  электр  сигналының  әр  жеке 
шамасының санға және кері түрленуі соғұрлым дәлірек болады. 
Егер разрядтылық 8 (16) тең болса, онда енген сигнал өлшенген 
кезде 2
8
  =  256  (2
16
  =  65536)  әртүрлі  мәндер  алынуы  мүмкін.  Әлбетте, 
8-разрядтылыққа  қарағанда  16-разрядтты  аудиоадаптер  дыбысты 
дәлірек кодтайды және жаңғыртады.  
Дыбыс  файлы  —  дыбыстық  ақпараттың  сандық  екілік  түрінде 
сақталған  файл.  Әдетте,  дыбыс  файлдарындағы  ақпаратты  қысуға 
болады.  
Мысал.  Дискреттеу  жиілігі  22,05  кГц  және  шешушілігі  8  бит, 
дыбысталу  (орысша  звучание)  уақыты  10  секундты  құрайтын, 
цифрлық  дыбыс  файлының  өлшемін  (байтпен)  анықтау.  Файл 
қысылмаған. 
Шешімі.  Цифрлық  дыбыс  файлының  (бір  дыбысты)  өлшемін 
(байтпен) есептеу формуласы: 
(Гц-пен 
дискреттеу 
жиілігі)*(секундпен 
жазу 
уақы-
ты)*(биттік шешушілігі)/8. 
Сонымен, файлдың өлшемі былай есептеледі: 
22050 * 10 * 8 / 8 = 220500 байт. 
 
 
 

 
55 
3.2. ЭЕМ архитектурасы ұғымын ашу әдістемесі  
Тақырыпты оқыту бойынша әдістемелік нұсқаулар 
Информатика 
курсында 
компьютер 
құрылымы 
оның 
архитектуралық  деңгейінде  оқытылады.  Мектеп  информатикасында 
архитектура  –  ЭЕМ-ң    техникалық  жағын  толық  сипаттамай,  оның 
құрылымын және жұмыс принципінің қарастырылуы деп түсініледі.  
Компьютер  архитектурасын  жақсы  білу,  программистерге, 
әсіресе  жүйелік  программистерге  аса  қажет.  ЭЕМ  архитектурасын 
қарастырудың  ең  терең  деңгейі  –  процессордың  (машиналық 
бұйрықтар  тілі)  бұйрықтардың  жүйесін,  бағдарламалар  орындау 
барысында оның жұмыс ережесін сипаттау.  
Қарастырылатын сұрақтар: 

 
ЭЕМ-нің негізгі құрылғылары. 

 
Бағдарламалық басқару принципі. 

 
ЭЕМ жадының формалары. 

 
Ішкі жадының ұйымдастырылуы. 

 
Сыртқы жадының ұйымдастырылуы. 

 
Дербес компьютердің архитектурасы. 

 
Дербес компьютердің бейнежүйесі. 
Анықтама.  Есептуіш  машинаның
1
 архитектурасы  (Computer 
architecture)  –  ақпараттың  өңделуін  жүргізуді  айқындайтын,  соның 
ішінде, ақпаратты деректерге түрлендіру әдістері және техникалық 
құралдармен бағдарламалық жабдықтардың арасындағы әрекеттесу 
прициптерін  анықтайтын  есептеуіш  машинаның  концепциялы 
құрылымы [21]. 
Әдетте,  оқулықтарда  ЭЕМ-нің  маркасына  байланыссыз 
архитектураның  жалпы  ұғымдары  талқыланады.  Ал  сабақтағы 
тәжірибелік жұмыстар компьютердің белгілі модельдерінде өткізіледі. 
Ол  жадының  көлемі,  процессордың  разрядтылығы  жайында  айта 
отырып, оқушыларға осы параметрлердің нақты қай шамалары мектеп 
компьютерлерінде барын айта кеткен жөн. 
ЭЕМ – нің  негізгі құрылғылары және бағдарламалық басқару 
принципі. 
Аталған 
тақырыптың 
басты 
ұғымдары: 
ЭЕМ 
архитектурасы,  ЭЕМ  жады  (жедел,  сыртқы);  процессор;  енгізу- 
шығару құрылғылары; бағдарламалық басқару. 
ЭЕМ-ң  «архитектурасы»  ұғымының  мәні  туралы  жоғарыда 
айтылды.  Бұл  үғымды  оқушыларға  ашу  үшін  ұқсастық  (орысш.  – 
аналогия) дидактикалық амалын қолдануға болады.  
                                                 
1
 Есептеуіш  машина  (ЕМ,  Computer)  —  қажетті  түрде  нәтиже  алу  және  ақпаратты  өңдеуге 
мүмкіндік жасайтын, техникалық құралдар жиынтығы.  Ескерту:  әдетте, ЕТ-ң құрамына жүйелік 
бағдарламалық қамсыздандыру да жатады
. 

 
56 
Компьютер бұл ақпаратпен жұмыс істейтін әмбебап машина. Ал 
табиғатта  мұндай  «биологиялық  машина»  адам  болып  табылады. 
Бұлай  дейтініміз,  адам  ақпараттық  үрдістің  үш  типін:  ақпаратты 
сақтауды,  ақпаратты  өңдеуді  және  ақпаратты  қабылдауды  орындай 
алады.  
Сол  сияқты,  компьютердің  құрылғыларының  құрамына  бұл 
үрдістерді  іске  асыратын  техникалық  жабдықтар  кіру  керек.  Олар: 
жады процессор, енгізу және шығару құрылғылары деп аталады (3.2-
кесте). 
3.2-кесте. 
Компьютерде  жадының  ішкі  және  сырқы  деп  бөлінуін  тағы  да 
адаммен  ұқсастырып  түсіндіріледі.  Ішкі  жады  –  адамның  өзінің 
(биологиялық)  есі,  сыртқы  жады  –  ақпаратты  жазатын  алуан  түрлі 
құралдар: қағаз, магниттік және т.б. 
Компьютердің  түрлі  құрылғылары  бір-бірімен  ақпараттың 
алмасу  каналдары  арқылы  байланысады.  Сыртқы  ортадан  ақпарат 
компьютерге  енгізу  құрылғылары  арқылы  түсіп,  ішкі  жадыға  барып 
сақталады.  Егер  оны  ұзақ  мерзім  бойы  сақтау  қажет  болса,  онда  ол 
ішкі  жадыдан  сыртқы  жадыға  жазылады.  Ақпартты  өңдеуді 
процессор,  ішкі  жадымен  толассыз  екіжақты  байланыс  арқылы  іске 
асырады.  Ішкі  жадыдан  берілген  деректер  шығарылады  (оқылады), 
өңделген нәтиже қайта оған жазылады. Бұл сызба түрінде 3.1-суретте 
бейнеленген. 
3.1-сурет. ЭЕМ-ң  құрамы және құрылымы 
3.1-суретке біраз түсінік беру қажет. Кейде ЭЕМ-ң кұрылымдық 
схемасын  басқаша  бейнелейді,  енгізу  құрылғысынан  шығару 
құрылғысына  бағытталған  ақпараттық  ағын,  ішкі  жадымен  емес, 
Қызметі 
Адам  
Компьютер 
Ақпаратты сақтау 
Ес 
Жад құрылғысы 
Ақпаратты өңдеу 
Ойлау 
Процессор 
Ақпаратты қабылдау  Сезім мүшелері 
Енгізу құрылғысы  
Ақпаратпен алмасу 
Сөз, қимыл жүйесі   Шығару құрылғысы 
Енгізу құрылғы-
лары 
Шығару 
құрылғылары 
 
Ішкі жады 
 
 
Сыртқы жады 
Процессор 

 
57 
процессормен байланысады. Шынында, енгізу, шығару және басқа да 
компьютерлердегі  амалдар  процессор  регистрлерінің  қатысуымен  
іске асады.  
Процессор (CPU – cenral processung unit) – арифметикалық және 
логикалық  амалдарды  орындайтын,  сонымен  қатар,  компьютердің 
барлық құрылғыларына басқарушы сигналдарды қалыптастыратын ең  
негізгі құрылғы.  
Бұл  схема  шын  мәнінде  компьютерде  ақпараттық  алмасудың 
маршрутын 
емес, 
оның 
мақсатын 
(нәтижесін) 
бейнелейді. 
Нәтижесінде 
деректер 
жедел 
жадыға 
жазылады. 
Шығару 
құрылғыларына  ақпарат  жедел  жадыдан  шығарылады.  Нәтижені 
тікелей  сыртқы  жадыға,  ішкі  жадыны  айналып  шығаруға  болмайды, 
ол 3.1-суретте айқын көрінеді. Нақ осы тұжырымдарды, компьютердің 
жұмысын оқығанда оқушылар түсінуі тиіс.  
Оқушылардың  санасында  басынан  бастап  компьютердің  қалай 
жұмыс істейтінін қалыптастыру қажет. Кез келген есепті шығару үшін 
алғашқы  деректерді  және  жұмыс  бағдарламасын  компьютерге 
түсінікті тілде хабарлау қажет. Ол компьютердің ішкі жадына, белгілі 
формада  жазылып,  кейін  компьютер  бағдарламаны  орындауға 
кіріседі, яғни есепті шығарады. Компьютер бағдарламаның формалды 
орындаушысы  болып  табылады.  Компьютерде  кез  келген: 
математикалық  есепті  шығару,  шет  тілден  мәтінді  аудару,  экранға 
суретті  шығару  және  т.б.  жұмыстар  тек  бағдарлама  бойынша  іске 
асатынын  ескерту  қажет.  Тақырыпты  қорытындылай  келе, 
компьютердің    бағдарламалық  басқару  принципінің  мәні  мына  үш 
тұжырымға тірелетінін айту қажет:   
1)
 
кез  келген  жұмыс  компьютерде  бағдарлама  бойынша 
орындалады; 
2)
 
орындалатын бағдарлама ішкі жедел жадыда орналасады; 
3)
 
бағдарлама автоматты түрде орындалады. 
ЭЕМ  жадысының  формалары.  Жады  (ағылш.  –  memory)  – 
деректерді  және  бағдарламаларды  өңдеуге,  сақтауға  арналған  ЭЕМ  – 
нің негізгі функционалдық бөлігі. Жады негізгі ішкі және сыртқы деп 
екіге  бөлінетіні  жоғарыда  айтылды.  Жадының  түріне  қарай  олардың 
қандай  қасиеттерін  оқушылар  меңгерулері  қажет?  Екі  типті 
қасиеттерін  –  физикалық  және  ақпаратты  үйымдастыру  принципі 
туралы сөз қозғалуға тиіс.  
Ішкі  жады.  Ішкі  жадының  физикалық  қасиеттеріне  мыналар 
жатады: 

 
58 

 
электрондық  элементтерден  (микросхемалардан)  құрылған, 
ақпаратты  тек  электр  қорегі  болғанда  ғана  сақтайтын  жады;  сол 
себепті  оны энергияға тәуелді  жады деп атайды;  

 
бұл  жедел  жады,  себебі  оған  ақпаратты  енгізу  (жазу)  және 
шығару (оқу) уақыттары өте тез – микросекундттары құрайды; 

 
сыртқы жадымен салыстырғанда көлемі шектеулі. 
Энергияға  тәуелді  ішкі  жадыны  жедел  жады  немесе  жедел 
сақтау  құрылғысы  (ЖСҚ,  ағылш.  –  Random  Access  Memory)  деп 
атайды.   
Сол  сияқты  компьютерде  ішкі  жадының  тағы  да  бір  түрі  – 
тұрақты  есте  сақтау  құрылғы (ТСҚ, ағылш.  – Read Only Memory) 
барын оқушыларға айта кеткен жөн. Зауытта жасалу кезінде ТСҚ-ның 
ішіне  жүктеуші  –  BIOS  (Basic  Input  Output  System),  CMOS  Setup 
бағдарламалары  және  өзгертуге  болмайтын  әртүрлі  тұрақтылар 
«тігіледі». BIOS (аудармасы – негіздік енгізу-шығары жүйесі) – онда 
операциялық  жүйені,  жадыны  және  ЭЕМ  сыртқы  құрылғыларды 
тестілеуді жіберуші өзгертілмейтін бағдарламалар жазылады 
Сонымен,  ТСҚ-дағы  ақпарат  мазмұны  тұрақты,  электр 
энергиясынан тәуелсіз, тек оқылуы мүмкін, ал жазу тек қана арнайы 
жағдайда жасалады. Әдетте оның көлемі ЖСҚ-дан әлдеқайда аз. 
Сыртқы  жады.  Сыртқы  жадының  сақтау  құрылғыларында 
тасымалдауыштардың  екі:  магниттік  және  оптикалық  формалары 
қолданылады.  Магниттік  дисілерге  ақпаратты  қайталап  жаза  беруге 
болады,  ал  оптикалыққа  –  тек  бір  рет  қана  жазылады.  Оптикалық 
дискілерді – CD–ROM (Compact Disk Read Only Memory) – компакт-
дискілер  деп  атайды.  Олар  жазылған  ақпаратты  тек  оқуға  ғана  және 
ұзақ  мерзімге  сақтауға  арналған.  Сыртқы  жадының  физикалық 
қасиеттері мынадай болады: 

 
сыртқы  жады  электр  энергиясынан  тәуелсіз,  себебі 
компьютер  қосылсын-қосылмасын,  тасымалдаушы  компьютерге 
салынсын-салынбасын, оған жазылған ақпарат сақталып тұрады; 

 
сыртқы  жадының  жылдамдығы  ақырын  –  яғни,  ішкі 
жадымен  салыстырғанда  ақпаратты  оқу/жазу  жылдамдығы  баяу 
жұреді. 

 
сыртқы  жадыға  сиятын  ақпараттың  көлемі  үлкен,  тіпті 
тасымалдауыштарды  ауыстыру  мүмкіндігін  ескерсек,  шексіз  деуге 
болады.  
Оқушылардың  назарын  терминологияны  дәл  қолдануға  аудару 
қажет.  Дискілер  –  ақпаратты  тасушылар.  Оптикалық  дискілер  үшін, 
ақпаратты  тек  қана  CD–ROM-нан  ғана  оқи  алатын,  оптикалық 

 
59 
дискжетек  қолданылады.  Магниттік  дискіге  оқу/жазу  құрылғысын  – 
магниттік дискіге жинақтауыш деп атайды.  
Қатты  магнитті  дискідегі  жинақтауыш  (HDD  –  Hard  Disk 
Drive)  немесе  винчестер  –  жүйелік  блокта  кірістірілген,  жұмыс 
жасауға  барлық  қажет  ақпаратты,  атап  айтқанда:  операциялық 
жүйелерді,  бағдарламалар  дестесін,  сандық  деректерді,  мәтіндерді, 
ойындарды және т.б. сақтау үшін арналған. 
Енді  –  ақпараты  ұйымдастыру  принциптері  туралы.  Базалық 
курсты игерген оқушылар мына қағидаларды білуге тиісті:  
1)
 
компьютер 
деректердің 
(өңделетін 
ақпарат) 
мына 
формаларымен  жұмыс  жасайды:  символдық,  сандық,  графикалық, 
дыбыстық; 
2)
 
компьютер  жадында  кез  келген  ақпарат  (оның  ішінде 
бағдарламаларда) екілік түрінде ұсынылады; 
Тұжырымдалған  қағидаларды  оқушыларға  осы  тақырыпта 
айтқан жөн, мына тақырыптада қайталанатын болады. 
Компьютердің  электрондық  элементтері  электр  сигналдардын 
жіберді және оларды түрлендіреді. Екілік символдар былай танылады: 
егер, сигнал болса – бір, сигнал болмаса – нөль. Магниттік тасушыда 
беттің  магниттелген  жері  –  бірге,  магниттелмегені  –  нөльге  сәйкес 
келеді. 
Ішкі  жадының  ұйымдастырылуы.  Ішкі жадының ақпараттық 
құрылымын  екілік ұяшықтар тізбегі – биттер ретінде ұсыну керек. 
Мұндай ұсыну схема түрінде 3.2-суретте бейнеленген.  
 
 
 
 
 
 
 
3.2-сурет. Ішкі жадының құрылымы 
Ішкі жадының биттік құрылымы, оның бірінші – дискіреттілік 
қасиетін  анықтайды.  Уақыттың  әр  сәтінде,  жадының  әр  биті  екі 
мәннің біреуін 0 немесе 1-ді, яғни бір бит ақпаратты сақтайды.  
Компьютердің  жұмысы  барысында,  бұл  нөль  және  бірлер 
ұяшықтарда,  жанып-сөніп  «жыпылықтайды».  Оқушыларға  мынадай 
бейнелі  образбен  түсініруге  болады:  мысалы,  компьютер  жадын, 
көпқабатты  үйдің  түнгі  фасады  түрінде  елестетейік.  Бір  терезелерде 
жарық  бар,  басқасында  жоқ.  Терезе  –  жадының  биті.  Жарығы  бар 
Байттардың 
нөмірлері  
Биттер  
0 
0  
1  
1  
0  
1  
0  
0  
0  
1 
1  
1  
0  
0  
1  
1  
0  
1  
2 
1  
0  
0  
0  
1  
1  
1  
0  
3 
0  
1  
1  
1  
0  
0  
I  
1  
… 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
60 
терезе  –  бір,  жарығы  жоқ  –  нөль.  Егер,  тұрғындар  шамдарын  тез-тез 
жағып-өшіретін  болса,  онда  үйдің  фасады  жұмыс  істеп  тұрған 
компьютер жадына ұқсайтын болады. 
Адрестеу – ішкі жадының екінші қасиеті. Биттер емес, жадының 
қатар орналасқан 8 биті, яғни байттар адрестеледі. Байттың адресі – 
оның жадыдағы реттік нөмірі. Мұнда, тағы да үймен ұқсастырайық: 
пәтерлердің  реттік  нөмірі  –  оның  адресі  болады.  Әйтсе  де,  жадыда 
байт  нөмірлері  нөлден  басталады.  Жедел  жадыдағы  ақпаратқа 
қатынасу адрес бойынша жүргізіледі: деректерді жедел жадыға жазу 
үшін қандай байтқа енгізілетіні нұсқалады. Дәл солай, жадыдан оқу да 
адрес  бойынша  іске  асады.  Процессордың  жұмысы  жедел  жадымен 
осылай жүреді. Үймен ұқсастықты жалғастырсақ: керекті пәтерге хат 
жазу немесе бару үшін оның адресін білу керек. 
Сонымен,  ішкі  жадының  ақпараттық  құрылымы  –  биттік-
байттық. Оның көлемі әдетте килобайт, мегабайтпен көрсетіледі. 
Сыртқы  жадының  ұйымдастырылуы.  Сыртқы  жады 
құрылғыларында ақпарат файлмен ұйымдастырылады. Файл – сыртқы 
жадының  ең  кіші  бірлігі.  Оқушыларға  бұл  ұғымды  кітапқа 
ұқсастырып  түсіндіруге  болады.  Мысалы,  файл  –  аты  аталған 
кітаптың ең кіші бөлімі.   
Файл  (file  –  қапшық,  десте)  –  белгілі  бір  атпен,  өңдеуге 
логикалық  байланыспен  магниттік  дискіде  жазылған  біртектес 
ақпарат  (мәтін,  бейнелеу,  бағдарлама,  бейнефильм,  т.б.)  жиынын 
айтады.  
Файлда сақталған ақпаратта бит, байттан тұрады. Әйтсе де, ішкі 
жадыдан  айрмасы  дискілерде  байттар  адрестелмейді.  Сондықтан 
сыртқы  тасушыда  керекті  ақпаратты  табу  үшін  файлдың  аты 
нұсқалуы керек.   
Винчестердің  құрылымы:  герметикалық  корпустың  ішінде  бір 
осьте  қабатпен  орналасқан  бірнеше  қатты  магниттік  дискілердің 
дестесінен тұрады. Олар өте үлкен жылдамдықпен айналады. Ақпарат 
дискінің екі бетіне де (орысш. –  поверхность) жазылады.  
Дискінің  әр  беті  (магнитті  беттер)  концентрлі  жолдарға, 
оның әрқайсысы секторларға, ал секторлар «торшаларға», байттарға 
бөлінеді. 
Бір дискідегі барлық секторлардың көлемі бекітілген болады. Әр 
дискіге  жақындатылған  магнитті  бас  тиектер  көмегімен  ақпаратты 
оқу/жазу  үрдісі  бір  уақытта  дестенің  барлық  дискілерімен  қатар 
орындалады.  Деректерді  дискіден  оқу  және  жазу  жұмыстарының 
барлығы толық секторлармен орындалады. 

 
61 
Винчестерге  дәстүрлі  C:  атауы  беріледі.  Әдетте  жұмысқа 
ыңғайлы және сенімділік үшін оны бірнеше  логикалық дискілерге: C: 
D: E: – атауларымен бөлінеді.  
Кітапқа  ұқсастырып  түсіндіру  дискінің  түбірлік  каталогы 
қызметін  айқындауға  көмектеседі.  Кітаптың  мазмұны  сияқты, 
дискінің  түбірлі  каталогында  файлдар  туралы  мәліметтер  тізімінен 
тұрады. Кейде оны дискінің директориясы дейді.  
Каталогта файл жөнінде мағлұмат болады (аты, байтпен көлемі, 
құрылған  күні  және  уақыты,  соңғы  өзгертулердің  уақыты  мен  күні). 
Бұл  ақпарат  әрқашан  белгілі  бір  жолдарда  сақталады.  Егер  де 
файлдар  тізімін  экранға  шығаратын  болсақ,  онда  кітаптың 
мазмұнындағы  сияқты  дискінің  құрамы  жөнінде  мәлімет  алуға 
болады. 
Дербес  компьютердің  (ДК)  архитектурасы  –  оның  негізгі 
бөліктерін:  процессорды,  жедел  сақтау  құрылғысын  (ЖСҚ), 
бейнежүйені,  диск  жүйесін,  сыртқы  құрылғыларды  және  енгізу-
шығару  құрылғыларын  қиыстыру  (орысша  компоновка)  болып 
табылады.. 
IBM  корпорациясы  құрастырған  дербес  компьютердің  ашық 
архитектурасы мыналардың: 
-
 
жалпы жүйелік шинаның болуы, оған кеңейту қосқыштары 
(орысша разъем) арқылы қосымша құрылғылар қосылуын; 
-
 
компьютердің модульді құрылуын; 
-
 
барлық 
жаңа 
құрылғылардың 
және 
бағдарламалық 
құралдардың бұрынғы нұсқаларымен үйлесімділігін ұсынады. 
Ашық  архитектура  принципі  – бұл жалпы компьютерді және 
оның  бөліктерін,  жасап  шығарған  фирмаға  тәуелсіз,  өзара 
толығымен  үйлесімді  жаңа  құрылғыларды  қолданып  әрқашан 
кемелдендіру  мүмкіндігі.  Бұл  пайдаланушыға  үлкен  пайда  береді, 
олар жаңа құрылғыларды сатып алып оны жүйелік (аналық) тақшаның 
бос  қосқыштарына  (слотына)  қойып,  өз  компьютерлерінің 
мүмкіндіктерін кеңейте алады.  
Дербес  компьютердің  модульді  құрылуы  –  ақпарат  алмасуы  да 
магистральді  (шиналық)  принципке  сүйенеді.  Құрылғылар  арасында 
ақпарат алмасу  көп сымды  ортақ байланыс ақпараттық магистралі 
– шиналар арқылы жүреді (3.3-сурет).  
Мұндай  құрылымды  –  магистральды-модульдік  немесе  ортақ 
шиналық  архитектура  деп  аталады.  Суретте  дербес  компьютерлерге 
тән  ақпараттық  өзара  әрекеттестік  принципі  қарапайым  түрде 
бейнеленген  (ал  күрделі  схеманы  [21,164-б.]  қараңыз).  Сыртқы 

 
62 
құрылғылар 
магистральға 
контроллермен 
(үшбұрыштармен 
белгіленген) арқылы жалғанады.   
3.3-сурет. Дербес компьютердің архитектурасы 
Оқушыларға  3.1-суретте  бейнеленген  ақпараттық  өзара 
әрекеттестік принциптері ДК үшінде орындалатынын түсіндіру керек. 
Сонымен,  3.1-суреттегі  және  3.3-суреттегі  схемалар  бірін-бірі 
толықтырады.  
Дербес компьютерде процессордың рөлін микропроцессор (МК) 
орындайды. Микропроцессор ДК-ң негізгі құрылғысы оның миы. МК-
ның  мүмкіндігі  компьютер  мүмкіндігін  анықтайды.  Компьютердің 
жұмыс  жылдамдығы  процессордың  негізгі  екі  сипаттамасы  –  ырғақ 
жиілігі және разрядтылығына тәуелді. 
Процесссордың  ырғақ  жиілігі  –  процесссордың  әрекет 
жылдамдығын  көрсететін  шама,  яғни  оның  бір  секунд  аралығында 
орындайтын қарапайым амалдар саны. Бұл көрсеткіш процесссордың 
ең маңызды қасиеті болып табылады. Ырғақтық жиілік Мегагерцпен 
(Мгц), 
Гигагерпен 
(Ггц) 
өлшенеді. 
Дербес 
компьютердің 
жылдамдығының өлшем бірлігі 1 Мгц = 1 млн. герц/ сек.). (100Мгц –
ол  1  секундта  орындалатын  амалдар  саны,  яғни  100  миллион 
қарапайым амалдар).  
Процесссордың  разрядтылығы  –  процессордың  бір  ырғақта 
тұтастай  өңдейтін  немесе  жіберетін  екілік  кодтардың  максималды 
ұзындығы.  
Мысалы:  32–разрядтты  (бір  машиналық  сөз)  немесе  64- 
разрядты  (екі  машиналық  сөз)  процессор  бір  ырғақта  тұтастай, 
(машиналық сөздерге сәйкес) 4 немесе 8 байт ақпарат өңдейді.  
Дербес  компьютердің  бейнежүйесі.  Графикалық  бейнелерді 
шығаратын  негізгі  құрылғы  –  дисплей.    Дисплей  жұмысын 
бейнконтроллер басқарады. Немесе оны бейнеадаптер, немесе ДК-де 
оны бейнекарта деп атайды.  
Дисплей  құрылымы  жөнінде  оқушылардың  алатын  ұғымдары: 
экранның  дискреттік  (пиксельдік)  құрылымы;  пиксельдер  сеткасы 
Микропроцессор 
Ішкі жады 
Ақпараттық магистраль (шина) 
Монитор 
Дискжетек 
Пернетақта 
Принтер 

 
63 
(растр), растрды электрондық сәулемен сканірлеу; сканірлеу жиілігі; 
түсті монитордың пиксельдің үш түсті құрылымы.  
Бұл  материалда  кездесетін  ұғымдар:  электрондық  сәуле, 
люминесценция, үш базалық түстің араласуы. Бұл ұғымдар оқушылар 
әлі  танысып  үлгермеген  электроника  және  физикалық  оптика 
курстарында  оқытылады,  сондықтан  бұл  сұрақтарда  көп  тоқталып, 
ұзақ  түсіндірудің  қажеті  жоқ.  Оқулықта  келтірілген  түсіндірулер 
жеткілікті. 
Бұл  бөлімнің  материалы  бейнконтроллердің  сипаттамасын 
береді.  Бейнконтроллер  екі  бөлімнен  –  бейнежады  және  дисплейлік 
процессордан  тұрады.  Экранда  бейнені  алу  процесіндегі  бұл 
құрылғылардың рөлін оқушылардың білуі қажет.  
Жадыда 
екілік 
код 
түрінде 
сақталған 
ақпаратпен 
компьютердің жұмыс жасауы – ЭЕМ үшін негізгі әмбебапты принцип 
болып  табылады.  Сондықтан  экрандағы  кез  келген  бейне  –  ЭЕМ 
жадындағы ақпараттың бейнеленуі – яғни, бейнеақпарат. Алғашқыда 
бейнеақпарат  жедел  жадыда  қалыптасады  (графикалық  файл 
ашылғанда,  графикалық  редакторда  жұмыс  жасалғанда).    Экранға 
шығару, 
бейнеақпаратты 
монитордың 
контроллеріне 
беру 
нәтижесінде  жүзеге  асады:  монитор  жұмысын  басқаратын  дисплейлі 
процессордың үздіксіз жұмыс істеу салдарынан, ақпарат бейнежадыға 
жазылып, бірден экран бетіне шығарылады. 
Сонымен,  бейнежады  ЖСҚ  мен  дисплей  арасындағы  ерекше 
өзіндік  буфер  болып  табылады.  Бейнежадыдағы  ақпараттың 
ауысуының салдарынан экрандағы «сурет» ауысып отырады. Экранға 
шығару  жүйесі  –  шығарылатын  ақпараттың  қандай  түрі  болмасын 
(мәтін, қозғалмайтын сурет немесе анимация) – бәріне бірдей жұмыс 
жасайды.  Осы  қағиданы  оқушылар  жақсы  түсінуге  тиіс.  Беттегі 
бейнені  компьютер  жадына  енгізу  құралы  –  сканер.  Экранға  бейнені 
шығару  жүйесінің  және  сканер  көмегімен  бейнені  енгізу  жүйесінің 
өзара кері қызметтерін түсіндіріп кеткен жөн (3.4-сурет). 
3.4-сурет. 
Экранға 
шығарғанда 
және 
сканірленгенде 
бейнақпараттың түрленуі 
Екілік бей-
некод 
Экрандағы 
бейне 
ЖСҚ 
Бейнеконтроллер + 
дисплей 
Сканер 
Экрандағы 
бейне 
Екілік бей-
некод 
ЖСҚ 

 
64 

жүктеу/скачать 4,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: