Тағайбекова Дариға Сірнебайқызы «Адам және жануарлар физиологиясы» пәні бойынша
жүктеу/скачать 1,95 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 4. Еттiң жиырылу және босаңсу механизмi.
- Бұлшық ет күшi.
| Изотониялық жиырылу (грек тiлiнде isos-бiрдей, тең, tonos-ширығу)- кезiнде ет талшықтарының ширығу деңгейi өзгермей тек оның ұзындығы қысқарады. Мысалы, жекеленген бұлшық етке азғана жүк iлiп, электр тоғымен тiтiркендiрген кезде байқалады. Бұл кезде ет iлiнген жүк салмағымен тұрақты ширығу жағдайында жиырылады.
Изометриялық жиырылу (грек тiлiнде isos-бiрдей,meros-өлшем) кезiнде еттiң Үзындығы өзгермей, тек ширығу деңгейi артады. Ауксотниялық жиырылу- бұл кезде еттiң ширығу деңгейi мен ұзындығын өзгертiп жиырылуы. Еттi тiкелей (еттiң өзiн) немесе шамалы (нервтi) тiтiркендiргенде бiрден басталмайды. Бақаның балтыр етiнiң жиырылуы 0,11-0,12 секундқа созылады, ол жасырын (лантенттiк) жиырылу (0,01сек), анық жиырылу (қысқару-0,05сек), босаңсу (0,05-0,06 сек) кезеңдерден тұрады. Күшi зор ырғақты тiтiркендiргiшпен бұлшық етке әсер етсе, ет ұзақ мерзiмге күштi жиырылады, бұны тетанус (сiресiп) деп атайды. Тетанус тiстi (тiтiркендiру жиiлiгi 20-40 Гц шамасында болса) немесе толық, жазық (тiтiркендiру жиiлiгi 50 Гц асса) болып бөлiнедi. Орталық нерв жүйесiнен келетiн импульстер сирек болса, ет талшықтары дара жиырылу жағдайында әрекет етедi, ал ол жиiлесе, бұлшық ет тетанус жағдайына көшедi. Бұл жағдайда ет тез қажиды. 4. Еттiң жиырылу және босаңсу механизмi. Бұлшық еттердiң жиырылу механизмiн түсіндiру мақсатында бiрнеше теория ұсынған. Актомиозиндiк теория. В.А.Энгельгардт пен М.Н.Любимова 1889 жылы миофибрилдер құрамындағы миозин белогына АТФ–тi ыдырататын АТФ-аза ферменттердiң қасиеттерi тән екенiн анықтаған. АТФ әсерiмен миозин жiптерi қысқарып, ет жиырылады. Соңынан Венгрия биохимигi А.Сцент-Дьорди ет талшығының құрамында екiншi-актин белогын анықтады. Ол миозинмен әрекеттесiп актомиозин комплексiн тұзедi. Бұл теория бойынша актомиозин АТФ-тi ыдыратып, бөлiнген қуат есебiнен өзi жиырылады. Мицелярлық теория. Бұл теорияны Мейер ұсынған. Миозин молекуласы өзара пептидтiк байланыс арқылы бiрiккен амин қышқылдарының ұзын тiзбегiнен құралған- мицелаларға топталады. Тыныштық жағдайында мицелалар спираль тұрiнде орналасады. Қозған жағдайда ортаның РН өзгергендiктен оң және терiс зарядталған бүйiрлiк иондар тобы пайда болады. Олардың электростатикалық тартылуы нәтижесiнде ет талшығының ұзындығы қысқарады, ет жиырылады. З.А.Хакслидiң протофибрильдер жылжу теориясы.Бұлшық еттер қозған кезде кальций ретикуломы цистерналарынан шығып, миофибрильдердiң iшiне ауысады. Бұл жағдайда кальций миозиндегi АүФ пен актиндегi АДФ-ты байланыстырады. Актин протофибрильдерi миозин протофибрильдерiне жақындап, олардың арасымен жылжи бастайды. АүФ, АүФ-аза ферментiнiң орталығына келiп АДФ пен фосфор қышқылына ыдырап, химиялық қуат бөлiнедi. Осы себептен протофибрильдер арасындағы байланыс үзiлiп, олар бiр-бiрiнен ажыраса бастайды. Қорыта айтсақ, бұлшық еттiң жиырылуы мен босаңсуы бiрнеше сатыда өтетiн күрделi процесс тiтiркенiс, ә.п. туындауы электромеханикалық түйiсу, көлденең жiпшелердiң пайда болып, актин жiпшелерiнiң миозин бойымен жылжуы-миофибрильдердiң жиырылуы-кальцийлiк сораптың қызметi нәтижесiнде саркоплазмада кальций иондарының азаюы- жиырылғыш белок жүйесiнiң өзгеруi-миофибрилдердiң босаңсуы. Бұлшық ет жиырылу кезiнде қуат көзi ретiнде АүФ-тi пайдаланады. Бұлшық етте АүФ қоры 5 ммоль/л шамасында. Ал АүФ қайта тұзiлуi үшiн негiзгi материал мен қуат көзi болып креатинфосфаттың ыдырауы, анаэробты гликолиз және субстраттардың (митохондрияда) тотыға фосфорлануы. К реатин фосфат + АДФкреатиназа АТФ + креатин. Креатин фосфаттың мөлшерi бұлшық етте қайта тұзiлiп отырады. Креатин + Р + тотығу энергиясы --- креатин фосфат. Бұлшық ет жиырылған кезде көп мөлшерде жылу бөлiнедi, бұны алғаш болып Гельмгольц және В.Д.Данилевский ХlХ ғ. екiншi жартысында ашқан. Соңынан Хилл өзiнiң әрiптестерiмен өте жоғары сезiмтал аспабымен бұлшық ет пен нервтiң тыныштық және қозған кезiнде тұзiлген жылудың мөлшерiн тiркеген. Хилл жылудың түзiлу тегi мен даму уақытына қарай екi кезеңге бөлдi. Жылу түзудiң бiрiншi кезеңi екiншi кезеңiмен салыстырғанда 1000 есе қысқа болады, бастапқы жылу тұзу кезеңi деп аталады. Ол бұлшық ет қозғаннан басталып, ол жиырылған және босаңсыған кезде де жалғаса бередi. Бұл кезеңнiң өзi бiрнеше сатылардан тұрады а) белсендiлiк жылу; б) жиырылғандағы жылу; в) босаңсығандағы жылу. Негiзiнен мұнда жылу АүФ-тың ыдырауымен байланысты реакциялар нәтижесiнде түзіледі. Жылу түзудiң екiншi сатысы ет босаңсығаннан кейiн бiрнеше минут iшiнде жүредi, оны жылу түзудiң кешiккен немесе қалыптастыру кезеңi деп атайды. Бұл құбылыс АүФ-тi қайта тұзу, гликолиз және тотыға фосфорлану процестерiмен байланысты. Бұлшық етте тұзiлетiн жылудың 40% бiрiншi, 60 % екiншi кезеңде түзіледі. Бұлшық ет күшi. Бұлшық еттiң жиырылуы әсер еткен тiтiркендiргiш күшiне және өзiнiң морфологиялық қасиеттерi мен физиологиялық күйiне байланысты. ұзын бұлшық еттер қысқа еттерге қарағанда көбiрек қысқарады. Еттiң жиырылу күшi оның созылу деңгейiмен байланысты өзгередi. Еттiң аз мөлшерде созылуы серпiмдiлiк компоненттердi ширықтырып, жиырылу күшiн артырады. Ал, ет шамадан тыс созылса, оның жиырылу күшi әлсiрейдi, себебi актин мен миозин жiпшелерiнiң жанасатын кесiндiлерiнiң ұзындығы азайып,оларды қосатын көпiршелер саны кемидi. Еттiң күшiн изометриялық жиырылу кезiнде олардың максимальдi ширығу мүмкiндiгiмен, немесе көтерген жүгiнiң мөлшерiмен анықтайды. Еттiң күшi көлденең етiнiң мөлшерiне байланысты болады. Еттiң күшi деп ет изометриялық жиырылу кезiнде барлық ет талшықтарының қатысуымен дамытқан, ширығу, кернеу деңгейiн айтады. Еттiң максимальдi күшi оның құрамына кiретiн талшықтардың санына, олардың жуандығына байланысты. Бұл көрсеткiштер еттiң анатомиялық көлденең енiн құрайды. Еттiң максимальдiк күшiнiң оның анатомиялық көлденең енiне қатынасын еттiң салыстырмалы күшi деп атайды. Ол кг/см2 өлшемiмен өлшенедi. Ал еттiң максимальды күшiнiң оның физиологиялық көлденең енiне қатынасын абсолюттiк күшi дейдi. жүктеу/скачать 1,95 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|