Тақырыбы: Қазақ халқының ұлттық психологиясы мен ұлттық мінез-бітістері Ә. Б. Жарылқасынова
жүктеу/скачать 18,12 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Тақырыбы: Қазақ халқының ұлттық психологиясы мен ұлттық мінез-бітістері Ә.Б. Жарылқасынова
|
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ЖӘНЕ ГЕОГРАФИЯ ИНСТИТУТЫ «ГЕОГРАФИЯ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯ» КАФЕДРАСЫ Тақырыбы: Қазақ халқының ұлттық психологиясы мен ұлттық мінез-бітістері Ә.Б. Жарылқасынова 6В05203-География, 3 курс 2 топ студент e-mail: asimaaj68@gmail.com Аңдатпа
Абстракт Анализируются данные, характеризующие историю, культуру и традиции казахского народа, описывающие национальную психологию и поведенческие особенности казахского народа. Кочевой образ жизни, влияние географической среды и исторических событий сформировали уникальный менталитет казахов. Обсуждаются ценности, обычаи и психологические качества, в том числе гостеприимство, традиционные ценности и особенности восприятия внешнего мира. Рассмотрены роль общины и значение семейных связей в формировании коллективного национального характера. Аbstract Analyzing the data describing the history, culture and traditions of the Kazakh people, describing the national psychology and behavioral features of the Kazakh people. The nomadic way of life, the influence of the geographical environment and historical events formed the unique mentality of Kazakhs. Values, customs and psychological qualities are discussed, including hospitality, traditional values and features of perception of the outside world. The role of the community and the importance of family ties in the formation of collective national character are considered. * Кілт сөздер:* Ұлттық психология, қазақ халқы, ұлттық мінез-құлық, менталитет, географиялық орта, тарих, дәстүр, ұжымшылдық, отбасылық құндылықтар, қонақжайлылық, көшпелі өмір салты, мәдени ерекшеліктер, этнография, ұлттық сипат. Мақаланың өзектілігі қазақ халқының ұлттық психологиясының ерекшеліктері, ғасырлар бойы қалыптасқан көзқарастары мен әдеп-ғұрыптары мен салт-дәстүрлерін қарастыру. Қазақ Қазақ мәдениеті-көшпелі халық тарихының көрінісі. Мыңдаған жылдар бойы қазақ даласында өздерінің бірегей дүниетанымын, өзіндік салт-дәстүрлерін қалыптастырған. Ұлттық мәдениеттің eрекшелігі – қазақтың қонақжайлылығы, оның салт-дәстүрі, әдеп- ғұрпы. Этникалық сананың ерекшеліктерін бөліп көрсету үшін менталитет ұғымы –қолданылады. Әртүрлі этникалық топтардың психикалық ерeкшеліктері олардың генетикалық қасиеттерімен анықталады. Олай болса, қазақ ұлтының менталитеті оның ашықтық, достық, қонақжайлылық, кешірімділігі. Н.Назарбаев «Қазақ халқының генетикалық қасиеті – жaн дүниесінің ашықтығы мен мейірімділігі, барын мұқтаж жандармен бөлісуге ,қолдау көрсетуге дайындығы. Қазақ ешқашан ешкімге өшпенділік «немесе артықшылық» сезімін сезінбеді және көрсетпеді және ешқашан ұлтаралық қақтығыстардың көзі болған емес» деп жазадыҚазақтар тарихы сонау 15 ғасырдан баталатын дәстүрі бай халық. Ауызша поэтикалық дәстүрлер Орхон-Eнисей жазба ескерткіштерінен бастау алып, көшпенділер әлеміне жалғасады. Мінезі, типі, маңызды белгілері, дүниетанымдық дәстүрлері, тілі – осының бәрі қазақтардың рухани мұрасын Үнді-Иран мәдениетінің терең қабатын қамтитын және көршілес өркениеттермен және шығыс пен батыс халықтарымен тығыз қарым-қатынаста дамыған түркітілдес мәдениеттің ең көне дала тармағы ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Адам менталитетіне әртүрлі факторлар әсер етеді: қоршаған орта, климат, географиялық ландшафт, қоғам, дін, салт-дәстүрлер, жалпы табиғат. Қазақтар сан ғасырлар бойы сан алуан мәдени әсерлерді бойына сіңіріп, оларды өзінің ата-бабасынан қалған далалық түркі дәстүрлерінің діңгегінде балқытып, сіңірді. Және бұл дәстүрлердің терең әрі күшті болғаны сонша, оны саяси апаттар мен соғыстар да, араб пен моңғол ықпалы да, исламдандыру да түбегейлі өзгерте алмады. Саяхатшылары мен зерттеушілерінің барлығы дерлік қазақтардың жомарттығы мен қонақжайлылығын атап өткен. ХІХ ғасырдың белгілі этнографы А. А. Диваев былай деп жазды:" 1876 жылы Түркістан өлкесіне келгеннен кейін мен көшпелі тұрғындармен, яғни қазақ – қырғыздармен, осы өте сүйкімді, қонақжай және сенімді ұлтты кездестірдім….", және басқа саяхатшы және зерттеуші П. П. Семеновтың пікірінше олар тіпті рулық күрестің ортасында "қонақжайлылықтың қасиетті әдет-ғұрпын" ұстанады. Саяхатшылардың көпшілігі жергілікті тұрғындардың өзара қарым-қатынасының ерекшеліктерін терең зерттеуге емес, жергілікті халықтың өздеріне деген көзқарасы тақырыбына көбірек көңіл бөлген болатын. Ежелгі дәстүр бойынша кез келген қонақты ешнәрсе сұрамай жылы шыраймен қарсы алып, киіз үйге шақырып, ас беру керек болған. Тамақтанып болған соң ғана оның кім екенін, қайдан келгенін сұрауға болатын. Мұндай әңгімелерді бастау құқығы үй иесіне саяхатшы ұзақ сапардан демалғаннан кейін ғана берілді. Қазақтың халық даналығы: «Жолаушыға сусын бермесең, іс сұрама», «Қонақ келсе ет қайнайды, ет жоқ болса үй иесінің бетін ұят күйдіреді» деп үйретеді. Дегенмен, «Дастарханның кедейлігін жанның жомарттығы өтейді» деп те айтылған. «Босағадағы қонақ – үйдегі бақыт» деп санағандықтан, өзара көмек пен қолдау, қонақжайлылық қазақ халқына тән қасиет. Этикалық әдет-ғұрып бойынша үй иелері жолаушыны бірінші болып қарсы алып, қонақ қылуы керек, тіпті жұмысын тоқтатып болсын, оған қымыз немесе ыстық шай ұсынуы керек. Дәстүр бойынша қонақ келгенде «балаларды ұрып-соғу, еден сыпыру қонаққа құрметсіздік көрсету», өйткені «қонақ аз отырса да, көпті байқайды» деген. Өзгелермен жылы, достық қарым-қатынастар халық жырларында, ақындардың қоштасу сөздерінде көрініс табады. Қонақжайлық бала кезінен ана сүтімен бойына сіңген қасиет: «Қонаққа «кел» дейді, бірақ «кет» демейді. Бұл негізгі этикалық өсиет атадан балаға, ұрпақтан ұрпаққа жалғасып отырды. Қазақтың қай кезде де ақжарқын, қонақжайлылығын көрсететін мысалдар көп. Осы орайда қазақтардың басқа халықтармен ежелден келе жатқан достығы ерекше байқалады. Қазір Қазақстанда жүз отыздан астам түрлі ұлт өкілдері тұрады. Ұлы Отан соғысының сұрапыл жылдарында мұнда көптеген адамдар жер аударылып, осында қалып, қонақжай қазақ топырағынан жаңа атамекен тапты. Қолында барын бөлісуге дайын қазақ отбасылары жетім балаларды асырап алды. Қонақжайлылық қағидасы кез келген халықтың моральдық кодексіне енгенімен, бірінші кезекте ол әркімде бола бермейді. Мұсылмандық моральдық құндылықтар жүйесінде қонақжайлылық маңызды болып табылады, ал еуропалық халықтар арасында ол өте әлсіз көрінеді. Сондықтан да өткен ғасырларда қазақ даласына барған кез келген еуропалық бұл әдет-ғұрыпқа ерекше мән беріп, ұлттық мінездің осы қасиетіне шын жүректен таңданысын білдірді. Айта кету керек, қонақ күту әдет-ғұрыптары ең тұрақты әдет-ғұрыптардың бірі болып табылады - Қазақстанда ол бүгінгі күнге дейін сақталған. Қoнақжайлық – қасиетті парыз. Қонағын, тіпті бtйтаныс адамды қорғап, үй иесі өлуге мәжбүр болды. Ата-анасы мен жақындарының қуғын-сүргініне ұшырап, жерін тастап кеткен ғашықтар да қорғауға алынды. Көріп отырғанымыздай, қонақ күту дәстүрінің әлеуметтік мәні ерекше. .Әр қазақтың «3 халқы» – өз руы, шешесінің руы және әйелінің руы болған. Әрбір қазақ олардың барлығының мүддесін ескеріп, қамтамасыз етуі керек еді. Беделді адамдар қонақ ретінде қабылдап, ұлттық ауқымдағы оқиғаларды айтып жатқанда қарапайым туыстары тыңдайтын эпикалық әңгімеші немесе күйші. Әрбір қазақ 7 атасының атын ғана емес, олардың өмір тарихын, демек, халықтың тарихын да білген. Қазақтың тағы бір ерекшелігі – жас ұрпаққа деген ерекше көзқарасы. Қиын және қатал көшпелі жағдайда өмір сүрген олар, соған қарамастан, балаларына қамқорлық жасауға әрқашан уақыт пен күш-қуат табатын. Әйелдер тағдырдың жазуымен көп бала туып, оларды өз жерінің лайықты азаматы етіп өсіруге ұмтылды. Халық даналығында қазақтың балаға деген көзқарасы, олардың тәрбиесіндегі ата-ананың рөлі туралы көптеген тұжырымдар бар. Ұлы Абай адам мұрагерсіз, мал-мүлкі иесіз қалады деген ой көпті «қиналдырғанын» баса айтқан . Сондықтан баласыз болу ауыр қарғыс болып саналды. Мұндай жағдайларда олар бақсыларға - емшілерге, әулиеге жүгінді. Ұзақ уақыт күткенен кейін дүниеге келген бала әдетте Тәңірберді (Тәңір берді) немесе Алдаберген (Құдай берді) немесе баланы «берген» әулиенің атымен аталды. Баланың дүниеге келуімен ғана отбасы нығайып, бақыт тапқан. Халық даналығынында да балалар отбасы бақыты мен берекесінің ең маңызды аспектісі екенін көрсетеді. «Артында қыз қалдырған ізін қалдырған, артында ұл қалдырған – өзі қалған», «Ұл туды – күн шықты», «Ұл – тірек, қыз – жаңа туыс» – деген халық мақалдарынан отбасының болашақ мұрагері – ұлдың дүниеге келуіне ерекше мән берілетіні көрсетіледі. Осылайша, ата-ананың сүйіспеншілігі балаларына қамқорлық пен олардың отбасына лайықты мұрагерлерді өсіруге ұмтылуынан көрінді. Қазақтaрдағы жетекші этикалық дәстүрлердің бірі – олардың ата-тегін, тектілігін білу, бұл көшпелілерге қашанда текті жалғастыруға, өз қауымының әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін дамытуға ұмтылу тән. Көптеген отбасыларда ұрпақтан-ұрпаққа, атадан балаға мұра болып қалдырылады. Осылайша бала кезінен ата-бабасына, отбасына деген сүйіспеншілік пен құрметке баулиды. Қазақ мақал-мәтелдерінде: «Жеті атасын білмеу – жетімдіктің белгісі», «Атаны білгендер тірі болса, ел есінде» деп бекер айтылмаған. Ойлау тәсілі өмір салтымен байланысты болған. Көшпелілердің басты байлығы – мал. Қазақ көшпелілерінің өмірінде мал басым рөл атқарды. Көшпелілер дүниетанымы жүйесінде қазақтар ұстаған төрт түлік малдың әрқайсысы өз орнын алды. Қазақтар салт-дәстүрге, дінге, наным-сенімге, әдет-ғұрыпқа, айналадағы табиғатқа ұқыптылықпен қарайды. Қaзақтың көшпелі өркениеті Шығысты да, Батысты да бойына сіңіріп, Жiбек жолының бойына түйістіріп, екеуінен де бар жақсыны бойына сіңіреді. Қазақтың ой-өрісі ұлттық ою-өрнектерге ұқсас. Олардың 200-ге жуық түрі бар. Олардың әрқайсысының өз атауы және мағынасы бар. Дегенмен, олардың бәрі бір нәрсеге біріктірілген. Баяу, дәйекті және еркін алма-кезек қозғалатын дөңгелек сызықтар кеңістіктің, әлемнің кеңдігі мен еркіндігін жеткізеді. Қорыта келгенде қазақ халқы сонау ерте заманнан өзінің қадір – қасиеттерін қызғыштай қoрғап, көздің қарашығындaй сақтап, бұған шаң жуытпай, ұрпақтан-ұрпаққа мұра қылып қалдырып келген ел. Сондықтан да қазіргі ұрпақ осынау ұлттық қасиеттерімізді ерекше қастерлеп, мақтан тұтып, жас өскіндер осы рухта тәрбиелеу керек. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Налиаджян Л.А. Этнопсихология. — М.: 1999ж 2. Орынбеков М.С. Духовные основы консолидации казахов. – Алматы: ИД «Аркаим», 2008ж. – 252 б. 3. Бурбаев Т.К. Казахский менталитет в контексте глобализации // Мысль. –2002. – № 11 – С.30-34. жүктеу/скачать 18,12 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|