Тақырыбы: Қазақтың ырым-тыйым сөздері

Тыйым – халықтың тәлім - тәрбие, үлгі - өнеге, ақыл - кеңес берудегі тәрбие құралдарының бірі. Бұл негізінен балаларға арналған, оларды жаман әдеттен, жат пиғыл, ерсі қылық, әдепсіз істерден сақтандыруда өте үлкен қызмет атқарады. Кейде оғаштау іс істеп қойсақ, үлкен кісілер ылғи да: «Олай істеме, жаман болады» деп атайды. Халық арасында кең тараған осындай тыйым сөздерді зерттей отырып мен олардың жас балаларға арналғандарын жинақтадым. Сонымен бірге мағынасы, тәлім - тәрбиелік мазмұны жағынан бүгінгі заман талабына сай келетінін байқадым. Яғни біз ата - бабаларымыздың даналығы сол – қанша ғасырдан бері тыйым сөздердің мәні өзгермей, қасиеті кетпей бүгінгі заман жастарына беретін өнегесі көп. Ғұлама ғалым Әл - Фараби айтқан «Адамға бірінші білім емес тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген білім адамзаттың қас жауы» деген сөздеріне қазақтың тыйым сөздері толық мысал бола алады.

Тыйым сөздердің түрлеріне тоқтала кетсем тәрбиелік мағынасы қарай мына топтарға бөліп қарастырдым.

Іс - әрекетке байланысты тыйымдар.

Жануарлар мен жәндіктердің белгілі бір түрлерінің пайдалылығы немесе зияндылығы жөнінде халық арасында ежелден қалыптасқан әртүрлі ырымдары бар. Мысалы, ата - бабаларымыз қарлығаштың ұясын бұзсаң, міндетті түрде өрт шығады, апат болады деп есептеген. Сол сияқты бозторғайды, киелі құстар деп ескерткен. «Обал болады» деп егінді, шалғынды бейсауыт басқызбаған. «Бақаны өлтірсең, жаңбыр жауады» деп өлтіртпеген.

Әртүрлі жануарларды аулауға кей кездерде тыйым салынған. Бұл тыйым кез келген уақытта емес, дәл сол жануардың балалау кездерінде болған. «Киесі атады» деп уағыздаған.

Ертедегі қазақтар кейбір жыртқыш аңдарды киелі санаған. Қасқыр, жолбарыс, бүркіт сияқты түз аңдарының тұяғын, тісін, құлағын, терісін бесікке жауып қою рәсімдері соның айғағы. Ал «Мұңлық - Зарлық» аңызында жапан далаға апарып тастаған балаларды киік емізіп, аналық қамқорлық жасап өсіреді. «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырында, анда жүріп дос болған Қарабай Сарыбайға буаз маралды атқызып, Сарыбай «кие соғудан» өледі. Осы аңыздар арқылы киік адамның нағыз досы, киелі аң екенін дәлелдемек болған.

Табиғаттың қыры мен сырына ерекше назар аударған, одан тағылым алған халық емшілері жануардың емдік қасиеттерін де байқап тәжірибеде қолданған. Мысалы, борсықтың терісі мен майын өкпе ауруларына, иттің жүнін - құлғана ауруына, құрбақаны «ақуыз» деп аталатын жараға ем ретінде қолданған.

Қазақ табиғат құшағында өсті, бірақ халықтар олай етпейді деп отырғанымыз жоқ. Баршасының да туған жерге құштарлығы орасан зор. Қазір табиғат тазалығын бұзыңқырап алып, енді оны қалпына келтіруге жанталасуымыз. Халық тәжірибесін еске алмадық. Қазағым кез - келген жерден құдық қазып не босағасына дейін жыртып, зауыт, фабрикалар түтінімен немесе атом қаруымен ауаны ластамаған еді, мейлі техникасы жоқ болсын, ғылыми орасан дамыса да, кең даласын табиғи өңдеп, таза шұбатқа мейірі қанып отырды. Табиғаттың сырларын терең білмесе де, ол көне заманнан бастап айға, күнге табына бастады, өзін табиғат құлымын деп есептеп, оған тағдырының да байланысты екенін ұғынды.

Жерге табыну мекенге, қонысқа, жайлауға байланысты болды. Ата - бабалар қонысы ұрпақ үшін тек ардақты ғана болмай, қасиетті де болды! Оның айналасын таза ұстады, малын маңына жаймады. Мекенге ат қою елдің, ел ақсақалдарының есімін мәңгіге қалдыру ниетінде болды. Суы тұщы, шөбі шүйгін қойнаулар, өзен - көл жағалаулары, қамысы қыста малға ықтасын болсын деп, әр мекенді өз ерекшелігіне байланыстырып атады. Жер атаулары сол араға орнатылған ескерткіштерімен бірдей.

Табиғат ортасы тек мекен, қоныс, қыстақ, қорық - қауым болып қана қоймайды, сонымен бірге қазақтың мінез - құлқын да, кәсіп - шаруашылығында, тәлім - тәрбиесін де айқындайтын ортада болды. Енді табиғат туралы білім қорын қарастырсақ, қазақ нағыз эколог күннің бұлтқа батқанынан ертең жауын - шашын болатын, жұлдыздардың жиілігінен ертеңгі ауа райының қандай болатынын, жетіқарақшы жұлдызының орналасуына қарап, таңның атуына жақын қалғанын біледі. Сиырының мезгілсіз мөңірегенін, тауығының мезгілсіз шақырғанын, иттің ұлығанынан қауіптенеді. Мал жайып, оның қиымен жерді табиғи түрде тыңайтады. Табиғатта басы артық нәрсе жоқ. Бір жәндікті құрту өзге жәндіктерге зиян келтіреді, сол арқылы адам баласының көнкөрісіне залалын тигізеді деп есептелген.

Міне, қазіргі заманға, оның үрдістеріне жауап бере алатын, тәрбиелік мәні зор қазақтың тыйым сөздерінің бұл бір бөлігі ғана.