Тақырыбы: Липидтер алмасуы

{ 
№8 дәріс 
ТАҚЫРЫБЫ:
Липидтер алмасуы
 
Глицерол мен май қышқылдарының 
жасушалардағы өзгерістері. 

ЖОСПАРЫ: 
1. БМҚ-ң β-тотығуы реакциялары. 
2. Пальмитин қышқылының β-
тотығуының энергетикалық
балансын есептеу. 
3. Липидтердің пероксидті тотығуы. 
4. Антиоксидантты қорғаныш жүйесі. 
5. Глицериннің тотығуы, энергетикалық 
балансы 

Глицерол мен май қышқылдарының 
жасушалардағы өзгерістері 
БМҚ 
Анаболикалық :
ТАГ синтезі 
Фосфолипид синтезі
Катаболикалық: 
БМҚ β-тотығуы 
Глицерол
Анаболикалық :
ТАГ синтезі 
Фосфолипид синтезі 
Глюконеогенез
Катаболикалық: 
Глицеролдың тотығуы 

Май қышқылдары 
Қаныққан
Моноқанық
паған
КҚМҚ 
С
n
H
2n+1
COOH 
 

Пальмитин қ. 
(16:0) 
С
15
Н
31
СООН 

Стеарин қ. 
(18:0) 
С
17
Н
35
СООН
Олеин қ. 
(18:1) 
С
17
Н
33
СООН 

Линоль қ.(18:2) 
(
ω6)
 
С
17
Н
31
СООН 

Линолен қ. (18:3) 
(
γ-ω6 or α-ω3) 
С
17
Н
29
СООН 

 
Арахидон қ. (20:4) 
(
ω6)

С
19
Н
31
СООН 
β-тотығу 
 

Пероксидтік 
тотығу 
 

БМҚ 

-ТОТЫҒУЫ
 
 
 

-тотығуда өзгеріске бета-орнындағы 
«С» түседі, сондықтан БМҚ-ң бета-
тотығуы деп аталады. 

-тотығуға қаныққан ұзын тізбекті жұп 
санды және моноқанықпаған БМҚ 
түседі. 

1
БМҚ АКТИВТЕНУl (цитоплазма) 

 
ацил-КоА-синтетаза 
R-COOH+HSKoA+ATФ

 
БМҚ 
R-CO~SKoA + АМФ+ФФ 
 
 
Ацил-SKoA 
 
 

2. Ацил-SKoA-ң цитоплазмадан 
митохондрияға тасымалдануы (карнитин 
арқылы)
цитоплазма 
мембрана 
митохондрия 
Ацил-КоА+Карнитин
Ацилкарнитин
+ НSKoA 
Карнитин + Ацил-КоА
НSKoA 
Ацилкарнитин 

Transport of Fatty Acyl CoA into 
Mitochondria
 

Май қышқылы тізбегінің қысқаруы 
Ацил~SКoA 
“май 
қышқылдарының 
оксидазасы” 
деп 
аталатын 
мультиферменттiк комплекстiң катализiмен 
жүйелi 
түрде 
ацетил~SКoA-ны 
бөлiп 
шығарып, көмiртек саны екiге қысқарып 
отырады. 
Әрбiр 
ацетил~SКoA 
молекуласының 
түзiлуi 
4 
сатылы 
ферментативтiк реакциядан тұрады, оны

-
тотығудың циклi
деп атайды. 
 

3. Май қышқылы тізбегінің қысқаруы 
АцилКоА
ДегидроацилКоА
НАДН
2
НАД
n-
2
АМФ + РР
АТФ
бета-гидроксиацилКоА 
АцетилКоА
бета-кетоацилКоА
R 
СН
2
СН
2
CООН
+
SKoA
Н
R 
СН
2
СН
2
май кышкылы
C O
SKoA
ФП(ФАД) ФПН
2
R 
СН
C O
SKoA
СН
R 
СН
C O
SKoA
Н
2
О
OН 
R 
C O
SKoA
C
СН
2
O
СН
2
НSKoA
n
n
n
n
n
R 
СН
2
СН
2
C O
SKoA
АцилКоА
СН
3
C O
SKoA

бета-тотығудың принципі БМҚ әр циклде 
АСҚ түрінде 2 «С» көміртекке қысқара 
отырып, тотығады.
С
16
С
14
С
12
С
10
С
8
С
6
С
4
С
2 
С
2
С
2
С
2
С
2
С
2
С
2
С
2 

Пальмитин қышқылының 
(
С
15
Н
31
СООН) 

-
тотығуының энергиялық балансы
АСҚ санын есептеймiз, ол көміртек 
санын екіге бөлгенге тең: 
АСҚ= С
n
/2; 
Содан кейін цикл санын есептеймiз:
цикл саны = С
n
/2 -1.
мұндағы С
n
-
көміртек саны. 
 
 

Пальмитин қышқылында 16 С,
16:2

8 
АСҚ
Әрбiр АСҚдан 
12 
АТФ 
түзілетiндiктен,
8
АСҚ толық тотыққанда,
 
8
х12

96 
АТФ 
түзiледi.

Айналым 
саны 
16:2-1

7 
болатындықтан, 
7 циклде 7ФПН
2
 
және 
7НАДН
2 
(бір циклде 1НАДН
2 

3АТФ), 
1ФПН
2

2АТФ) түзіледі.
Сонда: 
7ФПН
2
x 2АТФ 

14АТФ 
7НАДН
2
x3АТФ

21АТФ
; 
14+21

35АТФ
түзiледi. 

Сонымен, 
96+35

131
АТФ 
түзiледi. 
Пальмитин 
қышқылының 
1 
молекуласын активтендiруге және оны 
тасымалдауға 
2
АТФ 
жұмсалатындықтан, 
131
АТФ-2АТФ
, 
барлығы 
129
АТФ
қорға жиналады. 

ЛИПИДТЕРДІҢ ПЕРОКСИДТІ 
ТОТЫҒУЫ (ЛПТ) ЖӘНЕ ОНЫҢ РОЛІ.
Липидтердің пероксидті тотығуы (ЛПТ) 
немесе бос радикалды тотығу – мембрана
ФЛ-ң құрамына кіретін көп қанықпаған май 
қышқылдарының (КҚМҚ) тотығуы.
ЛПТ оттектің активті формаларының (ОАФ)
әсерінен басталады. 

ПРООКСИДАНТТАР
-
ЛИПИДТЕРДІҢ ПЕРОКСИДТІ 
ТОТЫҒУЫН (ЛПТ) ТУҒЫЗАТЫН
ЗАТТАР. 
АНТИОКСИДАНТТАР
-ЛПТ 
ТЕЖЕЙТІН ЗАТТАР. 

ОТТЕГlНlҢ АКТИВТl ФОРМАЛАРЫ 
(ОАФ) 
O
2
*-
Супероксид-анион 
OH
*
Гидроксил радикалы 
'O
2
Синглетті оттек 
H
2
O
2 
Сутек асқын тотығы 
NО
*
АЗОТ ОКСИДlНlН РАДИКАЛЫ ж/е т.б.

Оттектің 
бос 
радикалдары 
қос 
байланысқа 
жақын 
орналасқан 
көміртегіндегі -СН
2
тобынан электронды 
жеңіл үзіп алады. Соның нәтижесінде 
май қышқылдарының бос радикалы 
түзіледі. 
Осыдан 
кейін 
тізбекті 
реакцияның 
дамуы 
нәтижесінде 
липидтердің 
пероксидтері 
(асқын 
тотықтары) түзіледі.

Липидтердің пероксидті тотығуының сызбанұсқасы
май кышкылынын
май 
кышкылынын
радикалы 
Н
2
О
Н
O
ККМК
каныккан
каныкпаган
ОН 
R 
СН
2
CООН
СН
СН
...
.
R 
гидропероксид 
CООН
СН
СН
...
НС 
.
О
2
R 
CООН
СН
СН
...
НС 
.
O
ККМК
май кыш 
кылынын 
радикалы
пероксидті 
радикалы
O
R 
CООН
СН
СН
...
НС O
CООН
альдегид
СН
...
НС OН 
альдегид
R 
НС O
CООН
СН
..
НС 
енольды 
O
СН
СН
2
.
кетоформа
сы
форма
сы
каныкпаган
альдегид
СН
2

Көпқанықпағ
ан май 
қышқылы 
Тізбектің пайда болуы 
Тізбектің жалғасуы 
Тізбектің үзілуі 

Антиоксиданттық 
қорғаныш 
жүйесінің негізгі компоненттері.
Бос радикалды үрдістер қалыпты 
жағдайда ағзада үнемі, аз мөлшерде
жүріп тұрады, себебі жасушаларда 
олардан қорғайтын әр түрлі қорғаныш 
жүйелері (антиоксиданттық қорғаныш 
жүйелері) бар:

Антиоксиданттық қорғаныш жүйелері: 
1.Ферменттік емес – С, Е витаминдері, 
каротиноидтар бос радикалды 
реакциялар тізбегінің дамуын 
тоқтатады.
2.Ферменттік: супероксиддисмутаза, 
глутатионпероксидаза, 
глутатионредуктаза ферменттері.

Глицеролдың тотығуы 
Глицерол 
цитоплазмада 
глицеролкиназа 
ферментінің 
қатысуымен 
фосфорланып, 
глицерофосфатқа, ол әрі қарай НАД-тәуелді 
дегидрогеназа 
арқылы 
тотығып, 
ФГА-ға 
айналады. ФГА гликолизге түсіп (гликолиз 
реакцияларын қараңыз), пируватқа айналады.
ПЖҚ 
митохондрияға 
түсіп, 
тотығудан 
декарбоксилденіп, АСҚ-ға айналады, ол ҮҚЦ-де 
тотығады. 

Глицериннің тотығуы 

Глицеролдың тотығуының 
энергетикалық балансы 
Глицерин тотыққанда 
21 (23) 
АТФ
, оның біреуі 
глицеринді активтеуге жұмсалатындықтан 
20 (22) 
АТФ 
қорға жиналады. 

Цитоплазмада:
глицерофосфатты 
4 
АТФ , 
2
НАДН
2 
шөрнек механизмі
малатты 
6 
АТФ,

субстраттан фосфорлануда
2 АТФ
Митохондрияда: 

ПЖҚ декарбоксилденгенде 
3 АТФ 

Ацетил -КоА тотыққанда 
12 АТФ
түзіледі. 
Жиыны: 4(6)+2+3+12= 21 (23) – 1 = 20 (22) АТФ қор 

ӘДЕБИЕТТЕР 
Негізгі: 
Қазақ тілінде:
1.Северин Е.С.(қазақ тіліне аударған және жауапты 
редакторы А.Ж.Сейтембетова) «Биохимия», Мәскеу, 
2014. 
2. Сеитов З.С. Биологиялық химия, Алматы, 2012 ж. 
3. Сейтембетов Т.С., Төлеуов Б.И., Сейтембетова 
А.Ж.. Биологиялық химия.-Қарағанды, 2007. 
Орыс тілінде:
1.Николаев А.Я. «Биологическая химия», 2007 г. 
2.Березов Т.Т., Коровкин Б.Ф.
 
«Биологическая 
химия», М., Медицина, 2004 г. 

Қосымша:
Қазақ тілінде:
1. Тапбергенов С.О. Медициналық биохимия.-Павлодар.-2008. 
2. Плешкова С.М. және басқалары Биохимияны студенттердің өздігінен оқып-
білуіне арналған оқу құралы 
1Бөлім. Белоктар, ферменттер, энергия алмасуы, витаминдер. 
2Бөлім. Заттар алмасуы және оның реттелуі. 
3Бөлім. Адам ағзасындағы сұйықтықтар мен тіндер биохимиясы.– Алматы, 2009 ж. 
3.

Биохимия пәнінен студенттердің өздігінен дайындалауына арналған тест 
сұрақтары – Алматы, 2007 
4
. Сейтембетов Т.С. Биохимия сұрақтары мен жауаптары – Алматы, 2011 
Орыс тілінде:
1.Сеитов З.С. «Биохимия», Алматы, 2012 г. 
2.Плешкова С.М. и др. Учебное пособие для самостоятельного изучения биохимии
Часть 1. Белки, ферменты, энергетический обмен, витамины. 
Часть 2. Обмен веществ и его регуляция. 
Часть 3. Биохимия жидкостей и тканей организма. – Алматы, 2009 г. 
3.Клиническая биохимия учеб.пособие под ред Ткачук В.А. – М.: ГЭОТАР-
МЕДИА, 2008 
4.Кольман А., Рем К.-Г.»Наглядная биохимия»,М., БИНОМ, 2011 

НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА
РАХМЕТ!