Тақырыбындағы халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары

interactive learning, interactive learning, language communication, new training.  

Жаңартылған мазмұнды 8-сыныпқа арналған «Қазақ әдебиеті» оқулықтарына («Арман ПВ» баспасы. 

А.Қ; «Мектеп» баспасы. Авторлары: С.Дәрібаев, Г.Орда, А.Сатылова) жасаған талдауларымыз пән мазмұны 

бағдарламаға сәйкес спиральді қағидатпен берілген «Даналық сөзі-ақылдың көзі», «Көркем әдебиет және 

эпикалық  сарын»,  «Махаббат  және  абырой»,  «Қиял  мен  шындық»  атты  бөлімдерден  тұратынын  және 

«

алған  білімі  мен  дағдыларын  өмірлік  жағдаяттарда  және  басқа  адамдармен  қарым-қатынас  барысында 

лыққа алынғанын көрсетті. Біз  мақаламызда дәл осы аталған диалогтық қарым-қарым қатынасты сөз өнері 

сабақтарында жүзеге асырудың тиімді жолдарын ғалым Ф.Оразбаева зерттеулері негізінде дәйектеп жазуды 

мақсат  еттік.  Өйткені  диалогтық  қарым-қатынастың  түп  тамыры-сөйлесу  десек,  ол  ғалымның  «тілдік 

қатынастың негізі-сөйлеу, адамдардың сөйлеу процесі. Осы сөйлесу, ұғынысу тікелей тілдік бірліктердің 

қатысымен  іске  аса  келіп,  қатысымдық  бірліктердің  қызметі  нәтижесінде  болады»  [2,2]  деген  тұжыры-

мымен астасып жатыр. Және диалогтық қарым-қатынастың методологиялық негізін профессор Ф.Оразбаева 

дәйектеген тілдік қатынастар теориясынан құрайды десек қателеспейміз. Сөзімізге дәлел ретінде академик 

Р.Сыздықтың  ғалымның  «Тілдік  қатынас»  (Ф.Оразбаева)  атты  еңбегі  туралы  айтқан  пікірін  келтіреміз: 

«Мұнда бүгінгі(кешегі де) қазақ қоғамының тіл арқылы қарым-қатынас жасаудың қыр-сыры, атап айтқанда, 

«тілдік қатынас» дегеннің түрлері, ғылыми негіздері, теориялық тіректері сөз болады: талданады, түсінді-

ріледі» [3,7]. Әрі қарай  жоғарыда аталған әдебиет оқулықтарының әдістемелік аппаратарында интербел-

сенді  әдістер  ретінде  диалогтық  оқыту  тапсырмалары  қаншалықты  қамтылғанын  анықтамас  бұрын  осы 

ұғымның мағынасын анықтап алуды жөн көрдік. Диалогты оқыту-интербелсенді оқыту және мұнда  тіл-

десу, пікірлесудің  орны ерекше.  Пікірлесудің қандай түрлері болса да, сөйлеу формалары арқылы жүзеге 

асып  отырады.  Пікір  алысудың  нақтылы  мақсаты  мен  жеке  жағдайларына  қарай  сөйлеу  түрлі  ерекше-

ліктермен көрінеді. Осы айтылғандар тұрғысынан сөйлеу бірнеше түрлерге бөлінеді. Алдымен сыртқы және 

ішкі сөйлеу болып үлкен екі топқа жіктеледі. Сыртқы сөйлеу ауызша (бұл тілдің ең көп және кең тараған 

түрі) және жазбаша сөйлеу болып, ал ауызша сөздің түрлі дыбыстарын белгілейді. Былайша айтқанда, жазу 

сөзі ауызекі сөздің қағаздағы таңбасы, оның ерекше бір түрі. Ауызша сөйлеудің негізгі бір түрі – диалогтық 

сөйлеу.  Диалогтық  сөйлеу  дегеніміз  екі  немесе  бірнеше  адамның  тілдесуі.  Диалог  сөздің кейбір  ерекше-

ліктері төмендегідей: 

1. 

Диалог сөз бөгелмей еркін айтылады, ол ойды кең жайып жатуды тілейді. 

Үнемі кезектесіп айтылатындықтан ықшам келеді, тек әңгімелесуші адамдардың өздеріне ғана 

түсінікті болады. Диалогтық логикалық жағы (жоспарлылығы, дәлелділігі т.б.) кемдеу болады. 

3.   

қабақтын қозғалысы т.б.) толықтырылады. 

4. 

Ал тілдесудің екінші түрі  монологтық сөйлеу дегеніміз бір адамның сөзі, яғни баяндамашының, 

231 

1. 

Монолог сөз үнемі белгілі жоспарға сәйкес құрылады, бұл алдын ала даярлықты тілейді. 

2. 

Монолог сөздерге логикалық жағынан қатаң талаптар (мәселен, баяндамашы мен лектор сөзінің 

мағыналылығы мен түсініктілігіне ерекше көңіл бөледі). 

3. 

Монолог сөз мәнерлі, адамға әсер ететін моменттерді (сөзді сазына келтіріп айту) көбірек қажет 

етеді. 

Диалог  және  монолог  сөздер  көбінесе  беттің  мимикасының  өзгеруімен,  ымдау  сипатындағы  түрлі 

қозғалыстармен  қосарланып  отырады.  Диалогтің  табиғаты  диалогке  қатысушылардың  бірінің  сөзі 

екіншісінің  тиісті  жауап  реакциясының  тууына  түрткі  болатын  репликалардың  алмасуында  ашылады. 

Диалогтік қатысымның дәл осы ерекшелігі қазіргі уақыттағы диалог теориясының репликаларды реплика 

– 

стимул мен реплика – реакция етіп бөліп, диалог барысындағы олардың орны да белгіленген болады. 

Сөйлемдер  арасында  орнайтын  семантикалық  аспектіні  сөйлеуші  субъектінің  дүниетанымы,  ойлауы 

шындықты қабылдауы тұрғысынан бағалауға болады. Ортақ тақырыптың айналасында, ойлаудың жалпы 

түрлері негізінде сөйлесімдер арасында әр түрлі мағыналық байланыстар орнайды. 

«Қазақ әдебиеті» пәнінің мазмұнын меңгерту  барысында жоғарыда аталған бағдарлама мазмұнына 

сәйкес пәндік білімнің мазмұны бөлімдерге бөлінген: түсіну және жауап беру, анализ және интерпрета-

ция,  бағалау  және  салыстырмалы  анализ,  сонымен  қатар  дағдыларды  қалыптастыратын  бөлімдерден 

тұрады.  Осы  оқу  мақсаттарына  сай  әдебиет  оқулықтарында  диалогтық  қарым-қатынас  тапсырмалары 

қалай берілгеніне тоқталайық: 

1. 

Түсіну және жауап беру. Оқу мақсаты: 8.1.2.1 – әдеби шығарманың идеясы мен пафосын ұлттық 

мүдде тұрғысынан ашу. Тапсырма: Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығы бойынша: «Шәкәрім және 

XXғасыр басындағы қазақ басылымдары» тақырыбында әңгіме өрбітіңдер. Білгендерің туралы бір-біріңе 

айтып беріңдер. 

2. 

Анализ  және  интерпретация.  Оқу  мақсаты:  8.2.2.1  –  автор  бейнесі  мен  кейіпкерлер  қарым-

қатынасының тілдік көрінісін талдау. 

3. 

«Қорқыт» шығармасы бойынша: 

4. 

Жырдағы кейіпкерлердің сөздеріне диалог құрап айтып беріңдер; 

5. 

Қорқыт нақыл сөзерін негізге ала отырып, диалогтік сауал-жауап құраңдар. 

6. 

Шалкиіз  жыраудың  «Би  Темірге  бірінші  толғау»  шығармасы  бойынша  8.2.4.1  –  шығармадан 

алған үзінділерді қайта өңдеп креативті жазу оқу мақсаты бойынша: 

7. 

«Ақылсыз  дос-адамға  сын»  тақырыбында  өз  ойларыңды  баяндаңдар.  Толғаудан  дәлел  тауып, 

мағынасын түсіндіріп беріңдер. 

8. 

Бағалау және салыстырмалы анализ. Оқу мақсаты: 8.3.1.1 – шығарманың тақырыбы мен идеясын 

осы тектес басқа шығармалармен салыстырып, тарихи және көркемдік құндылығын бағалау. 

9. 

«Қорқыт» шығармасы бойынша: 

10. 

«Ұлдың күні күн емес-атадан мал қалмаса, Ата малы пұл емес-баста ақыл болмаса» нақыл сөзі 

идеясының    негізін  өмірмен,  ата-ана  еңбегімен,  біліммен  байланыстыра  отырып,  ойға  түйгендеріңмен 

бөлісіңдер. 

«Оқу мақсаты»: 8.2.1.1 – композицияны тұтастан бөлшекке, бөлшектен тұтасқа қарай талдау. 

«Қожа Ахмет Йасауи»  шығармасы бойынша: 

«Диуани  хикмет»  еңбегінің  құрылысы  қандай?  Қазақ  қаласында  сақталған  басылымында  қанша 

хикмет бар? Білгендеріңді бір-бірлеріңе түсіндіріп беріңдер. 

Талданып  отырған  оқулықтарда  барлық  шығармалар  бойынша  тілдесімнің  монолог  түріндегі 

тапсырмалар  жеткілікті  қамтылған:  көркем  шығармадан  алған  әсерін  сипаттап  авторға  хат,  өлең,  эссе  

жазу. Сөйлесімнің қай түрін алсақ та  әдебиет сабақтарында сөздің анық, ашық, сенімді айтылуы міндетті 

және  төмендегі  талаптарды  ескеру  қажет:  біріншісі  –  психологиялық  әсер  ету  –  сезімді  жеткізу;   

екіншісі  –  пластикалық  әсер  ету  –  қимыл  әрекеті  арқылы  ой  мен  сезімді  білдіру;  үшіншісі  –  үн 

жүктеу/скачать 7,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: