Тақырыбындағы халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары

254 

көбінесе патша немесе кіші билеушілерді басқару мен мінез-құлықтың белгілі бір аспектілері бойынша 

тікелей  нұсқау  беретін  оқулықтар  түрінде  кездеседі.  Кең  мағынада  термин,  сондай-ақ  еліктеу  немесе 

патшалардың бейнесін ашу үшін бағытталған. Тарихи және әдеби шығармаларды қамту үшін пайдаланы-

лады. Авторлар мұндай  "айналарды" жас және тәжірибесіз билеуші жаңа патшаның тағына көтерілген 

кезде жиі жазған [1]. 

«Mirror  for  Princes» 

жанры алғаш рет  Византия әдебиетінің күнделікті пайдаланылатын анықтама-

лықтарында қолданылған (Х.Голод). Бұл  хандазаларға арналған жоғары білікті кеңес беру жұмыстарын 

білдіреді. Тіпті  болашақ императорлар да олардың адами мінез-құлқының белгілі бір аспектілеріне және 

қалай жасауға болатынын үйретеді. Бұл термин ХІІ ғасырда алғаш рет Годфри Витербо есімімен аталған 

және батыс орта ғасыр әдебиетіндегі заманауи ғалымдар Византияға осы терминді алып келген. Сонымен  

қатар  «Князьдер  үшін  айна»  деп  жіктелген  нақты  жазбалар  арасында  айтарлықтай  айырмашылықтар 

болған.  Әсіресе,  әдеби нысандарына, тілдер тізіліміне, стиліне, мазмұнына немесе мақсаттарына құрмет-

пен қараған. Ғалымдар бұл жанрдың Византия әдебиетіне  қолданылуын толықтай қолдады.  Үш негізгі 

көзқарас  пайда  болды:  терминнің  толық  қабылданбауы  (P.Odorico);  жаңа  критерийлерді  іздеу 

(М.Маллетт,  Ш.Руече,  С.Папайоанну)  және  осы  жанрдағы  кіші  топтарды  және  одан  бөлек  басқа  да 

топтарды  құру  (Г.Принзинг,  Д.Ангелов).  Ұсынылған  мәлімет  екі  негізгі  мақсатты  көздейді.  Біріншісі  - 

дамуды  сипаттау.  Қазіргі  заманғы  ғылыми  зерттеулердегі  «Айнадағы  князьдер»  жанрының  әдебиетте 

қолданылу жұмыстары. Екіншіден, әдебиеттегі ғылыми көзқарастардың соңғы үрдістері анықталғаннан 

кейінгі әдебиет, бұл әдістердің жанрлық критерийлерін бағалау. Бұл Византия еліндегі жанр ерекшелігі 

еді.  Тарихқа  үңілетін  болсақ,  ХІІІ-ХІV  ғасырларда  Рим  императорының  «Саясатнама»    еңбегінен 

басталады. Осы еңбектен кейін жанрға деген ғалымдардың қызығушылығы арта түседі.  

«Mirror of Princes» 

(қазақша «Ханзадалар айнасы»)  жанры ескі француз әдебиетінің үш жанрынан 

анық  байқалады.  XII  ғасырдағы  шығармалар  дидактицизмнің  қандай  формаларды    қабылдайтынын 

анықтау  үшін  зерттеледі.  Оқытылған  негізгі    үш  жанр  эпикалық,  ционализатор  және  псевдо-тарихи 

хроника.  Бұл  жанрлар  әлем  әдебиеті  жанрлары  болып  есептелгендіктен,  қазақ  әдебиеті  жанрларымен 

салыстырмалы түрде қаралады. Басты себебі төл әдебиетімізге тән тек, түр ұғымдарымен байланысты. 

Зерттелген  мәтіндерде  ұсынылған  дидактицизм  екі  нысанды  қабылдайды.    Бірінші  –  тікелей 

дидактикалық,  онда  баяндаушы  мен  кейіпкер  бейнеленеді,  «сөйлеу»  арқылы  дидактицизм  насихат 

немесе моральдық сабақ түрінде болады. Бұл әңгіме ішінде тікелей аудиторияға немесе басқа сипатқа ие 

қосымша мәліметтерге назар аудартуы мүмкін. Екінші формасы – жанама  дидактикалық, ол көп  мәтін-

дерде кездеседі. Ол негізгі кейіпкерлерден, олардың әрекеттерінен, мінез-құлқы мен беделінен байқалады. 

Бұл мәтіндердің аспектілері тек қана патшалар үшін  ғана емес, сонымен қатар патшайым-дарды да сипат-

тайды.  Патшайымдар үшін айналар жақсы сипатқа ие, олар өздерінің адал және ізгі міндеттерін, жақсы 

адами қасиеттері арқылы көрінеді және патшайымдарға тән іс-әрекеттерді орындайды  [1,  555-632 б.]. 

Жанр  әдебиетте  мінсіз  ханзада  үшін  үлгі  ретінде  ұсынылды,  әсіресе  кейінгі  ортағасырлық  және 

ренессанс кезеңдерінде танымал болды. Кейбіреулер белгілі тұлғалардың өмір сүру сапасына және олардың 

мемлекетті басқарудағы  біліктілігіне назар аудара отырып, княздың кәдімгі  өмірбаянын бейнеледі. Кейбір  

тарихи тұлғалар жоғары идеалды және ақындық оқырманға әсер ету үшін, ақындық жолмен сипатталады 

және басқа да ханзада жүргізетін басшылықтың ережелері, принциптері мен нормаларын ұсынады. Кейбір 

әдебиеттерде саяси істерді басқаруға қатысты басшылықтың теориялық негізі жасалынып, талданса да,  әлі 

де сенбеушілік басым болады. Осы жанр тұрғысында әлі күнге дейін толық қанды мәліметтер тапшы. Әлем 

әдебиеті жанры бойынша алатын болсақ, бұл жанрды басқаша айтар едік. 

VII  ғасырға дейін мінсіз ханзада бейнесі христиан дініне адал болған шіркеу монастырларының өмір 

салтына қызмет ететін адам ретінде бейнеленген. Саясатқа қатысты ертеден қалыптасқан ортағасырлық 

трактат  мемлекеттің  теориясы,  губернаторлардың  міндеттерін  және  құқықтарын,  сондай-ақ  шынайы 

патшаны құдайдың рақымымен бірге талқылауды қамтитын болған. Ренессанс гуманистері, классикалық 

идеалдармен  толықтырылған  және  кейде  князьдердің  қызметінде  жеке-дара  бейнені  бейнелеу  өнеріне 

айналдырған. Ақын Понтанус осы тақырып бойынша еңбек жазған және Фаворит Флэшенс  ұйым мен 

үкімет туралы тақырыптарға тоқталады. Әрине, ханзада  айнасындағы ең әйгілі трактат болды. Ханзада-

дағы көптеген тақырыптар, мысалы, азаттық, сенім, сүйіспеншілік пен қорқыныш, тұрақтылық, достық 

және  патша  қызметшілері  туралы    Маккиавелли  бұрынғы  идеялармен  келіспеген  болса  да,  жақсы 

билеушінің өзін жақсы адам болуға және  оның  субъектілері үшін жақсы үлгі  болуға тырысады. Оның 

орнына,  Маккиавелли  жақсы  басқарушының  нормативін,  оның  мемлекет  азаматтарының  әл-ауқатын 

қамтамасыз етуде табысқа қол жеткізуге (мысалы, басқаша) шақырды [2, 449-483 б.]. 

Князьдер үшін айналар (латын: speculum principum) немесе князьдердің айналары – ерте орта ғасыр-

лар,  ренессанс кезінде және саяси жазбаның сөздігінде әдеби жанр ретінде  анықтама берілген. Кеңірек 

ашып айтатын болсақ, қызығушылықтың айнасы немесе әдебиет айнасы туралы жанрды қамтиды. Олар 

көбінесе патшалар мен кішігірім басқарушыларға ережелер мен мінез-құлықтың белгілі  бір аспектілері 

бойынша  тікелей  нұсқау  беретін  оқулықтар  түрінде  кездеседі.  Жас  және  тәжірибесіз  билеуші  билікке 

255 

келгенде,  авторлар  жиі  осындай  «айналар»  тұрғысындағы  еңбектер  жазып  қалдырған.  Ол  еңбектерді 

ханзадалар оқу арқылы өзін-өзі жетілдіретін, яғни ереже секілді қарайтын болған. «Көшбасшы» ұғымы 

монархиялық мемлекет басшысының тұжырымдамасынан гөрі жалпыланған басшылықтың зерттеу үлгісі 

ретінде қарастыруға болады. 

Ұлттық  ғылымда  бұрын  айтылмағанымен,  батыста  «Mirror  of  Princes»  (қазақша  «Ханзадалар 

айнасы»)  жанры  толықтай  зерттелініп,  осы  жанрдағы  шығармалар  оқытылып  жатса,  қазақ  әдебиетінде 

бұл жанр тұрғысында ақпарат жоқтын қасы деп айта аламыз. Сонымен қатар басқа шет елдерде де бұл 

жанр тура осы атпен болмаса да («Mirror  of Princes»), атауы өзгертіліп жанр туралы ілім қалыптасқан.  

Мысалы, Түркиядағы бұл жанр - «Саясатнама»  деген атпен белгілі әдеби жанр. «Саясатнама» жанрын  

қазақ  тілінде  терминдік  тұрғыдан  алып  қарасақ,  «Билік  жанры»  деп  аталуы  тиіс  деп  есептелінеді. 

Біріншіден, ол кірме сөз емес, төл сөз. Сондықтан, ұлттық ұғымымызға жат емес, санамызға сіңісті. Бұл 

терминді қалыптастыру қазақ әдебиетінде  өте маңызды болып табылады. Екіншіден, атауы естілгенде-ақ 

қандай мазмұндағы шығарма екендігінен хабар беруі керек. Үшіншіден, Баласағұндық Жүсіптің «Құтадғу 

білік»  және  Әл  –  Фарабидің  «Қайырымды  қала  тұрғындары»  кітабымен  байланысты.  Жанр  атауының 

шығарма  атауынан  алынуы  немесе  сонымен  байланысты  болуы  әлем  әдебиеттануында  бар  тәжірибе. 

Мысалы, түрік әдебиеттануы Низамүл Мүлктің «Саясатнама» кітабын негізге ала отырып, «Саясатнама» 

жанры десе, ағылшын және француз әдебиеті Никколо Маккиавеллидің «Il Principe» еңбегімен байланыс-

тырып «Mirror for Princes» деп атады. Төртіншіден, әрі ең маңыздысы ол жыраулар поэзиясын құрастыр-

ған Ғұмар Қараш еңбегінде термин ретінде кездеседі. Демек, «Билік жанры» терминін қолдану орынды 

деп ойлаймыз [6, 352 б.]. 

Ерте  еңбектердің  бірі  әл-Фараби  жазған  (870-950  жж.)  «Қайырымды  қала  тұрғындары»  болған. 

«Қайырымды  қала  тұрғындары»  атты  трактатта  билеушілерге  ұсынылатын  кеңестер  бар.  Дәстүрлер, 

мұндай  мәтіндер  әміршілерге  әскери  тақырып  бойынша  әртүрлі  кеңес  береді.  Бұл  кеңестер  әртүрлі 

ойлардың  мазмұны  мен  формасында  едәуір  дәрежеде  көрінеді.  Осы  еңбегі  арқылы  билеушілерді 

қайырымды болуға шақырады. Сонда ғана әділетті қоғам орнайтындығын, халықты жақын тани түсіне-

діндігі жайында  ақыл-кеңес береді. Сол тұста бұл шығарман билік басындағыларға бағыт- бағдар болған.  

Қазақ әдебиеті шығармаларының ішінде осы жанрға жататын шығармалар   енетін еңбек саусақпен 

санарлық.  Осы  жанр  тұрғысында  қалам  тербеген  жазушы  некен-саяқ.  Белгілі  ғалым,  жазушы  Жүсіп 

Баласағұнның  «Құтты  білік»  еңбегін  жатқыза  аламыз.  Бұл  еңбектен  біз  хандар  туралы  ақпарат  ала 

аламыз. «Құтадғу білікті» зерттеген көптеген ғалымдар оны дидактикалық жанрға жатқызған[4].  

Түрік    мәдениетінің    ұлы  да  ұлағатты  әдеби  ескерткіші  «Құтадғу  біліг»  дастанын  жазған  Жүсіп 

Баласағұнның  өмірі  мен  қызметі,  мақсаты,  жас  шамасы  хақындағы  там-тұмдаған  деректерді  негізінен 

шығарманың  өз  тексінен  ғана  табамыз.  Дастанның   ел  өміріндегі  маңызы,  сипаты  мен  қасиеті,  мқрат-

мақсаты мен тілі жайлы мақлұматтар да тексте кездесетін (кіріспе, қорытынды тарауларынан) автордың 

өз  пайымдауларынан  жақсы  аңғарылады.  А.Бомбачи  дидактикалық  болғанда  да  саяси  мазмұндағы 

«негіздердің  айнасы»  (зеркала  основ)  деген  жанр  деп  көрсетеді  [3,  269-278  б.].  Америкалық  Р.Данкоф 

болса, еуропа әдебиетіндегі «Ханзадалар айнасы» (Mirror of Princes) жанры деп түсіндіреді. Түркиялық 

Махмут Арслан «Саясатнама» жанрындағы туынды ретінде талдайды. «Құтадғу біліктің» осындай жанр 

аясында зерттелуі кітаптың саяси билік  тақырыбындағы туынды  екеніне бұлтартпас дәлел бола алады. 

Зерттеу барысында қол жеткізген осы нәтижелерді саралай келе, Жүсіптің еңбегін қазақша «Құтты билік» 

деп аудару орынды деп есептей аламыз [5,19 б.]. 

Жоғары атап өткеніміздей, Mirror of Princes жанрын қазақша баламасы ретінде «Билік жанры» деп 

атап  өткен  болатынмын.  «Билік  жанры»  –  хандарға  саяси  кеңес  беретін,  нормативті  ережелер  секілді 

туындыларды қамтиды. Сондықтан, оның теориялық негізі жасалып, сыны, тарихы зерделенеді. Бұл ретте 

«Құтадғу білікпен» қатар, жыраулар поэзиясы да осы жанр аясында қарастырылу керектігін естен шығар-

мауыз керек. Сонымен қатар, тек қана өскелең ұрпақ пен ханзадаларға арналған еңбектер. 

Қорытындылай  келе,  ХХ  ғасырдың  екінші  жартысынан  бастап,  князьдер  үшін  айналар  терминін 

ғалымдар нақты анықтауға тырысқан, яғни пішіні мен мазмұны  ерекше тоқталады.  Ал   соңғы  онжыл-

дықта олардың назары неғұрлым айқын ерекшеліктерге шоғырланған.  

Осы  зерттеу  шеңберінде  князьдер  үшін  айналар  белсенді  және  жеңілдетілген  функция  түрінде 

қарастырылды. Қазіргі Таяу Шығыстағы саяси және әкімшілік фактілерді түсіну, көшбасшылықты қабыл-

дау бұл тұрғыда маңыздылыққа ие болады. 

«Mirror for Princes» жанры қазақ әдебиетінде толық қанды зерттелінбеген жанр. Қазіргі замандағы 

шығармалармен салыстырмалы түрде қарасақ, ұқсас тұстары да табылады. Даму тарихына қарай отырып, 

біз заман өзгерген сайын бұл жанрдың да қарқынды дамығанын көре аламыз. Басты дәлелі – бізге  жеткен 

мәліметтер. Шығармалар оқи  отырып, үлкен  ой түйесің. Билеушілердің қандай тұлғалар екені жөнінде 

сенде де ой қалыптасады.  

Князьдер үшін айналар – айналадағы  байлыққа емес, бақытқа негізделген ортаны қалыптастыратын, 

әлеуметтік жағдайларды жақсартатын айналар. 

256 

жүктеу/скачать 7,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: