Тапсырмалар орындаған: Зинулаева Ж. Б тексерген: Мурзинова А. С
Руникалық Талас ескерткіштері-Қазіргі Қырғызстанның Талас өзені алқабындағы көне түркі жазба ескерткіштері
жүктеу/скачать 56,48 Kb.
|
3 тапсырма
- Бұл бет үшін навигация:
- Түркі эпиграфиясының зерттелу тарихы бойынша хроногиялық кесте
| Руникалық Талас ескерткіштері-Қазіргі Қырғызстанның Талас өзені алқабындағы көне түркі жазба ескерткіштері.
Айртам-Ой шатқалы Қазіргі Талас қаласының маңында, Талас Ала-Тоо тау бөктерінде орналасқан. Шатқалдағы жазба ескерткіштері онда орналасқан және X ғасырда Қараханидтер бекінісін (Кескентөбе қалашығы) салу кезінде ішінара қираған қорғандармен байланысты. Мазмұны бойынша жазулар біркелкі және Енисей жазуларына жақын эпитафтар, бірақ әдеби қасиеттері жағынан әлсіз, дукт та айтарлықтай ерекшеленеді. Көптеген жазулар қатты бұзылған, ең ұзыны ("екінші ескерткіш") 140-150 таңбадан тұрады. Шатқалда жазулары бар 12 тас және екі тас мүсін табылды. Алғашқы бес тастың табылуы 1896 жылға (в. А.Каллаур) және 1898 жылға(г. Гейкель бастаған фин-угор қоғамының археологиялық экспедициясы) жатады, алтыншы 1961 жылы П. Н. Кожемяко, соңғы алтауы ХХ ғасырдың соңында табылды. Фин археологтарының жұмыстарынан кейін аймақты алғашқы тұрақты зерттеуді п. Н.Кожемяко және Д. ф. Винник жүргізді. Жазулардың нашар жағдайы және белгілі емес терминология танысуды қиындатады; зерттеушілер V-тен XII ғасырға дейін бірнеше жүз жылға созылатын күндерді ұсынады. Жерленгендердің ең жоғарғы атағы, мүмкін, "қара" (қара, қара-қара) тән атрибуты бар, мұрагерлік жолмен берілген "чор" болған шығар. Ачикташ жазуы 1932 жылы Дмитриевская (Қазіргі Талас) станицасының жанындағы Ачикташ кен орнында геологиялық Шурф төсеу кезінде и.Ф. Марьянин ежелгі әзірлемелердің іздеріне тап болып, қазба қабырғасында руникалық жазуы бар ағаш тетраэдрлік өзекшені — ежелгі түрік жазуы бар жалғыз белгілі ағаш артефактіні тапты. Жазудың интерпретациясы әр түрлі, А. С. Аманжолов оны буддистік мағынадағы сиқырлы идеялармен байланыстырды. Суджин жазуы, немесе Сужиден жазылған жазу — көне түркі жазуының ескерткіші (бітік, таңба). Профессор Г. Рамстедт 1900 жылы Моңғолияда Сүюйн-Дабан Süüdziin-dawaa (48°30' N, 105° O) жерінде, солтүстік Моңғолиядағы Селенга өзенінің жоғарғы ағысында табылған. Жазба қабір тасына жазылып, қырғыз дворяндарына арналды. Битик (рундар, таңба) IX ғасырдың басынан басталады. Стеланың өзі сақталмаған, алғаш рет 1913 жылы жарық көрген жазу мәтіні бірнеше рет басылып шыққан және әртүрлі түркітанушы ғалымдар аударған, бірақ жазудың алғашқы жолдарының бірнеше орындарын әр түрлі түсіну мен түсіндіруге байланысты аударманың дұрыстығы туралы консенсус ғалымдар арасында жоқ. Пугу Йиту қабірі (Tomb of Pugu Yitu, 635 – 678) — Моңғолияның Ұлан-Батор қаласынан батысқа қарай 160 км жердегі ежелгі қабір. Шорун Дов қорғаны деп те аталатын Пугу Юту қабірінде тонау әрекеттерінің іздері бар. Шорун Бумбагардың көрші қабірі тоналмаған, сондықтан онда көптеген артефактілер, соның ішінде есік, көптеген мүсіндер мен адамдардың, айдаһарлар мен ғибадатханалардың қабырға суреттері бар екендігі анықталды, бірақ жазулар жоқ. Бұл қарлы боранның қабірі ерекше, өйткені онда жазба бар. Жазу тілі-классикалық қытай тілі және Дуду (都督) пугу Юту мен цзиньвэйчжоу протекторатының Бас қолбасшысы (金 微 州) өмірбаянын қайталайды. Тарихы Пугу Йиту танның әңгімелерінде айтылмайды, дегенмен оның атасы Гелан Баян туралы айтылады. 647 жылы Пугу кланы Тан әулетінің сюзеренитетін қабылдап, Дуду (бас қолбасшы) атағын алды. Алғашқы Дуданы пугу Юту атасы Гелан Баян (歌 滥 拔 延), одан кейін пугу юту-дың әкесі Сыфу[2] (思 匍-түрік. * säbüg), ол 657 дейін басқарды. Эпитафқа сүйенсек, Пугу Юту 44 жаста, ол 678 жылы қайтыс болған. Бұл оның 22 немесе 23 жаста болғанын білдіреді, ол 657 жылы әкесі Шифуды Дуду лауазымына ауыстырды. Жазу кірпіштен қапталған негізгі залдың алдына қойылды, онда бірнеше түрлі-түсті мүсіндер табылды[3] негізгі залға үш аркалы өту арқылы жетуге болады. Византия үлгісіндегі алтын монеталар да табылды. Жазбаға сәйкес, Линде екінші жылы (665) ол император Тан Гаозунмен бірге Шандун провинциясындағы Тай тауындағы салтанатқа қатысты. Жазбада сонымен қатар ол Шығыс Манчжурияда мохэге, сондай-ақ Тибет империясына (吐蕃) қарсы әскери жорықтар жүргізгені айтылған. Бір қызығы, генерал Тонюкук Баин Цоктоның 716 жылғы жазбалары Ұлан-Батордың Налайх ауданындағы сол Туул өзенінің аңғарында шығысқа қарай орналасқан. Онда ол түрік қағанатынын қалпына келтіру үшін көп күш салғанын жазады. Түркі эпиграфиясының зерттелу тарихы бойынша хроногиялық кесте жүктеу/скачать 56,48 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|