Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының хабаршысы ғылыми-педагогикалық журнал
жүктеу/скачать 3,2 Mb. Pdf көрінісі
|
| 1 ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫНЫҢ ХАБАРШЫСЫ ҒЫЛЫМИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖУРНАЛ ВЕСТНИК ТАРАЗСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО ПЕДАГОГИЧЕСКОГО ИНСТИТУТА НАУЧНО-ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ЖУРНАЛ №23 2015 2 Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының ХАБАРШЫСЫ ВЕСТНИК Таразского государственного педагогического института 2015 №23 (шілде - тамыз - қыркҥйек) РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫ Д.П. Қожамжарова тарих ғылымдарының докторы, профессор (бас редактор) Р.С. Амандосова педагогика ғылымдарының докторы А.Ә. Байтелиев филология ғылымдарының докторы, профессор К.Ж. Бұзаубақова педагогика ғылымдарының докторы И.О. Мүлдеков техника ғылымдарының докторы, профессор М. Мұратбеков физика-математика ғылымдарының докторы, профессор Ж.С. Тӛлеубаев ауылшаруашылығы ғылымдарының докторы, профессор Т.Р. Абдыкадырова педагогика ғылымдарының докторы А.Н. Тұрарова филология ғылымдарының кандидаты, доцент А.Г. Шуканов филология ғылымдарының кандидаты, профессор К.Б. Турдалин экономика ғылымдарының кандидаты, доцент ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МӘДЕНИЕТ, АҚПАРАТ ЖӘНЕ СПОРТ МИНИСТРЛІГІ Ақпарат және мҧрағат комитеті Бұқаралық ақпарат құралын есепке қою туралы КУӘЛІК №5763-Ж Астана қаласы «23» 02 2005 ж. 3 МАЗМҦНЫ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР Тарих (отан, жалпы), философия, саясаттану, әлеуметтану, дінтану, мәдениеттану, этномәдениеттану, құқықтану, экономика Аблаева А.И.Қазақ хандығы заманындағы ислам.................................................................... Байтелиев А.Ә. К.Аханов – жалпы және қазақ тіл білімін зерттеуші.......................... Гаазе Ж.Б., Бекбергенова Н.А. Формирование творческой личности специалиста профессионального обучения на занятиях цикла декоративного искусства............... Жакипбекова Д.А., Райхан Ҧ. Биссерден әшекей бұйымдар жасау жолдары және техникасы.. Жусипов Ҥ.А., Жакипбекова Д.А. Кәсіптік оқытудың шығармашылық жұмыстары мен оқу үрдісін ұйымдастыру формалары............................................................................................................ Кӛшкінбаева Н.Р. Стайлинг дизайнның мән-мағынасын зерттеу........................................ Тӛлегенова Г.Т., Лаубай Т.Қ. Ғұмар Қараштың қоғамдық-саяси және ағартушылық қызметі жайлы зерттеулер.............................................................................................................. Мынбаева М.Б. Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік саланы мемлекеттік реттеу тетігі....................................................................................................................... ................................... Середин Н. А. К высокоэффективной экономике – через рост рождаемости............................ Хожа-Ахмедов А. Байболов Е. Алтын орда мемлекеті тарихының тамырлары.......................... ФИЛОЛОГИЯ (тіл және әдебиет): қазақ, орыс, шет тілдері ПЕДАГОГИКА, ЭТНОПЕДАГОГИКА, ПСИХОЛОГИЯ, ДЕФЕКТОЛОГИЯ Алдабергенова А. К., Шарф А. А. Формирование духовно-нравственных качеств у младших школьников посредством художественной литературы..................................... Байдалиева Ә.М. Қарым-қатынас құралы ретінде сӛйлеудің бала дамуындағы маңыздылығы............................................................................................................................. Далиева Ф.Т., Глушакова О.А. Психолого-педагогические условия развития креативности у детей старшего дошкольного возраста................................................................................................. Кӛшербаева Ж.Р., Кӛшербаева М.Р.,Айдарбекова Ж.М. Кәмелетке толмағандардың жағымсыз мінез сапаларының қалыптасу ерекшеліктері мен түзету жолдары...................... Оралымбетова Г.У., Абдулла А. Лидердің танымдық ерекшеліктерін зерттеу..................... Оспанбаева М.П. «ЖОО бітіруші курс студенттеріне қосымша білім беру бағдарламасы» түлектердің жаңарған қоғамда табысты болуларын қамтамасыз ету жобасы..................................................................................................................................... Оспанова М.М. Насрдиллақызы М. Pisa халықаралық бағалау жүйесі.................................... Оспанова М.М. Нҥсіпжанова Т.М. Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің кәсіби құзыреттілігін жетілдіру..................................................................................................................... Сейдыбаева Ә.Қ., Кемелбекова Р.Е. Сын тұрғысынан ойлау дағдысын топтық жұмыс арқылы қалыптастыру........................................................................................................................................... Спаналиева Г.Т., Қожабергенова Г.Е. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық әлеуетін дамыту жолдары...................................................................... Сҧрабалдиева Б.Т. Бастауыш мектеп мұғалімінің кәсіби деңгейін дамыту.................... Тағашбаева Л.А., Башанова Г.С., Тулебаева С.К. 12 жылдық білім бертге жағдайында жаңа мұғалімнің моделі............................................................................................................................. ....... Шолпанқҧлова Г.А., Тоқтасынова Ж.М. Фенологиялық бақылау жүргізу арқылы оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру ................................................................................... Халық З.Ә., Аманова К.С. Астіv studio бағдарламасын сабақта қолдану жетістіктері................... Джон Хен Суктың материалы осы жерде болу керек .............................................................. 4 ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАРЫ (математика, физика, информатика) Аманбаева А.Н., Оразымбетова Г.Х., Әшім М. . Сапалы білім берудің негізі – ақпараттық–коммуникациялық технологиялар................................................................... Джанабаева Г. К., Баулыбаева Б.А.Туындының кӛмегімен теңдеулерді шешу және теңсіздіктерді дәлелдеу... Джанабаева Г. К., Мҥсілімов Б.М. Математика пәні бойынша оқулық элементті дайындау және оны сабақта пайдалану ерекшелігі................................................................................................ Бутинчиева Т.С., Тӛлеген А.О. Ақпараттық технологиялар ақылы болашақ мамандардың коммуникативтік құзыреттілігін қалыптастыру ................................................................................... Дүйсембиев Е.Е., Қарауылбаев С.К., Дүйсембиев Т.Е. Айнала қозғаласын магнис өріріндегі гироркоп росорына әрер есесін кедергі күші моменсі......................................................................... Кӛшербаева М.Р.,Утегенов Н.С.,Садыков Е. Магнетизм құбылысының техникада алатын орны.......................................................................................................................................................... Кӛшербаева М.Р.,Шҥкірбаева Ш.Б.,Турдалиева А.Қ. Робототехниканы меңгеру - заман талабы....................................................................................................................................................... ГЕОГРАФИЯ, БИОЛОГИЯ, ХИМИЯ, ЭКОЛОГИЯ Әбдіқадір К.Б., Шолпанқҧлова Г.А. Ӛзен шаянының тағамдық құндылығы..................... Әбдіқадір К.Б., Шолпанқҧлова Г.А. Ӛзен шаянын қолдан ӛсіру ерекшелігі........................... Бутинчиева Т.С., Амантайқызы Ә. Химиядан қосымша жұмыстарды ұйымдастыру.................................................................................................................................... Бутинчиева Т.С., Жаңбырбай М. Жамбыл облысы аймағындағы сулардың құрамындағы химиялық қосылыстарды зерттеу............................................................................................... Ерімбетов Т.Е., Наурызбай Ә.Ж., Сабралиева Ж.Ы. Использование интерактивных методов в процессе изучения темы «теория электролитической диссоциации» как средство активации учебной деятельности учащихся ............................................................................................................. Жҥніс А.Б., Тасу Қ.Қ., Алтынсариев А.Ж. Обработка почвы под рис на полях рисового севооборота.................................................................................................................................... Қадыр Н.Ж. География сабағында дидактикалық материалдарды және интербелсенді оқыту әдістерін пайдалану тиімділігі............................................................................................... ................... Кемелбекова Р.Е., Достиярова Н.Е. Биология сабақтарын жаңа ақпараттық коммуникациялық технологиялар арқылы ӛткізудің артықшылықтары................................................................................ Кемелбекова Р.Е., Молдыбекова Ж.С. Биология сабақтарында экологиялық тәрбие беру түрлері........................................................................................................................................................... Оспанова Г.,Туленова Д.О. Фармакологиялық мақсатта қолданылатын гормондық препараттардың ағзаға әсері...................................................................................................................... .... Сабыралиева Ж.Ы., Сәбитова А.А. Мектепте химиялық білімді дамытуда шығарылатын есептер түрлері............................................................................................................................................................. Сапарбаева Б.М., Оспанова Г. Жүрек-тамыр жүйесінің жасқа байланысты ерекшеліктерін зерттеу.................................................................................................................... Сейдыбаева Ә.Қ., Бекназарова Б.О., Кемелбекова Р.Е. Биология сабағында оқушылардың сыни ойлау дағдысын қалыптастырудағы стратегиялардың маңызы.............. Сейдыбаева Ә.Қ., Кемелбекова Р.Е. Биология сабақтарында қолданылатын интербелсенді әдістердің артықшылықтары................................................................................ Серік М., Зияева Г. Алшақ будандастыру арқылы алынған гибридтердің морфо- физиологиялықерекшеліктері....................................................................................................................... Сҧлтаналиева А.А. Қазақстанның табиғат ресурстары.............................................................. Тасу Қ.Қ., Жҥніс А.Б., Алтынсариев А.Ж. Бұрынғы уран ӛндіретін (Қордай) кен орнының экологиялық жағдайы............................................................................................................................. ...... Таубаева Р.С., Тәңірбергенова Ы.У., Аскапова Б.А. Табиғи және ӛндірістік ағын суларды тазарту технологиясында органикалық флокулянттарды 5 пайдалану........................................................................................................................................ Тәшімбетова А.Е., Зияева Г.К. Химиялық және физикалық факторлардың генотипке әсерін зерттеу.................................................................................................................................. Шолпанқҧлова Г.А., Тоқтасынова Ж.М. Фенологиялық бақылау арқылы құстардың маусымдық миграциясын зерттеу................................................................................................. Ҥйсенбаев Т.Б., Шалов М.С., Сабралиева Ж.Ы. Минералдық қосылыстар және ӛнімдері жайындахимиялық есептер шығару...................................................................................................... Шолпанқҧлова Г.А., Жампоз Ә.З. Қазақстанда мекен ететін қосмекенділердің түрлері.............. Шолпанқҧлова Г.А, Жампоз Ә.З. Бақаның емдік қасиеті және оны қолдану ерекшеліктері Шолпанқҧлова Г.А., Қасымғалиева А.Р. Меланизмге сыртқы орта факторының әсері..... Мақалаларды рәсімдеу тәртібі....................................................................................................................... Условия оформления статьи............................................................................................................................. 6 ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР ТАРИХ (ОТАН, ЖАЛПЫ), ФИЛОСОФИЯ, САЯСАТТАНУ, ӘЛЕУМЕТТАНУ, ДІНТАНУ, МӘДЕНИЕТТАНУ, ЭТНОМӘДЕНИЕТТАНУ, ҚҦҚЫҚТАНУ, ЭКОНОМИКА ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ МАМАНДЫҚТАР ӘОЖ 940.1:2(574) А15 ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ЗАМАНЫНДАҒЫ ИСЛАМ Аблаева А.И. №47 орта мектеп,Тараз қ. Бiз бүгінгі таңда еліміздің дамуының аса маңызды тарихи кезеңiне куә болып отырмыз. Тәуелсiздік алған сәттен бастап елiмiз ӛтпелi кезеңнiң қиындықтарынан еңсесiн түсiрмей, ӛзiндiк жол тауып шыға бiлдi. Осы жылдар аралығында мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық әл-ауқаты, мәдени, рухани келбеті бұрын болып кӛрмеген биік деңгейге кӛтерілді. Барлық салада толағай табыстарға жеттік. Бүгінгі таңда бүгінгі тәуелсіз Қазақстанның түпкі негізін құраған Қазақ хандығының құрылғанына 550 жыл болып отыр. Яғни, нақты деректерге сүйенсек, 2015 жылы Керей мен Жәнібек Шу мен Талас ӛзендерінің арасындағы аймаққа орналасып, қазақтың туын кӛкке кӛтергеніне 550 жыл толады. Бұл датаға негіз болған еліміздің тарихшы-ғалымдардың Мұхамед Хайдар Дулатидің «Тарих-и-Рашиди» еңбегін негізге ала отырып, жан-жақты зерттеу нәтижесінде Қазақ Хандығының құрылған жылы 1465 жыл деген қорытындысы еді [1, 273 б.]. Кӛптеген тарихшылардың пікірінше, осы уақыттан бастап Керей мен Жәнібек құрған Қазақ хандығы Еуразия құрлығындағы мемлекетаралық қатынастардың жеке субъектісіне айналды. Осы тақырыпты зерттеуде, XIV ғасыр соңында – XV ғасырдың басында Дешті-Қыпшақта, Қазақ хандығы құрылуының ең шиеленіскен кезеңінде орын алған саяси оқиғалар тарихы бойынша жинақталған «Тарихи-и Кипчак-хани» фактілік материалы Қазақстан мен Орталық Азияның XVI ғасырдағы – XVIII ғасырдың алғашқы жартысындағы тарихын зерделеу үшін үлкен маңызға ие. Сол сияқты «Нусрат-наме» және «Муиззал-ансаб» бірегей тізімдерін ерекше атап ӛткен жӛн, онда қазіргі кезге дейін беймәлім болып келген және XIV–XVII ғасырлардағы шынайы тарихи оқиғаларды зерттеу үшін ӛте маңызды тамаша 15 миниатюра, сондай-ақ XVI–XVII ғасырлардағы қазақ хандары мен сұлтандарының тарихы жӛніндегі Махмуд–бен Валидің «Бахр-ал-асрар» шығармасы ел тарихының маңызды беттерін зерделеуге мүмкіндік береді. Бұл Әбілқайыр хан, Мұхаммед Шайбани хат, Керей мен Жәнібек хан, Әбдалла хан және т.б. билеген тұстағы қазақ мемлекеттілігінің даму кезеңі. Қытайдың Тұңғыш тарихи мұрағатына ғылыми іс-сапар нәтижесінде қазақ тарихына қатысы бар 283 томнан (72812 құжаттан) тұратын Цин империясы мұрағаттық құжаттарының кӛшірмелері Қазақстанға жеткізілді. Бұл құжаттар 1730 жылдың соңынан 1911 жылдың басына дейінгі 181 жылдан тұратын кезеңді қамтиды және қазақ-қытай саяси, сыртқы саяси және экономикалық ӛзара қарым-қатынастарды ашып кӛрсетеді. Қазақ билеушілерінің кӛрші мемлекеттер билеушілеріне жазған хаттарының ішінде Абылай ханның, сұлтан Болат ханның, Уәли сұлтанның және басқа да қазақ хандары мен сұлтандарының жазысхан хаттары туралы айрықша мәліметтер бар, онда елшілер алмасу туралы, Қазақ хандығындағы және Цин империясындағы лауазымды адамдарды тағайындау туралы хабарланады [2]. Жалпы б.з.б. VIII-VII ғғ. – б.з. VI ғ. аралығындағы қазақ мемлекеттілігінің қалыптасуының алғашқы кезеңінен бүгінгі Тәуелсіз Қазақстан Республикасына дейін ондаған кезеңдер ішінде Қазақ хандығының орны ерекше екендігі белгілі. Бастысы, ХV ғасырдың 60-жылдарының ортасынан бастап халықтың этникалық атауы «қазақ», мемлекеті «Қазақ хандығы», ӛмір сүретін аумағы «қазақ елі» деп атала бастады. Мемлекеттің басты нышандары: биліктің басқару жүйесі, хан сайлау тәртібі, хандық титулдық ӛкілеттілігі, хан мұрагерлерін анықтау тәртібі, территория тұтастығы, тіл ортақтығы, салық, ақша, әскери жүйелерін қалыптастыру біртіндеп іске асырылды. Қазақ халқы мен мемлекеттілігі еліміздің тәуелсіздікке жеткенге дейінгі аралықтарда әлсіреуі мен кей уақыттарда уақытша жоғалуына қарамастан, ұлттық пен мемлекеттік құндылықтарымыздың негізінен сақталғандығын Қазақ хандығы тұсындағы жүзеге асырылған осындай істерімен сабақтастыру 7 қажет. Түрік тектес халықтардың қалыптасуына негіз болған тайпалардың тәңірді танып білгеніне үш мың жылдың кӛлемі боп қалды деп жүр ғалымдар. Ал, ӛз жыл санауымыздың қазір жиырма ғасырын артқа салсақ, оның XII ғасыры түрік халықтары үшін ислам дініне байланысты екені тағы бар. Тарихи сана-сезім мен үлттық мүдденің қайта оянуы еліміз егемендік алып, ес жия бастаған бүгінгі кезеңнің рухани ӛміріндегі айтулы оқиға. Елбасы Н.Назарбаев Ұлытау тӛріндегі сұхбатында еліміздің болашақ дамуында діннің алар маңызы турасында айта келіп, былай деген болатын: «...біз тәуелсіздік жылдарында дінімізге қайта оралып жатырмыз. Қарап отырсаң, қазақ ешқашан дінінен айрылып кӛрген емес. Ешқандай уақыт үзілісі болмағандай, дінімен қайта қауышты да, әрі қарай жалғастырып жүре берді. Бұрынғыдай қорықпай, жасқанбай, дінге бас иіп, Құдайға құлшылық етіп, мешіттер салып жатырмыз» [3]. Қазақ даласына исламның енуі жайлы белгілі шығыстанушы П.Грязневич былай деп жазған: «...ислам дінінің бас кітабы Құран — шығыс халықтарының рухани және қоғамдық дамуына ықпал ету ауқымы жӛнінен бүкіл адамзаттық мұра болып табылады». Осы айтқандай, кез келген дін сияқты ислам діні де ӛзі жеткен аймақтарда үстем болып отырған моральдық, этикалық ғұрыптарға табан тіреген. Бәлкім сол табан тіреген ортаның рухани әлемінің сұранысына жуықгаған, ішкі үндестігі де алшақ болмаған шығар. Содан барып ислам дала халықтарының тек наным-сенімі, діні ғана емес, сонымен бірге сол аймақтың жеке мәдениеті, бүдан былайғы бүкіл рухани ӛміріне қатты ықпал ететін үлкен бетбұрыстың бастауы болып саналады. Бүдан былай кез келген шығыс халықгарының ӛміріндегі барлық ұқсастықтар исламнан нәр алып отыруында екендігі жокқа шығарылмайды. Қазір дүние жүзі халқының үштен бірінен астамына (бір жарым миллиардтан астам делініп жүр) мәдени негіз болған мӛлдір бастаудан біздің байырғы бабаларымыз — дала түріктерінің де ерте кезде-ақ сусындағаны белгілі. Қазақтар үшін ХV-ХVІ ғасырлар оларды бірыңғай ұлт тӛңірегіне қарқынды шоғырландырған және шаруашылықтары мен тұрмыс-тіршіліктері, ӛнері мен мәдениеті ӛзара бір- біріне жақын, рулар мен тайпаларды біріктіру негізінде, барынша күрделі сипатта жүзеге асқан дербес қазақ мемлекетін құрған кез болы. Жаңа қалыптасқан Қазақ хандығы бірден кӛршілес жатқан үлкенділі-кішілі мемлекеттермен терезесі тең дәрежеде қарым-қатынас орнатты. Жәнібек хан тұсында қытайдың Минь патшалығымен, Мәскеу князі ІІІ Василиймен дипломатиялық байланыстар орнатты. Қасым хан тұсында қазақтар ӛз алдына дербес халық ретінде Европаға мәлім болды. Сондай-ақ Моғол ханы Саидтың Шу бойындағы Қасымның Ордасына дипломатиялық мақсатта барғандығы туралы М.Х.Дулати «Тарих-и Рашиди» еңбегінде белгілі кӛлемде қамтылған [1, 273 б.]. Қазақ хандығының құрылуымен қазақтар ұлт ретінде әлеуметтік-экономикалық және мәдени-тұрмыстық жағынан ӛзіндік салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпы, ділі, діні бар ел санатында даму жолына түскен азат, еркін елге айналды. ХV ғасырдың 60-жылдары мен ХІХ ғасырдың орта кезіне дейінгі аралық Қазақ хандығы дәуірі ретінде әлемдік тарихта ӛзіндік орынға ие болды. Кӛшпенді түркілер арасында ислам дінінің алғаш тарала бастауы VIII ғасырға жатады. Алайда түркі халықтарында, соның ішінде қазақтардың ата-бабаларының арасында мақсатты, ұйымдастырылған ислам дінін тарату Қарахан дәуірінде іске асты. Ислам мемлекеттік дін бола отырып, біртіндеп Оңтүстік Қазақстан тұрғындарының қоғамдық ӛмірінің барлық салаларында орын алды. Түркі халықтары арасында ислам дінінің түбегейлі орнығуына 751 ж. Тараз қаласының маңындағы араб әскербасы Зияд ибн Салих пен қытай қолбасшысы Гао Сяньчжи арасында бірнеше күнге созылған Атлах шайқасында арабтардың жеңіске жетуі айтарлықтай ықпалын тигізді. Арабтардың қытай әскерін ойсырата жеңіп, Жетісу мен Шығыс Түркістанды азат еткен бұл жеңісі Орта Азия жерінде ислам діні мен мәдениетінің орнығуының бастуы еді. Бастапқыда оңтүстік ӛңірлерге ене бастаған жаңа дін X ғ. аяғына қарай Жетісу мен Сырдариядағы отырықшы халықтың басты дініне айналды. Осы кезеңде мұсылмандықты Қарахан әулеті билігінің негізін қалаушы Сатұқ қабылдайды, ал оның ұлы Боғра-хан Харұн Мұса 960 жылы исламды мемлекеттік дін деп жариялайды. XIII ғасырда Орталық Азия мен Қазақстан жерлеріне бағытталған монғол шапқыншылықтары мен олардың дәстүрлі діни сенімдерін ұстанатын тайпаларының (монғол және түркі) қоныстана бастауы салдарынан исламның таралуы біраз уақытқа бәсеңдеді. Осы шапқыншылықтар кезінде кӛптеген қалалар жойылды, ғылым мен мәдениет орталықтары тоналды, мешіт пен медреселер қиратылды. Алайда, уақыт ӛте келе қайта ӛркендеу басталды. Монғол басқыншылары мен ел билеушілері ислам діні мен түркі тілін қабылдай бастайды. 8 Соның ішінде, Исламды қабылдаған алғашқы Алтын орда ханы – Берке (1256-1266). Ол хан болған кезде Исламды мемлекеттік дін ретінде жариялады. Алайда, ұлы даланың кӛшпенді халқы мұсылмандыққа тек Ӛзбек хан (1312-1342 жж.) тұсында толықтай ӛтіп, исламды екінші рет Алтын Орда империясының мемлекеттік діні деп жариялады да, ӛзі билік құрған аумақта мешіттер мен медреселерді кӛптеп салдырды. Монғол шапқыншылығы кезеңінен соң қазіргі Қазақстан жерінде пайда болған мемлекеттерде (Алтын Орда, Ақ Орда, Моғолстан) исламдану үдерістерімен қатар халық арасында ескі сенімдердің (тәңіршілдік, шаманизм) қалдықтары сақталып қалды. Қазақстанда исламның жайылуына қазақ халқының орта азиялақ халықтары мен Еділ татарларымен тығыз экономикалық, мәдени байланыстары ықпал етті. Ислам дінінің уағыздарын Бұхар, Самарқанд, Ташкент, Хиуа, Түркістаннан келген уағызшылары тарата бастады. Осы кезеңде Қазақ хандығының ішкі ӛмірінде елеулі оқиғалар орын алған. Соның бірі ХVІІ ғасырлардан бастап қазақтар екі әлеуметтік санатқа бӛлінді. Олар: ақсүйектер мен қарасүйектер. Ақсүйектер, негізінен Шыңғыс ханның тікелей және жақын ұрпақтары болды. Шыңғыс ханның ұрпақтары міндетті түрде шетінен сұлтандар мен тӛрелер атақтарын алып, руларды, тайпаларды, ұлыстарды басқару құқығына ие болды. Мұхаммед пайғамардың ұрпақтары болып саналған және сұлтандар мен тӛрелердің бодандарына рухани билікті жүзеге асырған қожалар айрықша әлеуметтік санатты құрады. Ислам дінін таратуда және ұстануда қожалардың орны маңызды болды десек, қазақ қоғамында қожаларға айрықша үстемдік беруі – ислам құндылықтарының жоғары бағаланғандығының белгісі ретінде қарастыруға болады. Қазақтар ұзақ ғасырлар бойына әртүрлі мәдени ықпалдарды ӛздерінің байырғы далалық түркілік дәстүрлеріне бейімдей және ӛзгерте отырып, сіңіре білді. Бұл дәстүрлердің тамырын терең жайып, берік орнағандығы сонша, саяси алапаттар мен соғыстар да, араб және моңғол ықпалы да оларды түбегейлі ӛзгерте алмады. Исламға дейінгі дәуірде жоғары дәрежеде ұйымдасқан бір орталықтан әкімшілік-басқару, билік жүйесі, жауынгерлік ӛнерді жетік меңгерген әскері, тарихын тасқа жазу мәденитеті болған, адамгершілікті ту еткен мол рухани мұраға, жарты әлемді жаулап, «бастыны еңкейтіп, тізеліні бүктірген» даңқты тарихқа ие түркі жұрты жаңа келген дін қаншалықты озық әрі ӛкениетті болса да мыңдаған жылдар бойы ұстанған ата-баба дінінен теріс айналып, бірден бойұсына қоймады. Ислам діні таралу барысында қазақ жерінде де, әсіресе қазіргі оңтүстік ӛңірлерде талай қарулы қақтығыстар орын алды. Қарумен бағындыра алмаған тұста бітімге тоқтап, бейбіт дін тарату келісіміне келген оқиғалар да орын алды. Сондықтан исламның ұлы далаға таралуы бірнеше ғасырға созылды. Байырғы тәңірлік сенім мен жаңа ислам дінін бірқұдайлық қағидалары мен имандылық ұстанымылығы біріктірді. Ислам діні мен тәңірлік сенімнің астасуы ғасырлар бойы жүрді. Нәтижесінде ислам діні ұлтымыздың жан-дүниесімен, рухани құндылытарымен, табиғи сенімдерімен терең үйлесім тауып, Елбасы Н.Назарбаев: «Ислам – дін ғана емес, ол біздің мәдениетіміз»,-деп атап кӛрсеткендей, бірте-бірте біздің мәдениетімізді құрушы, болмысымызды қалыптастырушы дінге айналды[3, 273 б.]. Бүгінде әлем мұсылмандарының басым бӛлігі ұстанатын, Қазақстан мұсылмандары үшін де дәстүрлі болып табылатын ханфи мазхабының іргесін қалаған имам Ағзам Әбу Ханифа ілімінде ислам дінін қабылдаған жергілікті халықтардың салт-дәстүріне баса мән берілді. Ханафи мазхабында әдет-ғұрыптар исламдағы пәтуа шығарудың, яғни белгілі бір мәселеге қатысты діни үкім берудің бір негізі ретінде саналады. Демек, жергілікті халықтың дәстүріне тән қандай да бір әдет немесе ғұрып ислам шариғатына қарсы келмесе, оны қолдануға, сол бойынша іс-әрекет етуге ешбір шектеу қойылмайды. Құран үкімдерінде, хадистерде, ислам ғұламаларының пәтуасында қарастырылмаған қандай да бір жағдайға қатысты жергілікті халықтығ әдет-ғұрпы арқылы шешім берілген болса, сол әдет пәтуа ретінде қолданылады. Осыған орай Қазақ хандығының саяси-құқықтық негіздері осы ислам қағидаттары мен ұлттық дәстүрлік құндылықтарын сабақтастығында болғандығын баса айтуымыз қажет. Қазақ халқының мемлекет басқару жүйесінен бастап, азаматтық қарым-атынастарға дейін толығымен дерлік әдет заңдарымен реттеліп отырған әдет-ғұрып заңдары ӛз бастауын сонау ерте кездегі тайпалық дәуірден алатыны белгілі. Жүздеген жылдар бойы қалыптасып, жетілдіріліп, дамытылып, ауызша қолданыста болып келген дала заңдарының бертінде жазбаша нұсқалары да қалыптасты. Кӛк Түріктердің «Тӛре бітігі», Шыңғыс ханның «Яссасы», Ӛзбек хан мен Едіге бидің «Низам» жүйесі, Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы, әз Тәукенің «Жеті жарғысы» заманалар бойы қолданылған әдет заңдарын жүйелеп, жаңғыртып, ішінара ӛзгертіп жеткізіп отырған құқықтық қатынастарға сәйкес туындаған әдет заңдарына ислам шариғаты күрт ӛзгеріс әкелген 9 жоқ. Керісінше әдет заңдары ислам дінімен қатар даму барысында мазмұндық жағынан бірте-бірте бейімделуге ұшырады. Ислам XV ғасырда Жәнібек пен Керей негізін қалаған Қазақ хандығының ресми идеологиясы болып жарияланды. Ислам діні жоғарғы хандық биліктің нығайуы мен түрлі қазақ тайпаларының бір этникалық қауымға біргіуіне ықпал еткен идеологиялық факторлардың бірі болды. Бұл жӛнінде Н.Д.Нұртазина қазақтардың саяси идеалдары, әділетті басшы идеалдары сол кездегі басым идеология – ислам ықпалының аясында қалыптасқан деген тұжырым айтады [4, 81б.]. Қазақ хандығының халқы исламның сүнниттік бағытының ханафи мазхабын ұстанды, алайда қоғамдық және жеке ӛмірде исламның тәңіршілдік пен шаманизмнің элементтерімен ӛзіне тән синтезі пайда болды. Қазақ мемлекеті ӛзінің құрылғанынан бастап мұсылмандық құқықтық нормаларына жүгінді. Қасым хан мен Есім хан қабылдаған кӛшпелі мемлекеттің дала заңдарына шариғаттың үлкен әсері болды. Тәуке ханның (шамамен 1718ж. қайтыс болды) «Жеті Жарғы» заңдар кодексін қабылдауы исламды қоғамдық ӛмір мен заңдық тәжірибеде қолдануда айтарлықтай үлкен қадам болды. Осы құжатта кӛрсетілген әкімшілік, қылмыс және азаматтық құқық нормалары айтарлықтай дәрежеде шариғатқа жүгінген. Бұл заңда мемлекеттің ислам дініне қолдауын мойындайды. Мысалға, «Құдайға тіл тигізген адамның күнәсі жеті куәгер арқылы дәлелденсе, оны тас атып жазалу қажет»; «Егерде біреу христиан дінін қабылдаса, жақындары оның барлық мүліктерін иемденеді». Сонымен қатар, құқықтық нормалардың басым бӛлігі дала әдет-ғұрпымен байланысты болды, немесе шариғат пен әдет-ғұрыптың синтезі күйінде болды. Ислам діні дала әдет-ғұрпының басым бӛлігін қабылдауына байланысты, әдет-ғұрып пен шариғаттың ара-жігін анық айыру қиын екені белгілі. Мұндай байланысты «Жеті Жарғыдан» байқауға болады. Қазақ қоғамында ислам мен кӛне халық дәстүрінің арадасып кеткен тұстары кездеседі. 1803-жылы Ресей Бұхараға ресми мәмілегерлік м иссиясын жоспарлап жібермек болады. Бұл елшілікті басқару поручик Гавердовскийге жүктеледі. Я.П. Гавердовский бастаған ресми миссия қазақ жолсеріктерін алып, сауда керуенімен бірге шілде айында Орынбор қаласынан аттанып Сырдарияны бетке алады. Елшілік Қазақ даласының батыс бӛлігі арқылы сол кездегі белгілі жолдардың бірін таңдайды. Ақырында, бұл елшілік сәтсіз аяқталады. Қыркүйек айында Сырдарияға 70 шақырымдай жер жетпей керуен қарақшыларға тап болады. Мұздай қаруланған кӛптеген қарақшылар тобы бас салып, керуенді аямай тонап, кӛптеген адамды қырып не тұтқынға алып, қалғандарды кері қайтуға мәжбүрлейді. Сәтсіздікке қарамастан Я.П. Гавердовский жол-жӛнекей жинаған мәліметтер негізінде қысқа баянхат пен мақалалардан басқа үлкен, ғылыми маңызы зор шығарма жазып қалдырады. Оның жазбасында: «Мұхамед заңы және сол заңының сахарада қаншалықты құрметтелетіні туралы. Мұхамед жолына қайшы болса да, зираттары мен опат болғандарын қадір тұту бұл халықтың пұтқа табынушылық заманынан қалған ерекше бір қасиеті, дегенмен олар Мұхамед жолын түк білмесе де оны жанталасып ұстануға тырысады. Бұларға Бұхара мен Хиуадан бірнеше ғана молла Құран алып келіп тұрады және араб ӛлеңдерін бұрыс, бірақ ӛз қарақан бастарының пайдасына түсіндіруге тырысып бағады, ӛйткені моллалардың мақсаты күнәһардың күнәсі үшін Құдайдан кешірім алдыртқанына кӛбірек сыйлық иемденіп алу [5, 17-154.] . Әрине, орыс елшісі Гавердовскийдің бұл жазбаларына біз сын кӛзбен қарауымыз керек. Атап айтарлық жайт, автор біраз нәрсені әсірелеп кӛрсетіп, бағалап отырғаны анық. Дегенменен, халықтың ежелгі діни наным-сенімдерінің де қатар пайдаланыста болғаны анық. Бүгінгі таңда еліміізде Ислам еліміздің ажырамас бӛлігі болып табылады. Әрбір дін қоғамда ӛзін-ӛзі ұстау қағидаларын бекіте отырып, халықтың кӛп ғасырлар бойы қалыптасқан рухани құндылықтарымен тығыз байланыста болады. Ұлттық бірдейлілік - кез келген заманауи қоғамның ӛзегі, ол арқылы кӛп жылдар бойы қалыптасқан халықтың ӛзіндік ерекшелігі сақталады. Қазір ӛкінішке орай, дәстүрлі емес ислам ағымдарының қызметі ұлттық ӛзіндік ерекшелікті жоюға әкеп соқтырады. Бұл, ең алдымен, байырғы қазақи салт-дәстүрден бас тартудан, дінге табынушы тұрғындар арасында іргелі және радикалды идеялардың күшеюінен кӛрінеді. Сондықтан, мемлекеттік діни саладағы басты міндеттерінің бірі қоғамымызда діни үрдістерді саясаттандыруға жол бермеу болып табылады. Ислам айналаңа адамгершілікпен қарауға, адамдар арасындағы татулық, адамзатты құрметтеуге үндейтін бейбітсүйгіш дін болып табылады. Осылайша, шынайы руханилық, классикалық ӛнегелік және халқымыздың мәдени құндылығының жетілген жүйесі жоғарыда аталған ислам құндылықтары негізінде дамуы тиіс. жүктеу/скачать 3,2 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|