Тараз мемлекеттік

 
 
56 
 
емес, ақылың мен білімділігіңе қарай құрметке ие боласың дегендей, қалайда ҿнерлі болуға тырыс, 
ҿйткені жеке басыңның  атақ  – даңқы мұрагерліктен артық. Ұлы дҽрежелі болу шыққан тегіңе емес, 
ақылдылығың  мен  білімділігіңе  байланысты  ...  Егер  адамда  мұрагерліктен  қалған  кісілігінен  ҿзге 
ҿнері болмаса, қоғамда ол ешкімге де қажет болмайды. Егер де сен кімде – кімнен осы игі қасиеттерді 
таба  алсаң,  соның  етегінен  ұстап,  айырылма  ...»  -  деген  ақыл  –  кеңестер  ұсынады.  Бұған  қоса 
«Қабуснама»  авторы  ұлын  ҿзінің  біліміне  мақтанып,  мастанып  ҿзімшілдікке  бой  алдыруынан 
сақтандыруды  да  естен  шығармайды.  Осыған  орай  ол  кҿне  грек  данышпаны  Сократтың 
қарапайымдылығы мен  кішіпейілділігі туралы ҽңгімесі мен ақын Абушукур Балхидың айтқандарын 
мысал  ретінде  келтіреді:  Мҽселен,  Сократ:  «Егер  бір  кісі  «Сократ  хакім  данышпан,  оның 
данышпандығын  бүкіл  дүниежүзі  біледі  десе,  жоқ  олай  емес,  мен  еш  нҽрсені  де  білмеймін, 
қарапайым  жанмын»  -  деп,  жасқанбай  жауап  қайтарар  едім.  Шын  мҽнінде  ...  бұл  сҿздің  ҿзі  де мен 
туралы айтылған аса дҽріптеу» - деген екен.  
Негізі  адам  баласы  хайуандардан  қандай  артықшылығы  бар?  –  дейтін  болсақ,  автордың 
пайымдауынша  бұл  –  оның  тҽніндегі  он  түрлі  сезімдерімен,  яғни  бес  ішкі  жҽне  бес  сыртқы 
сезімдерімен ерекшеленеді екен. Мҽселен автор: «Бес ішкі бұл - ойлау, ес, қиялдау, ажырата білу мен 
сҿйлей білу жҽне бес сыртқы – есту, кҿру, иіс сезімі, дҽм сезу жҽне түйсік сезімі. Осы сезімдер ҿзге 
хайуандарда  бар  болғанымен,  адам  баласындағыдай  емес.  Осы  себептен  де  адам  -  ҿзге  жан  – 
жануарлар  үстінен  қарайтын  падишасы»  -  деп  пайымдайды.  Сондықтан  да  болар,  автор 
«Қабуснамада»  ұлын  ҽртүрлі  жағдайларда  ҿзін  қалай  ұстай  білу  керектігін  асықпай,  байыппен,  ҿте 
анық  түрде,  сондай  –  ақ,  қарапайым,  бірақ  жанды  да  ҽсерлі,  шұрайлы  тілмен  үйретуге  тырысады. 
Еңбекте  ҿнегелік  бағыттағы  кеңестерін  беру  қондырма  ҽңгімелермен,  отбасылық  аңыздармен 
барынша  жандана  түскендей,  тіпті  кейде  ҽңгімелер  автор  ойларын  дҽйектей  түсетін  ҿлеңдермен 
алмастырылып, араласып отырады.  
Сонымен,  Кайқауыс  ұлының  келешекте  қандай  болатындығы,  яғни  одан  қандай  тұлға 
қалыптасатындығынан,  оның  мансабы  жҽне  қызмет  жолы  қалай  қалыптасатындығынан  бейхабар 
болғандықтан жас жеткіншекке таза тұрмыстық сипаттағы кеңестер (шарап ішу туралы, қонақ күту 
туралы,  нарды,  шахмат  ойындары  туралы)  берумен  қатар,  оны  сол  кезеңдегі  ең  танымал  кҽсіптер 
түрімен  таныстыруға  тырысады.  Автор  ҽрбір  кҽсіпке  еңбегінің  ҽрбір  жеке  –  жеке  тарауларын 
арнайды.  
Дегенмен,  ежелгі  ортағасырларда  кҽсіби  ҿнердің  белгілі  бір  түрімен  шұғылдану  ең  алдымен 
қала  тұрғындарына  тҽн  болғандығын,  яғни,  зергер,  теріші,  музыкант,  ұста,  тоқымашы,  хатшы  жҽне 
т.б.  сияқты  ҽртүрлі  кҽсіптер  мен  қол  ҿнер  ҿкілдерінің  басым  бҿлігі  негізінен  ірілі  –  ұсақты  қала 
тұрғындары болғандығын да ескерген жҿн.  
Белгілі  бір  кҽсіп  немесе  қол  ҿнер  ҿкілдері  ҿздерінің  ҽлеуметтік  ұстанымдары  бойынша  ҿз 
дҽуірлеріндегі озық ойлы идеяларды барынша қолдап, ҽрі ҿз тараптарынан да тамаша идеялар тудыра 
білді. Сонымен қатар олар ҿз дҽуірлерінің алдыңғы қатарлы зайырлыларымен тығыз қатынаста болса, 
белгілі  бір  жағдайларда  қол  ҿнершілердің  кейбір  ҿкілдері  кҽсіби  этика  мен  философия  бойынша 
трактаттар жазып, ҿз дҽуірінің ойшылдары қатарын толықтыра да білді.  
Шындығында,  ҽрбір  кҽсіпте  ҿзіндік  ҿнегелік  «құштарлық»,  ҿнегелік  «жетістіктер»  мен 
«шығындар» ҽрі белгілі бір қарама  – қайшылықтар пайда болады жҽне соған орай оларды шешудің 
ҿзіндік тҽсілдері жасалады. Кҽсіби қызметке адам адамгершілік құндылықтарына, сондай – ақ, оның 
ішкі сезімдерінің, уайым – қайғыларының, талпыныстары мен ойлау бейнесінің субъективтік ҽлеміне 
қарай  тартылады.  Кҽсіби  қатынастардың  ҽртүрлі  жағдайларының  арасында  кҽсіптің  қатыстық 
ҿміршеңдігін, оның ҿнегелік  жағдайын сипаттайтын типтік түрлері кҿзге түсе бастайды. Ал бұл ҿз 
кезегінде  адам  ҽрекеттерінің  ерекшелігін  ҽрі  олардың  мінез  –  құлық  нормаларының  ерекшелігін 
қалыптастырады.  Осылайша,  кҽсіби  қатынастар  қалай  сапалы  тұрақтылықты  иеленді  –  бұл  кҽсіби 
топтың  мүшелері  арасындағыдай,  сол  топтың  қоғаммен  де  қарым  –  қатынастарының  белгілі  бір 
формаларының тұрақтылығын бейнелейтін еңбек сипатына сай ерекше адамгершілік қағидаларының 
қалыптасуына, яғни кҽсіби ҿнегенің оның бастапқы нормасының пайда болуына ҽкелді.  
«Шындығында, ҽрбір топтың жҽне тіпті ҽрбір кҽсіптің ҿзінің ҿзіндік ҿнегесі бар ...».  
Кайқауыстың кҽсіби ҿнерге қатысты ой–пікірлері перзентін сол дҽуірдегі қол ҿнер мен ҿнердің 
ҿзге де түрлерінен хабардар ету мақсатында туындайды. Ойшылдың бұл мҽселені шешудегі қадамы 
ҿзінің  жаңашылдығымен  ҽрі  озықтығымен  еркешеленеді.  Ҽсіресе,  мҽселенің  еңбек  қызметінің 
қалыптасуы  мен  оның  адамгершілік  сапаларымен  арасындағы  тығыз  байланысы  туралы  жҽне 
ҿнегелік сананың табиғи ортасын қалыптастырудағы еңбек қызметінің рҿлі туралы деп қойылуының  

 
 
57 
 
ҿзі  Кайқауыстың  кҿрегендігін  білдіреді.  Ұлына  берген  кеңестерінде,  Кайқауыс  кҽсіп  түрлерін  тізіп 
қана қоймай, олардың ерекшеліктері туралы да айтады. Кайқауыс пікірі бойынша кҽсіби дағдыларды  
жақсы,  жетік  меңгеру  ҿмір  қажеттілігі.  Ол  ҽртүрлі  кҽсіптердің  қыр  –  сырын  түсіну  деңгейіне 
адамдардың  ҽртүрлі  ҿнегелік  белгілері,  бейнесі  бойынша  қол  жеткізеді.  Ол  адамдарды  олардың 
қоғамдық  жағдайларының  ҽлеуметтік  рҿліне  қарай  ажыратты  жҽне  осы  жерден  олардың 
ҽрқайсысының ҿнегелік бейнесін, келбетін шығарды.  Мҽселен ол:  «Ей, перзентім, біліп алғын жҽне 
хабардар  болғын:  сҿзімнің  басында  мен  ҿнеркҽсіп  туралы  да  ескертемін  деп  айтқанмын,  ал  кҽсіп 
астарында  мен  тек  қана  дүкен  мен  шеберхана  мҽні  туралы  пайымдамаймын,  ҿйткені  адам 
айналысатын  ҽрбір  іс  –  бұл ҿнеркҽсіп.  Жҽне  ол бұл  істі  одан  пайда  кҿретіндей,  жақсылап  меңгеруі 
керек.  Енді  мен  кҿріп  отырғандай,  адам  қолға  алған  ҽрбір  істің,  сол  істе,  жетістігі  мен  белгілі  бір 
орындалу тҽртібі болмайтын кҽсіп пен іс жоқ, барлығының тҽртібін білу шарт, ал кҽсіп түрі ҿте кҿп, 
жҽне ҽрқайсысын жеке-жеке баяндау мүмкін емес...» /1/ - дейді.  
Кайқауыс  ҿз  дҽуірінің  кҿзқарасы  бойынша  қоғамдық  ҿмірдің  талаптары  мен  адамдардың 
тҽжірибелік іс - ҽрекетін екере отырып, олардың ҿндірістік  қызығушылықтарының арнасында  кҽсіп 
түрлерін  ақыл–ой  кҽсібі  жҽне  еңбек  кҽсібі  деп  бҿледі.  Сҿзсіз,  мұндай  бҿлу  еңбекті  нақты  бҿлуден 
шығады.  
«Бірақ  (кҽсіптің)  барлық  түрлері  үшке  бҿлінеді:  қандай  да  бір  кҽсіппен  байланысты  ғылым, 
немесе ғылымға қатысты кҽсіп, немесе ақыл – ойға қатысты кҽсіп. Қандайда бір кҽсіпке байланысты 
ілімдерге бұл – дҽрігерлік, астрология, математика, жер ҿлшеу, ақындық жҽне осыған ұқсас ілімдер 
кіреді; ғылыммен қатысты кҽсіптерге – музыка, ат дҽрігерлігі, құрылысшы, жер асты құбырлары мен 
құдық  арқылы  су  алу  кҽсібі  сияқтылар  жатады.  Бұлардың  ҽрқайсысының  ҿз  тҽртібі,  ҿзіне  тҽн 
қағидалары бар: егер сен сол қағидалар мен тҽртіптерін білмесең, бұл салада сен қанша шебер болсаң 
да, ҿзіңді тұтқын сияқты сезінесің».  
Мҽселен,  ол,  жалпы  ҿнер,  кҽсіптің  ішінде  ілімге  кҿңілің  ауса,  ұқыпты  ҽрі  қанағатшыл  болу 
керектігін,  қысқасы,  маңызды  ерекшеліктерге  ие  болу  керектігін  ескертеді.  Кайқауыс  кҿзқарасы 
бойынша  бұл  кҽсіптің  адамы  «абай,  сақ,  ұстамды,  ғылымды  сүйетін,  жеңілтек,  желҿкпелерге  жаны 
қас,  сабырлы,  тез  арланбайтын,  кеш  жатып,  ерте  тұратын,  ілімге  тойымсыз,  момын,  жұмыстан 
қашпайтын, оқығанын жаттап алатын ...»  - болуы керек. Кайқауыс келтірген ілімділік пен муфтилік 
кҽсіптің  ерекшеліктеріне  талдау  жасаудан,  оның  бұл  кҽсіп  иелерінің  сапалары  мен  ҿнегелік 
нормаларын  жақсы  білгендігі  аңғарылады.  Бұл  кҽсіптерді  сипаттау  барысында  ол  таза  қызметтік 
сапаларды адамгершілік мінез  – құлықтан бҿліп жармайды. Керісінше, оның мазмұндауында кҽсіби 
дағдылар  мен  ҿнегелік  құндылықтар  тығыз  байланыста  қаралады.  Сондықтан  да,  ол  осы  мақсатта 
ұлына  берген  кеңестерінде,  егер  муфтилік  кҽсібін  жаның  қаласа  кҽсіби  жҽне  ҿнегелік  талаптар 
қатарын  қатаң  сақтау  керектігін  ескертеді.  Мҽселен:  «Ар  –  ұятты  бол,  жауапқа  жылдам  бол,  есте 
сақтау  қабілетің  мықты  болсын,  кҿп  оқып,  Алла  тағалаға  қызмет  ету  мен  мінажат  жҽне  ораза  тұту 
(ұстау)  ережелерін  бұзушы болма.  Дегенмен,  екі  жүзді  болма.  Тҽнің  мен  киіміңді  таза  ұста.  Соқыр 
еліктеулерге еліктеп ҽрекет етпе» - деген сияқты.  
Кайқауыс  жалпы  адамгершілік  қасиет,  адамгершілік  ҿнеге  атаулы  кҽсіби  іс  -  ҽрекетте  кҽсіби 
ҿнеге  арқылы  қалыптасатындығын  жҽне  соңғысына  бір    оқшауланып  қарсы  тұрмайтындығын 
түсінген сияқты.  
Кайқауыстың сіңірген еңбегінің бірі  – ол кҽсіби ҿнегенің ерекшеліктерін түсініп қана қоймай, 
оларды  жалпы  адамгершілік  талаптарға  қарсы  қойылғандығынан  емес,  қайта  осы  жалпы 
адамгершілік талаптарды кҽсіби қызметтердің ерекшеліктерін ескере отырып, тарата білу ерекшелігі 
жоспарында, басқа кҽсіби ҿнеге түрлерімен салыстыра анықтай білуінде болып табылады. 
Ол  кез  –  келген  кҽсіп  ҿкілдерінің  нақты  міндеттерінің  негізінде  жалпы  адамдық  ҿнегенің 
нормалары жатқандығын жҽне сонымен қатар кҽсіби ҿнегенің ҿзіндік ерекше талаптары бар екендігін 
де  түсінді.  Мҽселен,  жоғарыда  қазылық  пен  муфтидің  нақты  адамгершілік  нормалары  Кайқауыс 
кҿзқарасы  бойынша  келтірілді.  Мұнда  кҿрсетілген  талаптар  аса  қатаңдығымен  ерекшеленбейді,  тек 
барлық адамдар бұл нормаларды сақтаулары тиіс, бір – біріне ҿте сақ ҽрі ілтипатпен қараулары керек 
жҽне ҽділ, шыншыл т.б. болулары қажет.  
Сҿзсіз,  мұның  бҽрі  осылай  болуы  шарт,  бірақ  ҽртүрлі  кҽсіп  ҿкілдерінің  сақтық,  гумандық 
жауапкершілік сияқты сапалары бірдей бола бермейтіндіктен олардың ҿзіндік еркешеліктері болады. 
Мҽселен,  Кайқауыс  қазылық,  муфтилік,  дҽрігерлік  кҽсіп  иелері  адамгершілік  жауапкершіліктің 
жоғарғы  сатысын  иеленетінін,  атап  айтқанда,  дҽрігерде  нақ  осы  сапалар  ерекше  дамуы  керектігін 
түсінеді.  

 
 
58 
 
Қысқасы, Кайқауыс пайымдауларынан, нағыз шынайы кҽсібилікті кҽсіби парызсыз, кҽсіби ар  – 
ұятсыз,  кҽсіби  жауапкершіліксіз  т.б.  елестету  мүмкін  емес  деген  логикалық  қорытындыға  келуге 
болады.  Сондықтан  да,  кез–келген  кҽсіптің  ҿкілінің  шынайы  келбетін  анықтау  үшін  ҿнегелік  пен 
кҽсіби аспектілердің байланысын анықтау қажет.  
Сонымен,  Кайқауысша,  қазы  болу  үшін  міндетті  түрде:  «Ұстамды  жҽне  сабырлы,  қу  жҽне 
тапқыр, ҿте сақ ҽрі адам тани білетін, мемлекетшіл жҽне діни сауатты, ҽрбір ру топтарының ҽдет  – 
ғұрпын,  жол  –  жоралғысы  мен  қауымның  ҿзіне  тҽн  діни  дҽстүрлерінен  хабардар  болуы  керек».  Ал 
қазы: «ұстамды, ҽділ, парасатты ҽрі мудждахид болуы керек».  
Кез–келген  дҽуірдің  кҽсіби  нормаларының,  яғни  кҽсіби  ҿнегесінің  ҿзіндік  ҿлшемдері 
болатынын  ескерген  жҿн.  Кҽсіби  ҿнердің  нақты  нормаларын  сақтауға  байланысты  жҽне  белгілі  бір 
кҽсіптің беделін қолдап, арттыруға байланысты, соған сай жарғылар, кодекстер, ережелер жҽне т.б. 
ортағасырдың ҿзінде – ақ пайда бола бастады.  
«Алғашында  бұл  кодекстер  ақыл  –  ой  еңбегімен  айналысу  артықшылығын  үстем  тап 
ҿкілдерінің  ҿздеріне  бекітуге  деген  талпынысын  білдірді,  ал  кейінірек  бұл  беталыс  еркін, 
шығармашылық кҽсіптерімен айналысатын адамдар арасында да кҿріне бастады».  
Кайқауыс та «Қабуснамада» үстем тап ҿкілдерінің балалары ҿнеркҽсіппен айналысуы керек деп 
санайды.  Бірақ,  бұған  қоса,  Кайқауыс  танымал,  атақты  адамдардың  балалары  үшін  ҿнеркҽсіпті 
үйрену  жетістік,  дҽреже,  абырой  дегенді  алға  тартады,  ҽрине,  егер  олар  оны  табыс  кҿзіне 
айналдырмаған жағдайда.  
Кайқауыс  ҽртүрлі кҽсіптер туралы айта келе, адам ҿмірінде ҽртүрлі жағдайлар болуы мүмкін, 
сондықтан да, кез – келген ілім немесе кҽсіптің оған болашақта пайдасы тиері анық деп пайымдайды.  
Кайқауыс  кейбір  педагогикалық  кҿзқарастарында  қоғамның  ҽртүрлі  қабаттары  ҿкілдерінің 
адамгершілік нормаларын бҿліп қарауға талпыныс жасайды, бірақ ойшыл ҽдет – ғұрыптар мен салт - 
дҽстүрлерді  бҿліп  қарастыруда  аса  сҽттілік  таныта  қоймайды,  ҿйткені  автор  кҿзқарастарында 
адамдарды олардың ҽлеуметтік жағдайларына қарай кемсіту, зорлық кҿрсету сияқты себептер басым. 
Дегенмен,  Кайқауыстың  адамдардың  ҽлеуметтік  теңсіздіктеріне  негізделген  мұндай  пайымдаулары 
бізге  ойшыл  дҽуіріндегі  қоғамдық  жағдайлар  мен  адам  бас–бостандығының,  еркіндігінің  шектеулі 
болғандығын кезектен тыс айғақтайды.  
Шындығында,  «Адамдардың  ар  –  намысы  тапталып,  қорлық  кҿрсетілген  ортада  жеке  тұлға 
горизонтында  ҿмір  сүруге,  яғни,  еркін,  ҿнегелі  ҿмір  сүруге  қабілетті  тұлға  болмайды».  «там,  где 
оскорблено  и  унижено  человеческое  достоинство,  там  нет  индивида,  способного  жить  в  горизонте 
личности, то есть способного жить свободно, нравственно».  
Сонымен,  ортағасырлық  Шығыста  имамдар,  қазылар,  дҽрігерлер,  астрологтар,  хатшылар, 
ақындар жҽне музыканттар үлкен құрметке ие болған. Кайқауыс та бұл кҽсіптер туралы оң кҿзқараста 
болған сияқты, оған ойшылдың бұл кҽсіптер туралы егжей – тегжейлі баяндаулары дҽлел бола алады. 
Кайқауыс  ҿзінің  ұлын  осы  кҽсіптердің  бірін  ҿзінің  талабына  сай  таңдай  алады  деп  ұйғарды. 
Сондықтан да еңбегінде бұл кҽсіп түрлеріне жеке  – жеке тоқталуды жҿн кҿреді. Ал бірнеше  уақыт 
ҿте  келе  осы  кҽсіп  түрлеріне  Низами  Арузни  Самарканди  де  ҿзінің  танымал  кітабы  «Тҿрт  ҽңгіме 
немесе даралықтың жинағын» арнауы кездейсоқтық емес (1156 – 1157ж.ж.).  
«Қабуснамада»  дҽрігерлік  кҽсібі  белгілі  орынға  ие.  Бұл  кҽсіп  түріне  автор  еңбегінің  отыз 
үшінші  тарауын  арнайды.  Тарау  «Дҽрігерлік  емдеу  ғылымының  тҽсілдері  туралы»  деп  аталады. 
«Қабуснама»  авторының  пікірі  бойынша,  дҽрігер  ең  алдымен  сырқаттың  басты  жанашыры  ҽрі 
қолдаушысы  болуы  керек  жҽне  де,  осыған  орай,  оның  кҽсіби  тҽжірибесі  мол  болуы  керектігін 
ескертеді.  Тарауда  диагностика,  симптомдар  рҿлі,  физиогномика,  теория,  медицина  тарихы, 
этиология мҽселелеріне жҽне осыларға сай қасиеттері, сондай – ақ, дҽрігерлік кҽсіптің деонтология 
ерекшеліктері  баяндалады.  Кайқауыстың  дҽрігерлік  кҽсіпке,  оның  ҿнегесіне  деген  құштарлығы 
кездейсоқтық  емес,  оның  белгілі  бір  себебі  де  бар.  Бұған  Кайқауыстың  ҿз  сҿзі  дҽлел  бола  алады: 
«Мен бұл дҽрігерлік  ғылымын ҿте  сүйемін, бұл  пайдалы ғылым», немесе  «аллағы сену  ғылымынан 
кейін, дҽрігерлік ғылымынан асқан пайдалы да құрметті ғылым жоқ».  
Кайқауыстың дҽрігерлік кҽсіп, оның кҽсіби ҿнегесіне қатысты кҿзқарастары туралы айта келе, 
кейде  осы  мҽселелерді  зерттеуші  ғалымдар  арасында  дҽрігерлік  этика,  дҽрігердің  жеке  басының 
ҿнегесі,  деонтология  сияқты  ұғымдардың  мҽні  мен  мазмұнының  интерпретациясы  бойынша  аса 
үлкен пікірталастар болып тұратындығын да айта кеткен жҿн.  
 
 

 
 
59 
Дҽрігерлік  этика  жалпы  этиканың,  яғни,  адамгершілік  туралы  ғылымның  бір  бҿлігі  ретінде 
ҿнеге  шеңберінде  білдірілген,  дҽрігерлік  қызметті  үйреніп,  зерттейтіндігі  талас  тудырмайды.  Бұл 
жағынан ол деонтологияға жақын болғанымен, ҿзінің мазмұны жағынан одан ҽлдеқайда ауқымдырақ.  
Негізі, Кайқауыс дҽуіріндегі дҽрігерлердің кҽсіби этикасында дҽрігерлік қызметтің ҽлеуметтік 
себептері  де  жҽне  оның  жеке  тұлғалық  –  психологиялық  ерекшеліктері  де  бейнеленген.  Дҽрігер 
қызметінің    ерекшелігі,  қоғам  барлық  жағынан  толығымен  оның  ҽрбір  ҽрекетін  қадағалай 
алатындығында  болып  табылады,  сырқат  толығымен  дҽрігердің  иелігінде,  яғни,  дҽрігерге  тҽуелді 
болады  деген  сҿз.  Сондықтан  да  дҽрігерге  жоғары  адамгершілік  талаптары  қойылады.  Ҽсіресе, 
ҽділдік, адамдық жҽне мейірімділік сияқты талаптарға ерекше назар аударылады.  
Кайқауыстың  дҽрігерлік  ғылымына  қатысты  кҿзқарастарына  қарап,  оны,  дҽрігерлік  кҽсіби 
ҿнегесінің  сырын  ерекше  сезіне  білген  деп  сеніммен  айтуға  болады,  сондай  –  ақ,  ол мінез  –  құлық 
нормаларын  да  жақсы  білген.  «Қабуснамада»  ол  тек  кеселді  танып  білу  мен  емдеу  ҽдістерін  ғана 
емес,  дҽрігердің  жеке  басының  сапалары  жайында  да  сҿз  етеді.  Ол  Гиппократтың,  оның,  «Дҽрігер 
туралы»,  «Мінез  –  құлықтың  ҿнегелілігі»,  «Ҿсиеттер»  деп  аталатын  танымал  еңбектерінде 
мазмұндалған  ҿсиеттерін  үйренуге  шақырады.  Тарихи  жағдайлардың  Гиппократтың  этикалық 
ұстанымдарының таралуына ортағасыр дҽуірінің ҿзінде – ақ кедергі жасап жатқандығына қарамастан, 
Кайқауыс оның соңынан еруге шақырады.  
Кайқауыс дҽрігерлік мҽселелеріне талдау жасау барысында ежелгі грек дҽрігерлері Гален мен 
Гиппократтың медициналық еңбектеріне ҿте кҿп сілтемелер жасағанымен, оның сырқат адамдармен 
арасындағы  қарым–қатынасқа  байланысты  кҿзқарастарының  Гиппократ  ұстанымдарымен  үнемі 
түйісе  бермейтіндігін  ескерген  жҿн.  Мҽселен,  Гиппократ  үшін  емделушінің  ҽлеуметтік  жағдайы 
ешқандай  шешуші  рҿл  ойнамайтын  болса,  Кайқауыс  үшін  оның  ҽлеуметтік  жағдайының  маңызы 
ерекше. Оны Кайқауыстың мына ойларынан байқауға болады: «емдеуші кҿп тҽжірибе жүргізу керек, 
бірақ тек танымал ҽрі ҽйгілі адамдарға тҽжірибе жүргізбеуге шарт».  
Адамдарды  ҽртүрлі  белгілеріне,  яғни:  діни,  ҽлеуметтік  жағдайларына,  байлығы  мен  дүние  – 
мүлкіне,  қызметі  мен  атақ–дҽрежесіне  т.б.  жҽне  кейбір  топтардың  артықшылығын  мойындау 
Кайқауысқа  жат  нҽрсе  емес.  Бұған  дейін  айтқанымыздай,  ол  ҿзі  ақсүйектер  ҿкілі  болғандықтан, 
соларды  қолдап,  жетім  –  жесірлер  мен  кедейлерге,  қызметшілерге,  қысқасы  тҿменгі  тап  ҿкілдеріне 
немқұрайлы қарайды. Мұндай ұстанымдарымен ол Платон мен Аристотельдің философия – этикалық 
ақсүйектігіне, жақындай түседі. Платон да, Аристотель де кҿпшіліктің, яғни, тҿменгі тап ҿкілдерінің 
этикалық кҿріністеріне, ҽсіресе, құлдарға теріс кҿзқараста болады.  
Жалпы,  Кайқауыс  ҿз  дҽуіріндегі  ғылымдармен  жақсы  таныс  болғандығы  белгілі.  Мҽселен, 
ортағасырлық  кҿрнекті  ойшылдардың  бірі  ҽрі  дҽрігер  -    Абуали  ибн  Синаның  диагностика  мен 
кеселді  емдеу  жолдарынан  бҿлек,  дҽрігердің  жеке  басының  сапалары  мен  қасиеттері  туралы 
айтылатын «Дҽрігерлік ғылымының Каноны» деп аталатын еңбегі Кайқауыс ҿмір сүрген кезеңде – ақ 
жарық  кҿріп,  онымен  Кайқауыстың  да  жақсы  таныс  болғандығы  байқалады.  Ҿйткені  дҽрігерлік 
ғылымы туралы пайымдауларында Кайқауыс теория мен практиканың бірлігі туралы баяндайды. Бұл 
жағынан  оның  идеялары  ибн  Сина  идеяларымен  сабақтасып  жатқандығын  байқау  қиынға  соқпасы 
анық. Ол: «Теория мен практика тҽн (дене) мен рух (жан) сияқты» екеуі де бірлікте, тҽнсіз (денесіз) 
жан жҽне жансыз тҽн толық емес» - деп пайымдайды. Демек, Кайқауыс кҿзқарасы бойынша, теория 
мен  практиканың  бірлігі  –  дҽрігер  жетістіктерінің  кепілі  болып  табылады.  Одан  ҽрі  ойшыл  таным 
теориясына тоқтала келе, мынадай қорытындыға келеді: «Адамдар жиынтығы туралы баршаға мҽлім, 
ал жиынтық материядан туындаған жоқ», демек, шындығында таным болуы мүмкін, бірақ бұл шексіз 
процесс.  
Кайқауыстың  «Қабуснамасын»  оқу  барысында  байқағанымыздай,  дҽрігерлік  кҽсіппен 
айналысатын  адамның  бойында  сергектік,    адамсүйгіштік,  рақымшылық  жасау,  жақсылық  жасау, 
сабырлылық  тҿзімділік,  шыншылдық,  ҽділдік,  тазалық,  парасаттылық  т.б.  сияқты  адамгершіліктің 
гумандық ұстанымдары табыла білуі керек.  
Дҽрігерлік  адамгершілік  қасиеттердің  негізгі  ұстанымдарын  сақтау  үшін  Кайқауыс  пікірі 
бойынша  дҽрігер:  «Сырқатты  емдеу  барысында  ҽділдік  пен  туралық  таныта  білуі  үшін,  ол 
Гиппократтың  «Ҿсиетнамасын»  оқып  үйренуі  қажет.  Дҽрігердің  ділі  мен  ой  -  ҿрісі  жҽне  ішкі  жан 
дүниесі  мен  сыртқы  дүниесі  де  таза  болуы  шарт  ...  Сырқаттың  алдына  барғанда  ашық  ҽрі  жарқын 
жүзді, кҿңілді де парасатты болу керек жҽне сырқатты кҿңілдендіре білуі керек, ҿйткені дҽрігердің 
сырқатқа берген күш – қуаты табиғи жылулықтың күшін арттырады». Сондай – ақ, автор: «ешқашан 
сырқатқа келгенде күмҽн тудырма жҽне сырқаттың ҿзіне қарағанда оның сырқаты туралы кҿп ойла, 
оған нашарлап бара жатқандығын айтпағын» - деген кеңес береді.  

 
 
60 
 
Сонымен,  Кайқауыстың  дҽрігерлік  кҽсіпке  қатысты  кҿзқарастарында  осы  бір  кҽсіптің  жалпы 
ҽрі  жеке,  теориялық  жҽне  практикалық  мҽселелері  жайлы,  яғни,  ортағасырлық  мұсылмандық 
Шығыстағы  дҽрігерліктің  кҽсіби  міндеттері  мен  дҽрігерлік  парыздары  туралы  сҿз  болады.  Олар 
қоғамның даму деңгейін ҿзінше бейнелейді жҽне соған сай дҽрігердің кҽсіби міндеттері туралы айта 
келе, олардың ҽлеуметтік жағдайларына да меңзейді.  
«Қабуснаманы»  оқыған  сайын  оның  авторының  асқан  білімдарлығына  кҿзің  жете  түседі. 
Мҽселен ол ҽдебиеттану ғылымын да терең меңгергендігін байқатады. Кайқауыс ҽдеби туындыларды 
егжей – тегжейіне дейін талдай біледі. Мҽселен Кайқауыс: «Проза – раият (раият – тҿменгі тап ҿкілі) 
сияқты,  ал  ҿлең  –  патша  сияқты»  –  деп,  ҿлеңнің  құдіретін,  жалпы,  кез  –  келген  ҽдеби  туындының 
құдіретін түсініп, ақындардың алдына зор тілек, үлкен – үлкен шарттар қоя біледі.  
Шындығында,  кез  –  келген  ҽдеби  туынды  ҿмірдің  құр  ғана  сыртқы  бейнесі  емес,  суретті  сҿз 
арқылы берілген ішкі мазмұны дейтін болсақ, сол мазмұнды айқын да ашық, жинақы да жанды етіп 
беру үшін ҽрбір сҿздің дҽлдігі мен анықтылығы, сондай  – ақ, ең маңыздысы ҽрбір  сҿзі орынды ҽрі 
мағыналылығы жағынан аса байыппен таңдалынып алынуы керек. Кайқауыс та: « ... ҿлеңді ҿзің үшін 
емес,  жалпы  халық  үшін  жазады»  -  дей  отыра,  ұлына  ақындықты  жаның  қаласа  сҿздерің  күрделі 
болғанымен,  түсінуге  жеңіл,  кҿңілге  қонымды  болғаны  дұрыс,  сондай  –  ақ,  ҿзіңе  түсінікті,  ал 
ҿзгелерге түсініксіз ауыр да қисынсыз сҿздерді қолдануға құмар болмауды ескертеді. Сондықтан да, 
ол бір ҿлшеммен ҽрі бір ырғақпен шектеліп қалмай, ҿлең жазу мҽдениетіне  сай аса талғаммен жазу 
керектігін  ескерте  келе,  ақындыққа  қажетті  тҽсілдерді  ұсынады.  Олар:  «  ...  сҿздегі  үндестік,  теңеу, 
пішіндеу, қайталау, дамыту, ұлғайту, теңдестіру, құбылту, астарлау, ажарлау, айшықтау, шендестіру, 
үзінділеу,  асқақтау,  жұптау,  түйдектеу,  баяулату,  перделеу,  қалыптау,  кейіптеу,  мегзеу,  ырғақтау, 
бейнелеу, табу, бұрмалау, егіз ұйқас пен мадақтау сияқтылар». Одан ҽрі автор: «жалпы сҿзім ҿрелі ҽрі 
ҽсерлі  болсын  десең,  қыздырма  қызыл  сҿзді  қыстыра  бермей,  мүмкіндігінше  жақсы  теңеулер  мен 
балама  сҿздерді  барынша  кҿп  пайдалан»  -  дей  келе,  ҽсіресе,  мақтау  ҿлеңін  немесе  махаббат 
жырларын жазбақ болсаң, тілге оралымды, кҿңілге қонымды, құлаққа жағымды сҿздерден құралған 
кҿркем  теңеулерді  кҿбірек  пайдаланып,  салқын  қанды,  жағымсыз  ұйқастардан  бойыңды  аулақ 
ұстағаның  жҿн  жҽне  де  ҿлеңің  ҽрі  танымал,  ҽрі  қарапайым  халықтың  кҿңілінен  бірдей  шығатын 
болсын деп ұйғарады. 
Келесі  кезекте  ойшыл:  «Ауыр  оқылатын  аруз  тҽсілімен  ҿлең  жазба.  Ҿйткені  ырғақсыз  кҿп 
бунақты  ауыр  ҿлшемнен  құрылған  ҿлең  шумақтары  табиғатында  салқынқандылық  басым  болады. 
Ондай  ҿлеңдер  тұжырымды  сҿз  тіркестерінен  тізілген  нҽзік  мағыналы  ҿлеңдерге  мҽн  бермейтіндер 
үшін  қажет»  -  деген  кеңес  береді.  Дей  тұрғанмен  де,  ойшыл,  егер  ҿлеңнің  бұл  түріне  талапкерлер 
табылып  жатса  жазғаның  артық  емес,  тек  ҿлең  жазу  ҿлшемдері  мен  теориясы  жайлы  ғылымды 
жақсылап  үйренгенің  жҿн.  Жҽне  де,  бір  жағынан  ақындар  арасындағы  бҽсеке  –  тартыста  немесе 
біреулер  сҿз  тартып  сынаған  сҽтте  аруздың  қыр  –  сырын,  ерекшелігін,  шарттарын  білгенің  ҿзіңе 
жақсы,  оның  үстіне  арузды  жазу  үшін  адамдардың  жан  –  дүниесі  лҽззат  алатындай  астарлы 
мазмұнмен  жазу  жолдарын  білгенің  де  жҿн  деп  есептейді.  Ал  енді  мадақтау,  лирикалық  ғазалдар 
немесе сатиралық жҽне жоқтау ҿлеңдерін жазбақ болсаң, ҽр адамның ҿзіне лайық жаз жҽне де ҿлең 
жазғанда прозада қолданылатын сҿздерді қолданушы болма, ҿйткені: «Проза – раият сияқты, ал ҿлең 
–  патша  сияқты»  -  дей  келе,  ҿлең  жазуда  парасаттылық  пен  мҽдениеттілік  танытып,  мақтау  ҿлең 
жазғанда  ҽр  адамның  ҿзіне  лайық  жазуды  талап  етеді.  Мҽселен:  «Егер  мадақтайтын  кісінің  ерлік 
қасиеті болмаса, кҿзсіз батырсың деме. Белдігіне кездік тағуды білмейтінді жолбарысты қылышпен 
шауып,  найзамен  тигізесің  демегін.  Атқа  тақымы  тиіп  кҿрмеген  адамды  дүлділ  мен  рақыштың 
құлағында  ойнайсың  деп  дҽріптеме»  -  деген  талаптар  қоя  отыра,  ҽр  адамның  ҿзіне  лайық  теңеу 
қолдану керектігін ескертеді. 
Ал  еңбегінің  келесі,  яғни,  36  –  тарауын  Кайқауыс  жыршылық  пен  музыканттық  кҽсіптеріне 
арнайды. Ойшыл: « ... жыршы болсаң, кҿңілді, қағылез бол. Ҿзіңді ҽрдайым пҽк, таза ұста, сенен бір 
жағымды иіс сезіліп тұратын болсын. Сҿзің дҽмді, ҿз ҿнеріңе шебер бол. Музыка сарайына кіргенде 
қабағыңды  түйіп,  кҿңілсіздік  танытушы  болма»  -  деген  ақыл  –  кеңестерімен  бастайды.  Одан  ҽрі 
ойшыл:  «Адамдардың  мінез  –  құлқы  бірдей  бола  бермейді,  сондықтан  да  жиналғандар  да  ҽртүрлі 
болады»  -  дей  келе,  үнемі  баяу,  ауыр  немесе  тек  қана  жеңіл,  жылдам  сарындағы,  ҽуезді  ҽндерді 
орындаудың орынсыз, дұрыс еместігін, себебі ҽн – күйдің бір ғана түрін орындауға болмайтындығын 
ескертеді.  Осыған  орай  ойшыл  аспапты  музыканың  шеберлері  сол  кездің  ҿзінде  –  ақ  бұл  ҿнердің, 
яғни музыка ҿнерінің ережелерін қалыптастырғанын айтады. Кайқауыс ҿлеңдер мен ҽн – күйлерді  
 

 
 
61 
 
жазуда адамдардың жас ерекшеліктері мен олардың кҿңіл – күйлерін ескерудің маңыздылығын айта 
келе, осы ҿнерге қатысты бірқатар ережелерін, шарттары мен талаптарын ұсынады.  
Кайқауысша,  алдымен  патша  қабылдауларында  орындалатын  арнайы  ҽуендер  болды,  оларды 
«Хусравани» деп атаса, бұдан кейін қарт адамдар мен салмақты адамдардың талғамына сай ҿлеңдер 
ойластырылуы  керек  деп  ұйғарып,  бұл  ҽуендерге  арнайы  ҿлеңдер  жазылып,  олар  ҿте баяу  сарында 
орындалатындығын айтады. Мұндай ҽуендер – «рах» деп аталады. Ауыр жолды десе де болады.  
Автор адамдардың барлығы бірдей қарттар немес салмақты болып келе бермейтіндігін ескеріп, 
жастарға да арналған ҽн – күйлер мен ҿлеңдер ойластыру керектігін ескертеді. Сондықтан да, жеңіл 
ҽуендерге жеңіл ҿлшемдерден құрылған ҿлеңдер жазылды, оларды «хафиф» деп атайды. Сондай – ақ, 
автор балалар  мен  жеңілтек  мінезді  ҽйелдер  жҽне  ерлер  де  болатындығын  ескертіп,  бұл  топтың  да 
мінез – құлқына сай арнайы ҿлеңдер мен ҽуендер жазылуы шарт деп ұйғарды. Осылайша «тароналар» 
пайда  болады.  Тарона  –  халықтық  музыкадағы  ҿлең  мен  ҽн,  яғни  халықтық  ҽуендер.  Бұл  ҽуендер 
кҿпшілік жағдайда кҿптің кҿңілінен жиі шығып отырды.  
Байқап отырғанымыздай, Кайқауыс бұл кҽсіптің де қыр – сырын жетік меңгергендігін, сондай – 
ақ,  музыка  аспаптарынан  да  хабары  мол  болғандығын  байқатады.  Мҽселен,  ойшыл  ежелгі  римдік 
данышпандар  мен  музыка  білгірлерінің  музыка  аспаптарын  адамдардың  тҿрт  түрлі  темпераментіне 
негіздеп  жасалғандығын  тілге  тиек  ете  отырып,  музыка  аспаптарында  ойнағанда  тыңдаушылардың 
сыртқы  бейнелері  мен  кҿңіл  –  күйлеріне  қарай,  аспаптың  қандай  ішегінде  ойнау  керектігін  де 
үйретеді:  «  ...  егер  тыңдаушының  ҿңі  қызыл  шырайлы  ҽрі  толық,  қызу  қанды  болса,  екінші  ішекте 
кҿбірек ойна, егер бозғылт ҽрі сарғыштау болса – жоғарғы ішекте кҿп ойна, егер ол қараторы ҽрі арық 
жҽне де уайымшыл болса – үшінші ішекте кҿп ойна, ал егер де ол аққұба ҽрі семіз жҽне жетілмеген 
болса – баскада кҿп ойна» - деген сияқты. Осының бҽрін баяндай келе, автор, музыкантқа қойылатын 
талаптар қатарын ұсынады.  
Біріншіден,  ол  ҿзіңнің  музыканттық  ісіңді  қысқарту  үшін  шаршамайтын,  қыздырма  ҽзіл  - 
ҽңгімелер  айтуыңа  болады  десе;  екіншіден,  ҿзіңнің  ҿлең  шығара  білетін  қабілетің  бола  тұра  оған 
қызықпағаның жҿн жҽне де үнемі ҿз ҿлеңдеріңді орындаудан аулақ бол: «ҿйткені сенің ҿлеңің ҿзіңе 
жағымды  ұқсағанымен  ҿзгеге  жақпауы  ықтимал.  ...  жыршы  ақын  -  ҿз  жырының  ҿкілі  емес,  халық 
жырларының насихаттаушылары, халықтың ҿкілдері деуге болады»; үшіншіден, мҽжілістерде дойбы 
ойынын  ойнап  отырғандарды  кҿрсең,  олардың  ойнына  араласушы  болма:  «Ҿйткені  сені  ойынды 
қызықтап, дойбы ойнауға шақырған жоқ, жыршы болғаның үшін шақырды»; тҿртіншіден, «ҿлшемсіз 
ҽн  орындама»  жҽне  де  «ҽн  орындағаныңда  дауысың  бір  бҿлек,  музыка  сазы  бір  бҿлек  болмай, 
бірыңғай болсын» - десе; бесіншіден, бірнеше адам ұнатты екен деп, ҿзіңе ұнайтын ғазалдарды айта 
берме,  ҿйткені:  «ондай  ҿлең  ҿзіңе  жаққанымен,  ҿзгелерге  жақпайды»  -  деген  кеңес  береді; 
алтыншыдан, ҿлең – жырды кҿп жаттау керектігін жҽне ҿзің де ҽртүрлі ҿлеңдер жаза білуің шарт дей 
келе:  «Кҿктемде  күзге,  күзде  кҿктемге  лайықты,  қыста  жазға  лайықты,  жазғытұрым  қыс  кезіне 
лайықты  ҿлең  –  жырды  орындама»  -  деген  талап  қояды,  яғни  ойшылдың  пайымдауы  бойынша 
жылдың ҽр мезгілінің ҿзіне лайық ҿлең – жырлары болуы керек. 
Жетіншіден, ойшыл мҽжілісте ҿлең – жыр айту керек болса, ондағы жиылған адамдардың жас 
ерекшеліктері мен атақ – лауазымына, қызметіне ерекше кҿңіл бҿлу керектігін ескертеді. Сондықтан 
да, ол: «Егер музыкадан  лҽззат  алатын естияр, жоғары дҽрежелі адамдар болса, ҽн салып, ҿлең  айт, 
жақсы  күйлерді  шертіп,  кекселердің  кҿңілінен  шығатын,  тұрмыс  ауыртпалығына  сай  күйлерді 
орында. Егер мҽжілістің дені жастар болса жеңіл ҿлең – жырлар мен ҽн – күйлерді кҿбірек орында, ал 
сыпайылар  мен  жауынгер  батырлар  болса,  жауынгерлік,  қаһармандық  оқиғаларға  құрылған  ҿлең  – 
жырларды орындағын» - деген ақыл – кеңестерін ұсынады.  
Осылайша автор отырыста ретін тауып, ондағы адамдардың ойынан шығып, талап – тілектерін 
орындай  алсаң,  олар да  сенен  қызметін  аянбайтын  болады,  ҿйткені:  «  ...  жыршылық  –  жақсы  ҿнер, 
есіткен  адамдардың  кҿңілін  кҿтеріп,  шаттыққа  бҿлейсің»  -  деп  пайымдайды.  Бұл  тарауды  автор 
жыршының ҿзін отырыс, мҽжіліс барысында қалай ұстауы керектігі жҿніндегі тҽрбиелік мҽндегі ақыл 
–  кеңестер  берумен  аяқтайды.  Мҽселен,  автор  музыканттарды  мастардың  жалданып  істейтін 
қызметкері  болғандықтан,  оларды  ҽдепсіздіктен,  дҿрекіліктен  аулақ  болуға  шақырады,  ҿйткені, 
автордың пікірі бойынша, ҽдепсіз, дҿрекілік танытқан қызметкерге қызметақы берілмейді, сондықтан 
да ол: «Жыршы болсаң жанжалшыл болма. Жанжал қолыңа түсетін теңгеден айырар»  - деген келелі 
кеңестер береді. Ең бастысы, «Сабыр түбі сары алтын, сүңгіген жетер түбіне»  - дегендей, Кайқауыс 
та: « ... музыканттың ең ұлы ҿнері – мастардың арасында сабырлы болуы.  
 

 
 
62 
 
Егер сабыр етпесе, күнделікті табысынан құралақан қалады» - деп, музыканттарды, сондай – ақ, 
барша жанды сабырлы да салмақты болуға шақырады. Ал мына бір ойында ойшыл: « ...  жыршының  
кҿзі  кҿр,  құлағы  саңырау,  тілі  жоқ  болуы  керек»  -  дей  келе,  музыкант  үнемі  қадірлі  де  құрметті, 
сыйлы жҽне ғазиз болғысы келсе бір жерде кҿргендері мен естігендерін келесі бір жерлерге барғанда 
жария  қылмауы  керек  деген  талап  қояды.  Ҽрине,  мұның  барлығын  да  ойшылдың  кҿрегендігі  мен 
абзалдығының, арман – мұратына беріктігінің белгісі десек артық айтпаған болар едік.  
Ҿнердің  келесі  бір  түрі  жҽне  де  қилысы  да  қадірлісі  бұл  –  диқаншылық  пен  базар  ҿнері.  Бұл 
ҿнер түрлеріне автор еңбегінің қырық үшінші тарауын арнайды.  Кайқауыс бұл ҿнердің ҿкілдерінен 
асқан  білімділік  пен  ұқыптылықты,  жылдамдық  пен  тазалықты,  тҿзімділік  пен  қанағатшылдықты, 
мейірімділік  пен  аса  мҽдениеттілікті,  шыншылдық  пен  иман  жүзділікті,  ҽділдік  пен  адалдықты, 
сондай – ақ, мұқтаж жандардың тілегін орындап, үлкенге құрмет, ізет кҿрсете білу керектігін талап 
етеді. Сондықтан да, Кайқауыс тараудың  алғашқы жолдарынан бастап  – ақ: « ... егер диқан болсаң, 
басқа  диқандардан  білімді  болғын.  Жҽне  ҽрбір  дақылды  еккеніңде  уақытынан  ҿткізбей  еккін. 
Уақытынан  он  күн  бұрын  еккенің  екі  күн  кейін  еккеніңнен  ҽлдеқайда  жақсы  ҿнеді»  -  деген  ақыл  – 
кеңестермен  бастай  отыра,  ҽсіресе,  егін  егіуді  уақытынан  ҿткізіп  алмау  керектігін  қатаң  ескертеді. 
Егіншілік үлкен күш – қуат пен тҿзімділікті, сондай – ақ, құрал – саймандардың оңды болғанын талап 
етеді.  Сондықтан  да,  автор  осы  мҽселеге  аса  баса  назар  аудартады.  Ежелгі  ортағасырдағы  бүгінгі 
күнгідей  техниканың  дамымағанын  ескеретін  болсақ,  негізгі  күш  ҿгізге  артылғандығы  белгілі.  Сол 
себептен  де  Кайқауыс:  «Күшті,  іске  қайым  үйренген  ҿгіздерді  сатып  алғын.  ...  Ҿгізің  семіздікте, 
жұрттікінен  ҽлдеқайда  қоңды  болсын.  ...  Ҿгізің  іске  жарамай  қалса,  жедел  басқа  бір  ҿгіз  сатып  ал. 
Егістің  уақытын  ҿткізіп  алмау  үшін  ҽрекет  істе»  -  деген  кеңестер  ұсына  келе,  халық 
даналығындағыдай «Ертеңіңді бүгін ойла» немесе «Жаздың қамын қыста ойла» дегендей, Кайқауыс 
та «Егін егу немесе ору маусымынан басқа кезде жерді сүдігерлеп айдау ісімен шұғылданғын. Ендігі 
жылдың  қамын  ойланып,  болашақ  ҿнімнің  негізін  осы  жылда  қалау  керек»  -  деген  кеңестерін 
ұсынады.  Сондай  –  ақ,  автор  егінді  құнарлы  жерге  егу  керектігін,  ал  құнарсыз  жердің  пайдасыз 
екендігін айта келе, «Ҽрдайым жерді қадірлей білсең, диқаншылық ҿнерінен зиян таппайсың»  - деп 
ұйғарады.  Ҽрине,  автордың  бұл  ойларымен  келіспеске  шара  жоқ.  Бұл  тарауда  автор  диқаншылық 
ҿнерінен  басқа,  базар  ҿнері мҽселесі  жайында  да  біраз  ой  қозғайды.  Сондықтан  да  ол:  «Егер  басқа 
ҿнермен  шұғылданғың  келсе,  базардың  ҿнерін  үйрен»  -  дей  келе,  басқа  ҿнерлілерге  қарағанда  ісім 
алға бассын десең, кез – келген ҿнерде жылдамдық пен тазалықты жадыңнан шығарушы болма, осы 
екі мҽселе басты назарыңда болсын деп пайымдайды. Сондықтан да, автор базар ісімен айналысушы 
адамға мынадай талаптар қояды: «Қымбат бағамен сатамын деп, алушыны ҿзіңнен қашырма», яғни 
қанағатшыл бол; екіншіден, сатып алушыны «достым, жаным, қарағым, шырағым деп жақсы сҿзбен 
қарсы алғын»; үшіншіден, «Қай кезде болмасын шындықты айтқын, сараң болма»  - дей келе, тапқан 
пайдаңды  пайдалы  іске  жұмсағын  деген  кеңес  береді;  тҿртіншіден,  «ҿзіңнен  үлкендерді  құрметтеп, 
ізет кҿрсете білгін». Осы орайда ойшыл, кедейлерге қол ұшын беріп, мүсҽпір – ғаріптерден кҿп пайда 
талап етпеуді, керісінше, олардың мұқтажын орындап, қажетіне жарай білуді ескертеді; бесіншіден, 
падишаның қызметіне сараңдық жасап, ҽскербасылардың ісіне араласушы болма; алтыншыдан, «тас 
таразыны  дұрыстап  қойғын».  Осы  орайда  автор  базардағылармен  базар  адамынша  сҿйлесіп,  ҿз 
табысың  жайлы  екі  ойлы  болма  жҽне  де  серіктеріңе  қиянат  жасамай,  ҿнеркҽсіптің  қай  саласында 
болсын  ҿз  ісіңе  адал  да  турашыл  бол,  қулық  пен  кҿзбояушылықтан  аулақ  бол,  сонда  ғана  ісің  бір 
қалыпты болады деп пайымдайды; жетіншіден, «жалған ант ішпегін, адамдармен қатаң, дҿрекі мҽмле 
жасамағын» - десе; сегізіншіден, «Ҽрдайым кҿңілің ақ болсын», - дейді.  
Қысқасы, Кайқауыстың пайымдауынша, жалпы қандай да бір ҿнерде болмасын, сол ҿнерге тҽн 
қойылатын  ҿзіндік  талаптарын  бұлжытпай  орындағанда  ғана  барлық  ҿнер  мен  кҽсіп  атаулымен 
айналысатын адамдардың ішіндегі абзал да жомарты боласың. Ендеше ҽрбір жас жеткіншекті қандай 
да бір кҽсіпби ҿнерге баулуда олардың бойына ең алдымен адамдық, адалдық, жоғары мҽдениеттілік 
пен адамгершілік қағидаларын сіңіре білу алдыңғы буын ҿкілдерінің ең жауапты да, маңызды міндеті 
екенін естен шығармағынымыз жҿн.  
 

жүктеу/скачать 6,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: