ТӘмпіш қара танысу

дап,  топырлап  жүгіре  беруден  жалығар  емеспіз.  Бірақ  бір 

кезде бізбен бірге жүрген  Ш аншатайдың:

—  Осылай  топырлап  бостан-бос  жүгіре  береміз  бе?  — 

демесі бар ма.

Мына сүрақ қүлағымызға тым тосын естілді. Әдейі көруге 

келдік  емес  пе?  Біз  емес,  сақалдары  ербендеп  шалдар  да, 

шаштары жалбыраған кемпірлер де топырлап жүр ғой. Ж и- 

налған  жүрт  қүм ы рсқадай  қүжынайды.  Көзі  ғана жылты- 

рап үсті-басы  май болған,  шаңға көмілген мына бір қапса- 

гай  денелі  комбайнш ы  жігітті  дәл  қазір  қолдарына  берсе, 

допш а  төбелеріне  көтеріп  өкетердей.  Сонда  біздің  бүл 

жүрісімізде не ерсілік бар? Әрқайсымыздың көңілімізге осы 

сүрақ оралыпты.

—  Көргелі  келдік емес  пе?

—  Енді не істемекпіз?

— Жалғыз біз бе топырлаған?

— Айтам-ау...

Ш аншатай  мырс етіп жымиды да:

—  Қарап түрсам,  шетімізден сайдың тасындай ш ып-ш ы- 

мыр жігіт екенбіз,  — деді.

— Әрине.

—  Бәсе, десейші!

—  Бейсекүл ғана болмаса.

—  Иә,  саған...

О ны ң  сөзін  күлкі  араластыра  жамырай  сөйлеп,  іліп 

океттік.  Ш аншатай  жай  ғана күліп қойды.  Сонан соң:

— Олай болса, жігіт адамның лайықты орны бар,  — деп 

оз байламын айтгы.

Е н д і  қ и қ а ң д а п   к о р .  Ж іп с із   б а й л а ғ а н ы   ем е с   пе 

бүлтартпай.

С өйтіп,  біз  о р а қ   басы нда  ү за қ қ а   қар м ал д ы қ.  Енді 

д ен ем із  суға  ем ес,  терге  м алы нды .  Б ір а қ   неге  ек ен і 

белгісіз,  бүры нғы дай  ш арш ады қ  д еп ,  қи н алу,  б асқар у - 

іиының  көзі  қ ал т  етсе,  тасаға  ы қтау  дегенді  үм ы тты қ 

тіптен.  Т ы рж иы п,  қ а б а қ  ш ы тқан  да  еш кім  ж оқ.  Әлдебір 

кегіілділік серпін  қанаттанды рған  секілді.

Енді  ойлап  түрсам ,  сол  серпін  Ш анш атайдан  тарап , 

осер  етіпті  бізге.

Біз  м асақ та тердік,  лабогрейка  шауып  кеткен  бидай- 

ды  баулады қ  та.  К үліп  ж үріп,  ж апы ра  қи м ы лдады қ.  Ал 

кеш кісін денем із дел-сал  болып,  сабан төселген  балаған-

19

н ы ң   іш іне  сү л ай -сү л ай   кететін  едік.  Ш ы н ы н   ай тсақ, 

ш а р ш ау д еген   қаперім ізге  кірмеді.  К ерісін ш е,  ж үмысты 

тез  аяқ тап ,  кеш  болуын  ш ы дам сы здана  күтеміз.  Ондағы 

о й ы м ы з дем  алу емес.

И ә,  дем  алу  емес  еді.  К еш кісін  біз  Ш анш атайды ң 

әңгімесін  тындайтынбыз.  Ал  оны ң  білетіні  көп  еді,  оны ң 

бәрі біз үшін ж аңалы қ  еді.  Батыр пионер  Павлик жөнінде 

де біз сонда алғаш рет Ш аншатайдың аузынан естіп ек.

Ол  өңгімені  қалай  айтады  десейші.  Кәдімгі  бір  ш ым- 

ш ытыры қ оқиғасы мол ертегі тындағандай әсерде қалатын- 

сың. Ертегі көбіне жын-шайтан, дию-жезтырнақтарымен үрей 

ш ақы р са,  кейде  түсіңе  кіріп  ш ош ы тса,  Ш анш атайды ң 

өңгімелерін естігенде, тәтті бір қиял тербеп,  сол қиял қайы- 

ғында  кейде  жүзіп,  кейде  сол  қиял  қанат  бітіріп,  самғап 

үш қандай болатынсың.  Бірде:  “ Ш іркін-ай,  Павликтей пио- 

нер  болсам!”  — деген  арман  жетелесе,  енді  бірде  сонау  ну 

тайгада  Комсомол  қаласы н  салып  ж атқан  аға-окпелердің 

қасында жүрсемші деп ойға бататынсың.

Ш аншатай әнші екен.  Сыбызғыдай сиқырлы даусы қүла- 

ғымда  түр  әлі.  Ол  бізге  коп  ән  үйретті.  Енді  біз  ертеңгісін 

жүмысқа can түзеп, ән шырқап баратын болдық.  Кешкілікте 

үнмен ораламыз.

“ Бір... екі...  үш ” ,  — деп  шырқаған әніміз Қы зыл-қүрды ң 

мөлдір түны қ ауасында әлі күнге  қалқы п түрғандай.

М ен  әкелген  бояу  қарындаш тар  да  көдеге  жарады. 

Бір  күні  Ш анш атайдың  айтып  көрсетуімен  меи  үлкен  ақ 

қағазға “ Кірпі” деп бадырайтып жаздым да, түсына кірпінің 

суретін салдым. Ал сонан соң...

С онан  кейін  оны  Қ ы зылқүрдағыларды ң  көрмегені  де, 

ондағы жазуды оқымағаны да қалмаған болар.

Алғашқы газетімізді жүрт тамақ ішетін бастырманың жал- 

п ақ діңгегіне жапсырғанбыз.  Оқығандар қыран күлкіге бат- 

ты.  Қарғыс  сөздер  де  ш ығы п-ш ы ғып  қалады.  Бірақ  жүрт 

дән  риза.  Алғыс  қардай жауды.

—  Ш еш ектің тілі керімдөрідей аіцы  екен...

—  Ж ә,  өйтпе...  Ж үмыстан  гөрі  үйқы ны   тәуір  көретінің 

өтірік пе? Айтшы,  кәне!

—  Әй,  мынау  біздің  Ш әймен  бе?  Ойдәйт,  дерсің!  Тас- 

бақаға мініп, жарбиюын шіркіннің.

— Бетім-ау,  үлкен Ж әкемді неғып қойған?

—  Ха-ха-ха...  ха-ха.

20

—  Хы-хы...  хі...

—  Ой,  айналайындар!  Ой,  көсегелерің көгерсін,  көп жа- 

сағырлар!  — деп,  апамны ң иіріп  койған  шуда жібіндей до- 

м а л а н а  

қ а л ғ а н  

б р и г а д и р ім із  

б а т а с ы н  

д а , 

алғысын  да  жаудырып  жүр.  —  Міне,  жігіт  деп  осыларды 

айт.  Ж үмыс та  қолынан келеді,  сауы ққа да кенелтті.  Енді, 

міне,  жалғауларды қатырды білем..  Ой,  айналайын!..  Ой...

М үнан  соң  мен  есірм ей  кім  есірм ек.  Сөзге  тоқтауы  

ж о қ  Б ейсекүлге  пы сқы ры п  карар  емеспін.  Тіптен,  он ы ң  

да суретін  салып  іліп  қо й м ақ ойым бар.  “ Бәлем,  бір шыж- 

быж болсын!”

Бірақ мүныма  Ш аншатай тоқтау айтты:

—  Бүлай  етуге  болмайды.  Бейсекүл  жалқау  емес.  Кіп- 

кішкентай боп алып масақты қалай тереді.

— Терсе  ше?  А лтілі  ше...  ш иқандай...— деп көріп  ем.

—  Болмайды!  —  деді  Ш анш атай  ш орт  кесіп;  —  Тым 

м ақтанш ақпы сы ң,  ө?

Мына сөз инедей  қадалды. Тасқындаған көңілімді басып 

тастады.  Әрине,  үнсіз  жатқан  қы збалы қ  осы  сәтте  сумаң 

етіп  шыға  келді.

—  Мен  бе  м ақтанш ақ?  — дедім  тіксініп  келіп.  —  Сен 

озің тым әлдекімсіңбе!  Білдің бе?  М ә,  қағазың өзіңе...

Мен оралған бірнеше қағазды лақтырып тастадым да, сырт 

бсріп  жүріп  кеттім.  Осыныма  өкініп  оп ы қ  жеймін-ау  деу 

жоқ.  Қыр  көрсетіп  барамын.

Ш анш атайда үн  жоқ.  Түсі де  өзгермеді.  Ештеме болма- 

гандай, шашылган қагаздарды жинап алды да, күркеге беттеді. 

Жас та болса, өзін қалай үстайды десейші!

Соны мен,  мен  ол  күні  жүмысқа  ш ы ққам   жоқ.

Үйге  кетіп  қалуға  бірер  оқталдым  да,  ол  райымнан  тез 

қай тты м .  “ Қ а ш қ ы н ...”  деп  балалар  м азақтап   ж үрсе, 

қайтпекпін.  Бейсекүлдің өзі-ақ бүкіл  Қ осары қ пен  Сүрат- 

ты ң өңіріне жайып бітер.

Кеудемнің түкпірінде:  “ Ш аншатай менен кешірім сүрап 

жалынар” деген  үміт шоғы да бықсиды.

Күн  желкем  болатын.  Күндегі  аш ы қ  аспанда  қалқы п 

жүретін  ақш а  бүлттардың  етегін  әлдекім  ыстаған  тәрізді. 

Енді  қара  қош қы л  тартып,  тіркесіп  көбейе  түскен.  Біреу 

үрлегендей ары-бері сендей  көшіп жүр.

Мен қы рманға тақау сабанны ң үлкен маясының түбіне 

бардым да,  шалқамнан түсіп жатырмын.  Бүлт арасынан сы-

21

І Я И Н Н Н Н Н

ғалаған  күн  сәулесі  оқта-текте  маңдайыма  ш ақырая  қада- 

лып, көзімді еріксіз жүмдырады да,  қайтадан  кері серпіледі. 

Бүл сәтте көлеңкемен бірге салқын леп бетімді  сипайды.

Ж ейдемнің омыраулығы ашылып кеткен.  Кеудем жала- 

ңаш.  Аяғымды созып жіберіп,  балбыраған рақатқа батқан- 

дай әсердемін. Астымдағы сабан жүп-жүмсақ.

—  Ей, жігітім, бүл  не жатыс? — деген қарлы ққан  дауыс 

жүмған 

көзімді 

аш қызды.  Қарасам  —  бригадир.  Көк 

ш олағының  еріне  бір  жамбастап  отырып,  маған  ш үқш ия 

қалыпты.

—  Е -ей ,  мынау  суретш і  Ертай  ма?  —  деді  м ені  енді 

тан ы ған д ай .  Ж ү зін д е  таң ы р қау   бар.  “ М әссаған ,  мен 

суретші  атанғанмы н  б а?”

—  Е-ей,  неғып  жатырсың?  Бір  жерің  ауыра  ма?  — 

деді 

ол 

көтеріліп  отырған  маған  бір  түрлі  ет-жүрегі 

елжіреген адамдай.

He дерімді білмедім.  Аузыма түскені:

—  Іш ім,— дедім тыжырынып.

—  Ой,  қы зталақ,  ауырған адам өстіп  жата ма екен?

—  Күнге қыздырынып.

—  Көне,  түр,  —  деді  бригадир.  —  К әне,  менің  күркеме 

жүр.  Сонда  көрпе-ж асты қ бар,  оранып  жат.

Амал  жоқ.  Сау  басыма  сақина  тілеген  өзім.  Сөлбіреп, 

бригадирдің алдына түстім.

Сол күні кешті батыра алсамшы. Әшейінде шатынап түра- 

тын бригадир де сол  күні  мейірімді бола қалыпты.  Көрпеге 

қымтап  орап,  қос  басында жүретін Л әйлім деген  кемпірге 

атап тапсырды.

Жазғы шілдеде пысынап, жүн салған қалың көрпеге ора- 

ны п  жатып  көр.  Үрты  ішіне  кіріп,  иегі  ш ош айып,  көзі 

шүңірейіп кеткен сойдақ тіс кемпір корғаиггап қасьщда отыр- 

са,  не істер ең?! Тозақты ң өзінен артық болмаса, кем емес.

А патайды   да,  әж етай ды   да  ты ндар  емес.  Қ ы бы р  етіп 

қ о зға л с аң   болды ,  дереу  көрпеге  ж арм асы п   қы м тай   бас- 

тайды .  М үны   білсем ,  Б ей секүл д ің   суретін  салам ы н  деп 

не  ә к е м н ің   қү н ы   бар.

Балалар не десе,  о десін,  мана қолымды бір сілтеп ауылға 

кетіп  қалуым  керек екен.  Осы  кезде  бригадирдің  “суретші 

жігіт” деген сөзі есіме түсті.  Бригадир айтты дегенше, менің 

енерім  ауызға  ілініп,  бүкіл  ауылға  жайылды  дей  бер.  Дөл 

қазір көрші қатындар өжемді ортаға алып, немерең суретші

22

болды деп бізден қоры п сақтап жүрген  қарындағы майдың 

аузын аштырмасына кім кепіл.  Біздің ауылда еріннен ш ы қ- 

қан сөз от тиген қау секідді лап ете түсетін әдеті ғой.  Осын- 

дайда әлгі Шаншатай айтқан сонау Мүзды теңізге безіп кет- 

сең,  шіркін.

“Түу, тағы да Ш аншатай ретсіз жерде ауызға ілігуін! Ж ә, 

мен енді оған жоламаспын. Өзінше кісімсіп...  Ол менің қан- 

дай екенімді білмейтін болар!”

М ен  көрпені  басыма  тарта  ж амылып,  саңы лауы нан 

көңілді бей-жай етер ми қажайтын ойлар кірмесін дсгендей 

түмшаланып алып едім, тарамыс кемпірге жан біткендей:

—  Қарағым-ай,  тер  шығайын  деді  ме?  Көп  тыпыршып 

ең,  жаныңа  қатты  батқан  ғой.  Енді  ты нш исың,  —  деп, 

бәйек  үрды  да  қалды.  Ішімнен  кіжініп  мен  жатырмын. 

Т үрасал ы п ,  сыртқа  безіп  кетейін десем,  мына  кемпірдің 

тіріде айрылатын түрі жоқ.  Бригадирдің сөзі дәл қүдайды ң 

озі берген жарлық секілді оған.

Көзім  ілініп  кетіпті,  әбден  су-су  болып  терлеппін. 

Күркенің  іші  қараңғы  тартқан.  Қасымда  күн  үзақ күзетіп 

отырған  кемпір  корінбейді.  Күркенің  алдында  әлдекімдер 

сөйлеседі.  Мына шіңкілдек дауыс,  әрине,  Бейсекүлдікі.  He 

дер екен,  қүлағымды түрдім.

— Жіберіңізші,  б ір-ақ ауыз сөзім  бар,  — деп  жалынады 

ол.  Күбірлей сөйлеген дауыс кемпірдікі:

— Ж ібермеймін,  мазасын  алма,  күн  үзақ доңбекш іп, 

олгінде ғана тыншықты.

—  Ол сап-сау,  — дейді  Бейсекүл  күліп.  “ Моссаған  без- 

гелдек!  М енің  өтірік  ауруымды  Ш анш атай  айтқан  ғой, 

ш амасы” .  Енді  Ш аншатайга  деген  жыным  қатты  қозды. 

Дәл  қасымда түрса, түмсығын бүзар едім.

Кемпір ашуға мінді.

—  Ш іңкілдемей  бар әрмен,  о  несі, түге,  бірінен соң бірі 

келіп.

Е,  б а сқ а   балалар  да  келген  екен   ғой.  Қ ап ,  м ы на 

кемпірді-ай!

—  Ертай,  — деп дауыстады  Бейсекүл.

“Ә, — дей жаздап, аузымды баса қойдым.  “ Мүның не?”  — 

деп кейідім өзіме-өзім.  —  Ш алқиып жатысың мынау.  Мені 

жүрт ауруға санады.  Соны ң өзі дүрыс емес пе?”

Тындап жатырмын.  Кемпір есік алдынан кетер емес.  “Бүл

шіркін тамақ ішпей ме?”  Осы кезде менің ішім шүрылдады. 

Таң атқалы  нәр татпасаң,  қарны ң аш пақ түрмақ,  қабысып 

қалар.  Мана бригадирдің:

—  “ Көзің  ауырса  қолынды  тый,  іш ің  ауырса  аузынды 

ты й ” деген.  Жігіт  емессің бе,  бүгінше  шыда,  — дегені бар.

Бірер рет суыған қызьш  күрең шай бергені болмаса,  күн 

үзақ кемпір нәр татырмады.

Енді  неде  болса, түнді  күтпек болдым.  Ендігі байлам  — 

ты сқа шығам деу,  сонан соң тайып түру.

Тағы да біреулер күңкілдесті.

—  Әже,  мен  Ы қсанм ы н  ғой,  кірейін  бе?  Кемпір  созге 

келмей жалпақтап:

—  Кіре  ғой,  ақы ры н..,  үйқтап  жатыр,  — деді  сыбырлай 

сөйлеп.  —  Оятпа.

Көрпені қымтай түстім.

— Әй,  Ертай,  — деді  Ықсан қасыма келіп.  Мен үндемедім.

—  Оятпа,  — деді біреу.  Опырмау,  бүл  Ш аншатай ғой.  — 

М ана жүзі тым жабырқау еді.  Қаггы  ауырып қалмаса нетті.

— Даусында  қатты қамығу бар.  Әлгінде  ғана жазғырып ем. 

Тіпті төбелеспек те болдым-ау.  Әй,  осы  үшқалақтығым-ай!

— Ж әй  ауырған  болар,  — деді біреу.

—  Кім  білсін...  Мен  оған  әдейі  “Октябрь  балаларын” 

әкеп ем.

Қүлағым елең ете қалды.  Пионерлердің сонау Алматыда 

шығатын осындай газеті барын естігем,  оны  Ш аншатайдың 

өзі айтқан.

“ Ол  газетте  өлең  де,  әңгіме  де,  суреггер  де  басылады. 

Сен суретті көп сал. Ж ақсысын сонда жібереміз, сөзсіз баса- 

д ы ” ,  — деген болатын.

Енді,  міне, сол  газеттерді алып келген.  “Айтпақшы,  сон- 

да  бүл  бүгін  ауылға  барған  болды  ғой.  Әйтпесе,  газет  бүл 

араға қайдан келмек?”

— Ж азылар,  — деді  Ы қсан.  —  Ү йқтап жатыр ғой.

—  Ж азылса,  ж ақсы   болды,  —  деді  Ш аншатай.  —  Мен 

бүгін  оны  ренжітіп  алып  ем.  Енді  сөйлеспес те.

—  Қайда барар дейсің.  Өзіміз білетін  Ертай ғой.

“Әрине, — деймін  мен  іштей.  —  Қайта  мен  ренжіттім

ғо й   с е н і.  Т ү р а   с а л ы п ,  а й тс а м   ба  е к е н ...  Т ү у ,  осы  

жеңілтектігім -ай! ”

—  Мазасын алмайық,  — деді  Ш аншатай, — үйқтасын.

24

Енді маған үйқы келер ме? Желіктіріп кетті емес пе! Ж о- 

о,  енді  жату...  Бірақ  екінші  ой  дымымды  қүртты.  “ Бүкіл 

жүрт сені  ауру дейді.  М үның  не?”

Сол түнгі өзім тілеп алған “азапты”  бастарыңа бермесін!

“Әзілі  ме,  шыны  м а?”

Ызғарлы қыстан кейінгі әсем жаздың хабаршысы секілді 

коктемді ала  келетін  ала бауыр  қарлығаш тай  “ Октябрь ба- 

лалары н”  қолдан-қолға тигізбей жабыла оқыдық.  Ш анш а- 

тай әкелген  сол газет бізге жаңа бір қы мбат дос тауып бер- 

гендей  болды.  Сол  газст  бетінен  өзіміз  секілді  Амантай, 

Әзілхан,  Қүрманғали деген балалардың суреттерін, жазған- 

дарын коріп, м еніңде кеудеме әлдебір ш оқтүскен еді. Оның 

үстіне  Ш анш атайдың айтқаны  жел беріп,  әлгі  шоқты  маз- 

дата түсті.  Мен енді қолым сәл  босаса болды,  суретті төпе- 

леп  сала  бастадым.  Сурет маған  енді  жай  ғана ермек  емес, 

арманы мның  бастау  көзі  болып  көрінді.  Салгандарымды 

дәйім  Ш аншатайға корсететінмін.  О ның аузынан  “наш ар” 

деген  соз  ш ықпайтын.  Бірақ  “ж ақсы ”  деуге  де  сараң  еді. 

Кобіне:  “ Мынау былай болса қайтеді?”  — деп арғы шешімін 

озіме тастайтын. Тек бір жолы  гана:

—  Мына  салған  суретіңдегі  бала  жақсы  скен,  —  деді 

“Октябрь балаларын”  оқып отырған баланың суретін көріп.

—  Әрине,  жақсы  болуға  тиіс.  Бүл  пионер  ғой,  —  дедім 

мен,  оның  мақтау  сөзіне  есіргендей  көзім  жайнап.

—  Пионер дейсің бе? —  Ол астыңғы ернін сөл жымқыра 

тістеніп,  басын  сәл  қисайты ңқы рап,  ойлана  қарап  түрып 

қалды.

—  Иә,  — дедім  мен оның мына сүрағына түсінбей.

Ол маған  қарады.

—  Пионер болса,  галстугі неге жоқ?

— Түу,  сол  ма,  — дедім,  енді  коңілім жайланып  орнына 

түскендей.  —  Ол  оңай ғой,  қазір-ақ жасай саламын.

—  Қағазға салу оңай  ғой,  — деді ол  қабағын  сәл  шыты- 

нып.  —  Бірақ бүл бала нағыз пионер ме сонда?

Мен мьгна сүраққа түсіне алмағандай иығымды қомдадым.

—  Енді  не  керек?  —  дедім  солғын  үнмен.  —  Өзі  газет 

оқы п  отыр.  Өзінің үқыптылығы да байқалады.  Тазалықты 

да сүйеді.  Қарашы жақсылап.

25

—  Көріп түрмын.  Б ірақ галстугін  үмытыпты ғой.

—  Түу,  —  дедім  күліп,  —  үмытқан  ол  емес,  мына  мен 

ғой.

— Әңгіме де сонда, — деді Шаншатай, — жақсы пионердің 

суретін  салу үшін, әуелі өзің де  сондай болсаң ғой.

М ына  сөз  маған  тікенектей тиді.  Ш амданып қалдым.

— Сонда?

—  Сен жақсы  баласың.  Мен  сені бір көргеннен үнатып, 

дос  болуға  үйғардым.  Сен  ерінш ек  те  емессің.  Өтірігің де 

жоқ.  — Әнеукүнгі өтірік ауырганымды ш ынымен-ақ білмеді 

ме  екен.  Ал  ана  қу  бригадир  сезіп  койды.  “ Іші  ауырған 

адам  түзге  жиі  жүгірер  болар.  Сен  түні  бойы  аяғынды 

серіппей  пырылдап  үйқтады ң  да  жаттың,  —  деп  еді  ғой 

ертеңгісін қ ар қ -қ ар қ  күліп. — Ж ә, жарар. Ана суретті қаты- 

рып салғаның үшін бүл жолы дымым ішімде болсын”. Әбиір 

болғанда ши сөз ш ыққан ж оқ еді.  Мен  Шаншатайдың көзіне 

қарап ем, жанарынан жы мысқы лық кормедім.  — Өнерің де 

бар.  Балалардың  айтуынша,  оқуы ң  да  жақсы  екен.  Бірақ 

сонда да мен сендерді пионер дей алмаймын.

—  Неге?!  —  Даусым  ы ш қы на  шықты.  Талай  кештерде 

Павликтей нағыз пионер болуды  қиялдап, арман толқыны- 

на жүзгенімде дәл мынандай  сөз естимін деген ж оқ едім.

“ Сен өте жақсы баласың” , — деді қайталай сөйлеп Ш ан- 

шатай.  —  Шынымды айтсам бар ғой, мен сені жақсы көремін. 

Б ірақ  бір  ғана  түсінбейтінім  —  сенің  мойныңнан  келгелі 

галстук кормедім.  Әлде пионер болудан үяласың ба?

М ына сөзге тіптен сасқалақтап қалдым.  Бар ынта-тілегім, 

бар  арманым  жақсы  пионер  болып,  коммунистей  атаның 

нағыз жеткіншегі,  комсомол ағаның арқа сүйер інісі болып 

өсу емес пе!

—  Галстукті,  — дедім  мен жүзімді томен  салып,  —  мек- 

тепке барғанда...  мереке күндері...

Ш аншатай басын шайқады.

—  Галстукті  қаш анда  жарқырата  байлап  жүру  керек. 

Көрсін жүрт!

Сол  күні  Ш аншатай  маған  значогі  мен  галстук  берді. 

“ М үны  қайдан  алды  екен?”  —  десем,  әнебір  мен  ауырған 

күні  оны ң  ауылға  барып  қайтқаны  рас  болды.  Газетті  де, 

галстукті  де  сонда  әкепті.  Маған  берген  галстугі  су  жаңа. 

Оны қысып қоятын значок те жарқырап түр.  Оның бетіндегі 

үш жалын лапылдап түрған секілді.

26

—  Қалаға барғанда алып ем.

—  Мүны енді мен сенің көзіндей  көріп жүремін,  — дедім 

Ш аншатайды  қүш ақтап.  “ Күдірет”  салды  ма  аузыма  бүл 

сөзді, кім білсін,  Ш аншатаймен күтпеген жерде айрылыса- 

тынымды білгенде, тілім шіріп түссе де,  айтпас едім-ау бүл 

сөзді!

Сол  барғанында  Ш аншатай  біздің  үйді-үйімізге  кіріп, 

ескірген  киімдерімізді  де  алып  келген  болатын.  Ж әне  де 

жалғыз  оралмай,  бүл  жолы  да  бір  топ  баланы  ілестіріп 

әкеліпті.  Соның ішінде сорайған  Иманбек те бар.

Е нді  біз  егіс  б а сы н а   м ы қ тап   о р н ы қ қ а н д а й   едік. 

Бригадиріміздің екі езуі қүлағында.  Мені көрсе, жымың етіп, 

көзін  қысып  қояды.  “ Ішің  қалай,  балақай?”  Жерге  кіріп 

кете жаздаймын.  Еріксіз езу тартқансимын:  “Ж -а-қ-сы!”  “Е- 

е,  онда дүрыс!”  — деп  күндіз-түні  үстінен  түспейтін  қы р- 

ш аңқы   көк  шолағын  тебініп  қойы п,  қамш ысын  білемдеп 

сілтеп,  әлдекімдерге айғайлап кете барады.

Екі арада қабырға газетіміздің тағы бір санын шығарған- 

б ы з.  Б үл  ж олы   с ы н н а н   гөрі  м а қ т а у   б асы м   бол ды . 

Екпінділердің аттарын қызыл бояумен бадырайтып жазып, 

олеңмен қүттықтадық.  Сондағы өлеңіміздің түрі  мынадай:

Ж әмила апай қайратты,

Еңбек  десе жанады.

Орагы,  әне, жарқылдап,

Алда кетіп барады.

Апайдан  үлгі алыңдар,

Астықты ж аппай орыңдар!

Өленді  жазатын  Ш аншатай,  осындай  өлендерінің өзіне 

бәріміз мөз-мейрам боп  қалатынбыз.

Осы  жолғы  газетімізге  Бейсекүл  де  ілінген.  Мен  оны 

жамандайын деп,  Ш аншатаймен  ренішке  келсем,  енді оны 

мақтап жазуыма тура  келді.

Еңбек десе ж айнаган,

Бейсекүл

  —

 

жас пионер.

Масақ терген ерінбей,

Бейсекүл  —  біздің  нагыз ер!

27

Бүл  өлеңді  де  жазған  Ш аншатай.  Ал  мен  болсам,  газет 

бетіне  ішім удай ашып отырып  көшірдім.  Жаңа ғана табыс- 

қан  Ш аншатаймен со қызға бола тағы да ренжіскім келмеді. 

“ М үны корсе, тақылдап,  қүлағыңның етін жеп, төбенде ой- 

нар  әл і” ,—  деймін  іштей.  А йтқаны м дай-ақ,  мүнан  кейін 

Бейсекүл тіптен сөзге  ы ры қ беруді қойды.

—  Мықты болсаң, газетке шығып көр, — дегенді шығарды.

Біреу бірдеңе десе:

—  Кел,  жарысасың ба? — дейтін болды.

Несін  жасырайық,  Бейсекүл  масақ теруге ш ебер-ақ еді. 

Талдырмаш денесі мен сүйрік саусақтары масақ теруге өдейі 

жаралғандай.  Ш іркіннің,  қолы-қолына жүқпайды-ау!

Онымен  жарысқа түсуге,  әрине,  еш кімнің батылы бар- 

майды.

“ Сені  мақтағаны дүры с” ,  — деседі ақыры.

Сол  Бейсекүл кеше  кешкісін сурет салған  менің қасыма 

келіп,  біраз отырғанды.  Салған суреттерімді де керген.

—  М үншама  көп  суретті  қайтесің?  — деп  сүраған.

—  Газетке жіберем,  — дедім  мен алаңсыз коңілмен.

—  Қай  газетке?

—  “Октябрь балаларына”.

— Дәмесін қарай гөр.  Пшту!  — деп ернін шүйіріп, сықы - 

л ы қ тап   күлген  еді  ол.  М ы на  сөз  ш ы м бай ы м а  баты п, 

кеудемдегі  намысты осып түскен еді.  “ Қап,  болем!”

С оны м ен,  жүрт таңқаларлы қ керемет сурет салуды ой - 

л анды м .  Т үнім ен  осы  ой  қаж ап ,  д ө ң б екш іп   ш ы қты м . 

С оңғы   күндері  балалар  кеш кісін   ой ы н   ой найты н.  С о н - 

дағы   ойы ны м ы з:  “ О рамал  та с т а м а қ ” ,  “А қ  с ү й е к ” ,  “ Ж а- 

сы р ы н бақ” ...

“ Орамал  тастам ақ та”  көбіне  ж үгіретін  де,  с о ққы   жеп 

қалаты н да  Ш анш атай.  Б ірақ ол  бүған  ызаланбайды.  С ы - 

қы л ы қ тап   күліп,  м әз  болады.  “Ж асы р ы н бақты ”  да  ой - 

н ай ы қ деген  өзі.  Оған  И манбектен басқа балалар тарты н- 

ш ақтаған.  H ere  өйтетінін  айтпады.  С о н ы ң   бірі  —  мен. 

С онау  бірдегі  “ Ш ай тан н ы ң   о ты н ан ”  ж үрегіміздің  қалай  

запыс болғанын қалай айтпақпыз.  Сонда от біресе ш алқып, 

біресе  сөніп,  біресе  алыстап,  біресе ж ақы н дап,  үрейімізді 

үш ы рған.  О ны ң  үстіне  сол  күні  И м ан бектің   эңгім есі  де 

үш ы қ болса керек.  Ол  С үлейм ен деген  нағаш ы сы ң  ш ай- 

тан айналдырып, жынданып кеткенін айтқан.  Мүны естіген 

Ықсан:

28

—  Ш айтан  бар.  М енің  үлкен  әжем  көріпті,  — деп  онан 

әрі қыздыра түскен.

Сонымен,  келесі күні жүректі деген бірнеше бала:  “ Біреу 

от  ж ақса,  күлі  қалады ” ,  —  деп  кешегі  от  ш ы ққан  жерді 

түспалдап  барғанбыз.  Ол  ара бүзылған  ескі  үйлердің орны 

еді.  Бірақ біз күл таба алмадық.

—  Көрдіңдер ғой.  Ш айтанның оты ол,  — деп бізбен бірге 

болған  Иманбек онан әрі сендірген-ді.

М ен  әжемнен  сүрап ем,  ол  кісі:  “ Ш айтан болады дейді 

ғо й ” ,  —  дей  салған.  “ Сонда  ол  неге  көрінбейді?”  “ Кім 

білсін,  — деген  әжем.  —  Ет пен терінің арасында, адамның 

көңілінде жүреді дейді ғой.  Қүдайға күнәкәр болма, балам. 

Ш айтан пәлекетті аузыңа алма”.

М үнан  кейін  денемді  шымшылап  көргенім  бар.  Бірақ 

әжем айтқан шайтанды таба алмадым.

Осы  арада  Б е й се к ү л   ж ү л қ ы н ы п   ш ы қ қ а н   (ол  сол 

көктем де  ш айтан  дегенім ізді  м азақтап   күлген  болаты н, 

әліне  қарамай  ө ж ет-ақ өзі):

—  Бүлар шайтаннан қорқады.

—  Ш айтаннан?!  — деген 

Ш аншатай 

таңы рқанып.

—  Иә.

— Саған  не жоқ!  — деп,  Оңалбек оның өрілген бүрымы- 

нан тартып қалды.

Бір  бастаса  тоқтамай  тақылдайтын  Бейсекүл  онан  әрі 

өршіп:

—  “ Ш айтанның  оты.  Ш -ай -тан ”  деген  өздеріңемес 

пе? Айтам-ау, енді аңқауси қалыпты бәрі.

Ш анш атай  маған  қарады.  Мен  күмілжіп  жауап  қатқан

ем:

— Ж әй әнш ейін...  ойын ғой.

—  Иә,  саған,  ойын!  — деген  Бейсекүл.

—  Иә.

Ш аншатай қарқылдап түрып  күлген-ді:

—  Ш айтан  деген  ж оқ  нәрсе.  Ол бос  қауесет.

— Онда ертегіде  неге айтады?  — деп еді  ЬІқсан.

—  Ертегі жай  қиял  ғой.

—  Молаларда от жанады,  өлгендер өкіреді дейді.

—  Бүл да бос  соз.

Осы арада  И манбек киліккен сөзге:

— Сен босқа мақтанба.  Егер ер болсаң, жеті түнде молаға 

барып көр.

29

—  М ен  м ақтаны п  түрғам  жоқ,  — деген  Ш аншатай  сал- 

мақты үнмен.  —  Барсам, барамын.

—  Мына мақтанш аққа қараңдар,  — деп күлген  Иманбек.

— Here болса да, бәстесуге бармын. Ал сенің муның — бос сөз.

—  Мен бәстеспеймін.  Бәстесу — қо р қақты ң  ісі,  — деген 

Ш аншатай.  Айттым екен,  барамын.  Бос саудаласып керегі 

не.  Оған мына балалар куә болсын.

О ны ң  бүл  сөзіне  И м анбек  ш ош ынғандай  болып,  б ақ- 

жиып түрып қалған еді.  Ш аншатайдың екі сөйлемейтін бала 

екені санасына енді кіргендей.

Сол күні біз жасырынбақ ойнауға ш ықтық.

Кейіннен мен  Ш аншатайдан сыр тартып көрмек боп:

—  Кей  молада  от  көрінеді  дейді  ғой.  О  несі  екен?  — 

дедім.

—  Бос сөз.  М үмкін,  фосфор болар?

—  Ол  не?

—  Ол химиялы қ қосынды дейді ағам.  Сол қосынды адам 

сүйегінде  көп  болатын  көрінеді.  Сол  ф осф ор  кейде  түнде 

жарқырап  көрінеді.

—  Қ ы зы қ екен?

—  Біз білмейтін  нелер  қы зы қ бар  ғой,  Ертай.  Сол  үшін 

көп оқуы мыз керек.

— Дүрыс айтасың...

Бейсекүлдің  “пш ту”  деп  мүқатуынан  кейін  жүмыстан 

бос кезде жатсам-түрсам ойлайтыным  — керемет бір сурет. 

Ақыры,  Ш аншатаймен ақылдастым.

Ол біраз ойланып барып:

—  Сен  Бейсекүлдің суретін сал,  — деді.  “ Бейсекүлдің?! 

М ынау не айтып түр? Ж ынданғаннан сау ма өзі?!”  — Саған 

күн өткен ж оқ па?  — деп маңдайынан  үстадым.

Ш аншатай көзін сығырайтып,  қулана күліп:

—  С ап -сау м ы н .  А қ ы л -есім   де  д ү ры с,  —  деді.  —  М ен 

ш ы н  айты п  оты рм ы н .  Б ей секүлд ің   м ас а қ   теріп  ж үрген 

кезін  б ай қаш ы .  С уретің н ің  атын  “ О р а қ т а ”  деп  қоясы ң .

Ол  сол  күлген  бойы   жүре  берді.  М ен  а ң қ и ы п   түрдым 

да  қал д ы м .  “ М ы нау  не  деп  кетті,  ә?  Ә зілі  м е,  ш ы ны  

ма?!”

30

жүктеу/скачать 2,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: