Терминологиясы

262
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ ТЕРМИН ЖАСАУ ЖОЛДАРЫ 
Қазақ тіліндегі термин реттеу жолдары неше алуан 
ізденіс соқпақтарына жетелейді. Бұл негізінен терминдердің 
қалыптасу, даму тарихымен байланысып жататын өте 
күрделі мəселе. Қазақ тілінде термин жасаудың тарихын, 
қолда бар деректерге сүйене отырып, ХІХ ғасырдың екінші 
жартысынан бастап жүрміз. Мұның өзіндік негізі бар. Шы-
нында да, сол кезеңде шыққан «Дала уəлаятының газеті» мен 
«Түркістан уəлаяты газеті», «Қазақ» газеті жəне «Айқап» 
журналы тəрізді басылымдар тілге тиек ететін біраз деректер 
береді. Мұнда терминдік пішінге ие болып, тұрақты атаулық 
қызмет атқара бастаған жекелеген сөздерді кездестіреміз. 
Бұл ретте «Қазақ» газетінің орны айрықша. 
Сол дəуір мен қазіргі кезең аралығын саралап қарасақ, 
термин реттеудің алуан кезеңдері мен бағыттары байқалады 
екен. Біздіңше соның басты-бастылары мыналар деп шама-
лаймыз: 
Біріншіден, термин жасаудың алғашқы кезеңі – ХІХ ға-
сырдың ІІ жартысы. Бұл кезеңде орысша білім алған қазақ 
зиялылары термин жасаумен арнайы шұғылданбағанымен, 
өздерінің сөз саптауларына терминдік ұғым арқалаған 
сөздерді қолдана бастаған. Олардың арасынан Ыбырай, 
Абай, Шоқандарды айрықша атау жөн. 
Екінші кезең – Ахмет Байтұрсынұлы (1910-1930 ж.ж.) 
есіміне тікелей байланысты. Ол жазу, əліпби, емле 
мəселелерімен ə дегеннен түбегейлі шұғылданып жүріп, 
қазақ тілінің жəне қазақ əдебиетінің терминдік жүйесін 
жасауды қолға алады. Əсіресе, ол жасаған, құрастырған 
алғашқы «Тіл – құралдары» мен «Əдебиет танытқышы» 
терминделген сөздерге тұнып тұр. Терминжасамның күні 
бүгінге дейін мəнін жоймаған үлгісі осыларда. Қаншама 
жылдар өтсе де Ахмет қалыптастырған бұл термин сөздер 
сол қалпынан айныған емес. Қазақ тілі пəнінің терминдері 
асқан шеберлік пен ерек зердені танытқандай. Бастау-
ыш, баяндауыш, толықтауыш, пысықтауыш, анықтауыш 

263
тəрізді сөйлем мүшелерінің, зат есім, сын есім, сан есім, 
есімдік, етістік сынды сөз таптары атауларының қазақ 
тіліне кірігіп кеткендігі соншама, бір кезде бұлардың арнайы 
жасалған сөздер екенін ойлап та жатпайсыз. Қазақ қауымы 
басынан неше қилы аласапыран заманды өткізгенімен, 
А. Байтұрсынұлы жасаған, қолданған термин сөздердің бір 
де бірін өзгерткен жоқ. Сол бастапқы қабылданған қалпында 
сөзжасамның тамаша үлгісі ретінде тілімізге сіңіп кетті. 
Ахаң айдалып, атылып кеткеннен кейін қазақ 
зиялыларының алдында «ұлтшыл» жасаған терминдерді 
бұрынғыша қалдырамыз ба, жоқ əлде жаңаша жасаймыз 
ба?» деген сұрақ тұрғаны мəлім. Əралуан пікірлер мен теріс 
əрекеттер болғанымен, Ахаң қалыптастырған атауларды 
халықтық мұра есебінде қабылдамау мүмкін емес еді. 
Сондағы байқалатын бірнəрсе мынау. А. Байтұрсынұлы 
жəне оның серіктестері терминжасам ісінде негізінен басты 
бір қағиданы қатып ұстанған. Ол – қазақ тілінің өз сөз байлы-
ғын барынша сарқа пайдаланып, іске қосу, нақты қолда-
нысқа шығару. Бұл мақсатты олар мүлтіксіз орындаған. 
Олардың бір де бірі дайын нəрсені пайдалануға құмар бол-
маған, яғни өзгетілдік элементтерді қажетінде қабылдауға 
тырысқанмен, қазақ тілінің төл байлығын жарқырата көр-
сету жағына баса назар аударып отырғаны көрінеді. Ахаң 
бастаған алыптар тəжірибесінен біз ылғи осыны аңғарып 
отырамыз. Рас, ол тиімді жерінде бүкіл əлем тілдеріне тəн 
грамматика, морфология, синтаксис, фонетика тəрізді 
ортақ үлгілерден де бас тартпайды. Алайда бұлардың саны 
көп емес. Термин зерттеушінің міндеті осыларды саралап, 
кезеңіне жəне тіл заңдылықтарына тəн тұстарын дұрыс 
бағалап отыру. Дегенмен, терминжасамда мұны ескермей 
өтуге болмайды. Өйткені тілімізге ендірілген əрбір атаудың 
өзіндік сыры, келу жолы бар. 
Үшінші кезең – жиырмасыншы жылдардың аяғы мен 
30-40-жылдарды қамтиды. Бұл кезең қазақ халқының тари-
хында ең бір шимай-шатағы көп тұс. Үш бірдей жазудың 

264
бірін-бірі ауыстырып, сауат ашу жағдайымызды солғын-
датып тұрған кез. Біз А. Байтұрсынұлын қазақ термино-
логиясының атасы, яғни термин жасаушы, тудырушы, 
қалыптастырушы, терминжасам негіздерінің алғашқы ны-
шандарын сомдаушы, жасампаз тұлға деп бағаласақ, 
Қ. Жұбановты терминдердің ғылыми негізін реттеуші, 
жүйелеуші деп санаймыз, яғни терминология мəселесі жеке 
ғылыми пəн есебінде өзінің бастауын осы кезеңнен алады. 
Бұл тұста көзге айрықша байқалатын нəрсе мынау. Тер-
мин жасау мен қабылдаудың, реттеудің, қалыптастырудың 
жақсылы-жаманды негізгі арналары жүйеленіп, жұртшы-
лыққа ұсынылды. Негізін Қ. Жұбанов түзген он тармақтан 
тұратын бұл қағидалар жүйесі күні бүгінге дейін тұтасымен 
басшылыққа алынып келді. Мұндағы көзге түсетін негізгі 
ерекшелік интернационалдық терминдер турасында болды. 
Бұл кереғар екі түсініктің талас-тартысының нəтижесінде 
пайда болған ағым еді. Бұрын интернационалдық тер-
миндерді не аударып, не өз тілімізге икемдеп алу бағыты ба-
сым болса, енді оларды сол қалпында, яғни орыс тіліндегі 
жазылуын сақтап қабылдайтын болдық. Əсіресе, латын 
жазуы кезеңінде белең алған бұл пікір-таластары ақыры 
кирилшеге көшкеннен соң да жалғасып барып, ақыры 
интертерминдерді бұлжытпай, сол орыс тіліндегі қалпымен 
дайын үлгі ретінде қабылдайтын болып тындық. Термин 
қалыптастыруда 1935 жылы құрылған мемлекеттік термино-
логия комиссиясының рөлі орасан зор болды. Оның тұңғыш 
төрағасы Қ. Жұбановтың басшылығымен қыруар шаруа 
тындырылғаны мəлім. Мемтерминком бюллетенінің 4 саны 
жарық көрді. Терминологиялық сөздік шықты. Ғылыми 
ізденістер, арнайы мақалалар жариялана бастады. 
Төртінші кезең ретінде 40-80-жылдар аралығына на-
зар аударамыз. Бұл – таза кирилге негізделген орыс жазуын 
əбден мойындап, қалыптастырған кезең. Осыған орай интер-
терминдер мен орыс атауларын сол қалпында қабылдауды 
қатты ұстандық. Соның салдарынан қазақ тілінің сөздік 

265
құрамы интертерминдерге барынша молықты. Мұны біз 
тіл байытудың бір көзі деп масаттандық. Солай екені де 
рас, бірақ түбі мұның қазақ тілінің қауқары мен қуатын 
солғындата түсер «байлық» болатынын сезсек те, мəн бер-
мей жүріп алдық. Тек елуінші жылдардың басында термин 
жасауға байланысты кейбір дүмпулер болды. Ол дүмпулер, 
əсіресе «Қазақ əдебиеті» газетінің (І. Жарылғапов, Т. Əлім-
құлов, Р. Бердібаев, т.т.) бетінде айқын көрініс тапты. 
Көптеген сөздердің төркіні іздестіріліп, қалтарыста қалған 
қазақ сөздері терминдік қолданыс қатарына қосылды. Кей 
тұста баяғы араб-парсы сөздерімен алмастырылып жатты. 
Терминология ісіндегі ең күрделі де қызық кезең 1985 
жылдың көктемінен басталды. 
Сол 1985 жылдан күні бүгінге дейінгі аралықты бесінші 
кезең есебінде қарастырамыз. Қазір қазақ тілі терминоло-
гиялық «Бумды», яғни жаңа сөздер мен жаңаша қолданыс-
тар дүмпуін бастан кешіріп отыр. Барлық баспасөз бетте-
рін сарапқа салсаңыз, 1985 жылдан, əсіресе, соңғы 10-
15 жыл бедерінде пайда болған жаңа қолданыстар мен 
терминжасампаздықта есеп жоқ. Тіпті басқасын былай 
қойғанда, егемендік, тəуелсіздік, жарғы, бағдарлама, 

жүктеу/скачать 1,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: