Терминологиясы

111
сіңісіп, белгілі функционалды қызмет атқарып, жаттығын 
жойып кеткен.
Демек, XX ғасырдың бас кезіндегі мерзімдік баспасөз 
тіліндегі араб, иран тілдерінен енген сөздер дегенде, бұдан 
бұрын кейбір жазба деректерде қолданылмаған, əдеби тілге 
сіңбей қалып қойған, бірақ осы кезеңдегі газет-журнал-
дар ол сияқты тілдік элементтерді керегіне жаратып, əдеби 
тілге енгізуге тырысқанын айтамыз. Сондай кірме сөздер 
мен тұлғалардың көбі осы кезеңдегі мерзімді баспасөз тілі 
шеңберінде қалып қойса, кейбірі əдеби тілге еніп, кейінгі 
жылдардағы баспасөз тілінде де қолданыс тапты.
Араб-парсыдан енген кірме сөздер «Қазақ» (2.02.1913 –
ІХ.1918) газетінде де əр қырынан қолданысқа түскен. Ай-
наласы бес жылдың ішінде бұл газеттің 265 саны жарық 
көрген екен. Қазақ халқының рухани өмірінде өзгеше ірі 
құбылыс есебінде тарихта қалған бұл газеттің тілі, қолда-
ныстағы қызметі тіпті зор болды. Əсіресе, қазақ тілінің өз 
мүмкіншілігін іске қосуда мұның рөлі айрықша болды. Со-
нымен бірге мұнда кірме сөздердің де қолданысқа енгізіліп 
отыратынын байқауға болады. Бұлардың өзін екі топқа бөліп 
қарастыру керек: а) қазақ тіліне араб-парсы тілінен келген 
кірме сөздер; ə) орыс тілінен жəне орыс тілі арқылы енген 
шет тілі сөздері. «Қазақ» газетінен орын алған араб-парсы 
сөздерінің өзін екі топқа жіктеп қарау керек сияқты: 1. Қазақ 
тілінің фонетикалық жүйесін бойына сіңіріп, өзімізде еніп 
кіріккен араб-парсы сөздері. Олар: ереже, əскер, қызмет, 
əкім, уəкіл, патша, құдай т.т. 2. Фонетикалық өзгеріске 
онша берілмей, дербестігін сақтап қалуға тырысқан мақтаб 
(мектеб), китаб (кітап), сыныф (сынып, класс) тəрізді қол-
даныстар. 
Келе-келе бұларда қазақ тілінің заңдылықтарына бағы-
нып, өздік қазынамызға айналды. Біз бұдан термин сөздер-
дің қолданыстағы қалыптасу өрісін анықтаймыз. 
«Айқап» бетінде араб, иран тілдерінен ауысқан ондай 
кірме сөздер тақырыбы жағынан əр алуан болып келеді. 

112
Саяси-əлеуметтік өмірге байланысты мизам, жамиғат, куə, 
мүдде, мұрат, мақсұт, арыз, қарар сияқты сөздер, оқу-
ағарту, медицина саласында күнделікті өмірге байланысты 
мəслихат, табиб, кираат, нисап, майдан, маһир, тəржіме 
тəрізді сөздер қолданылған. Жоғарыдағы мысалдардан анық 
көрінетініндей, бұл сияқты сөздер «Айқап» бетінде алғаш 
жұмсалып отырған жоқ, тек «Айқап» журналы оларды жаңа 
мағынада, мағыналық реңкте қолданған.
Əрине, «Айқап» бетінде ұшырасатын араб, иран тілдері-
нен ауысқан сөздердің саны, қолданылу шеңбері берілген 
мысалдармен ғана шектелмейді. Біз соның ішінде басты-
бастылары-ау дегендерін ғана алдық. Осы мысалдың өзінен 
кірме сөздердің қолданылу қажеттілігі мен аясы бірдей 
емес екендігін көре аламыз.
«Айқап» тілінде миллəт пен ұлт сөздері жанаса қолда-
нылған.... Осындай ұлт ғамы үшін ашылған оқуханаға 
ақша күшіменен һəмтіл күшінен жəрдем беруін халықпен 
жүз салыб өтінді («Айқап», 1914, №5, 1-б.). Бұл екі сөздің 
жарыса қолданылуы 1920 жылдардағы мерзімді баспасөз 
тілінде де кездесіп отырады. Бірақ кейінгі жылдарда жазба 
əдеби тілінде осының ұлт сыңары толық орнықты. Ондай па-
раллель сөздердің саны «Айқапта» да, «Қазақ» газетінде де 
жетерлік. Сауал – сұрау, тамам болмаса – бетпесе, кнеге– 

жүктеу/скачать 1,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: