Тәуке хан тұсындағы Қазақ хандығын басқару жүйесі, ғылыми жоба
Тәуке хан тұсындағы қазақ хандығының ішкі жағдайы
жүктеу/скачать 32,84 Kb.
|
ғылыми жоба қалдыгүл 2
| Тәуке хан тұсындағы қазақ хандығының ішкі жағдайы
Тәуке хан (1680-1715) билік еткен жылдары қазақ хандығы орталықтан дырылған мемлекет болып қала берді. Қазақ хандығында бейбіт өмір орнады, заңдар қатаң сақталды, тайпааралык алауыздык азайды. Шиеленіскен ірі даулар мен айтыс-тартыстар беделді билердің тікелей араласуымен шешіліп отырды. Барымта-карымта, жайылымдар мен су көздерін бөлісу жөніндеп алауыздықтармейлінше азайды. Қазақтың әскери жасақтарының жауынгерлік кабілеті күшейді. Ішкі ауызбірліктін арқасында елдің орасан зор аумағының тұтастығы сақталды. Қазақтар солтүстігінде орыстардың Тара қаласынан бастап, оңтүстігінде Ташкент қаласына дейінгі, батысында Жайық (Орал) өзенінен бастап, шығысында Ертістің орта ағысына дейінгі жерлерді иеленді. Қазақтардың Еділ (Волга) өзені аймағында көшіп-қонып жүрген кездерде болды. Тәуке хан тарихқа «Жеті жарғы» заңдар жинағын жасаған билеуші ретінде кеңінен танылды. Оның кезінде құрамында қазақ даласының данышпандары атанған аса беделді Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би бар билер кеңесі құрылды. Олардың жеке тұлғалары мен аттарының өзі бүкіл қазақ халқының және Қазақ хандығының бірлігі мен біртұтас топтасқандығын білдірді. Тәуке ханның кезінде қазақтардың үш жүзінің ең таңдаулы да беделді деген өкілдері жыл сайын бас қосып, аса маңызды мәселелерді талқылап, шешім қабылдап отырды. Ондай жиын Оңтүстік Қазақстанның аумағындағы Күлтөбе деген жерде өтіп тұрды. Атақты ханның ордасы орналасқан қала қасиеттіТүркістан болды. Қазақтар Сырдария өзенінің өңіріндеп 32 қалаға иелік етіп, басқарып отырды. Тарихшы ғалымдар Тәуке хан билік құрған уақытты Қазақ хандығының «алтын ғасыр» кезеңі деп бекер атамаған. Атақты орыс тарихшысы А.И. Левшин осы билеуші туралы былай деп жазады: «Ол оларды, тайпаларды, өліспей беріспейтін алауыздықтан арылтты, олардың арасындағы бірнеше жылга созылған қанды қырғын сойқанды тоқтатты, ол өзгелердің бәрін де асқан ақыл-парасатымен, қара қылды қақ жарган әділеттілігімен өзіне бағындыра білді». Тәуке ханның XVIII ғасырдың бас кезіндегі сыртқы саясаты Хандықтың біртұтас бірлігін және оның шекараларының қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатымен Тәуке хан күшті де ықпалды сыртқы саясат жүргізді. Сөйтіп ол қырғыздармен және қарақалпақтармен әскери одақ құруға қол жеткізді. Бұл шараның арқасында Қазақ хандығының аумағына Жоңғар қалмақтарының шабуыл жасауынан төнген қатерді тоқтатудың сәтітүсті. Тәуке ханның бүкіл қызметі көрші халықтармен тату-тәтті, жақсы қарым-қатынас орнатуға және Қазақ жерін сыртқы жаулардан қорғауға бағытталды. Оның осы мақсатпен Ресейге және Орта Азия хандықтарына бірнеше рет елшілер жібергені жақсы мәлім. Оларға жүктелген міндет сыртқы жауларға қарсы күресу үшін әскери одақ құрып қайту болды. Тәуке ханның жасағы 80 мыңға жуық жауынгерден тұрды. Мұның өзі жатжерлік басқыншыларға тойтарыс беруге қабілетті едәуір үлкен күш еді. Елдің әскери күш-қуатын нығайтқан аса көрнекті еңбегі үшін және жаумен қанды шайқастарда көрсеткен жеке ерлігі үшін оған батыр атағы берілді. Сырттан төнген қауіп-қатердің күшеюі XVIII ғасырдың бас кезінде қазақ мемлекетінің іштен ыдырауы күшейе түскен жағдайда, ол сыртқы алпауыт мемлекеттердің тарапынан ерекше қызығушылық тудырған нысанға айналды. Өйткені бұл кез империялық мемлекеттердің жаңа отарларды басып алуды күшейткен тұсы еді. Егер Үндістан аумағында Англияның отаршылдық экспансиясы ұлғая түсіп жатса, Ресей Швециямен соғыс әрекеттері (1701—1721 жылдар) аяқталғанна кейін, Қазақстан мен Орта Азияға қарай көз алартты. Қытай мен Ресей империясы Қазақ хандығы мен Жоңғария хандығы сияқты көшпелі мемлекеттердің әлсіреуіне бірдей мүдделі болды. Ресей империясының Қазақстанмен шекаралас аймақтардағы негізгі қызметі дипломатиялық қарым-қатынастар орнатуды және әскери барлау шараларын жүргізуді еселеп күшейтуге бағытталды. Бұл шаралар қазақтар көшіп-қонып жүретін шекарада әскери бекіністер желісін салуды жиілендіріп жіберді. Мәселен, 1716-1720 жылдардың кезеңінде Ертіс өзенінің оң жақ жағалауында Омбы, Черкасск, Железинск, Жәмішев, Семей, Өскемен сияқты және басқа да әскери бекіністер тізбегі салынды. Кейінірек олардың ара-арасына шағын бекіністер — редуттер мен форпосттар салына бастады. Бұл кезде қазақтар Еділ қалмақтарының, башқұрттардың, Орал және Сібір Қазақтарының тарапынан мезгіл-мезгіл жасалып тұрған шабуылдардың ауыр зардаптарын бастарынан кешірумен болды. Ал олардың бәрі де патша үкіметінің қол астына қарайтын орыс бодандары еді. Қазақтарды оңтүстіктен Орта Азия хандықтарының билеушілері, ал Оңтүстік-шығыстан жауынгер жоңғар қалмақтары ығыстыра түсті. Жалпы алғанда, бұл кезде Қазақ мемлекетінің шекараларында өте күрделі де қауіпті жағдай қалыптасты. Қазақ хандығының ыдырай бастауы Тәуке хан 1715 жылы қайтыс болды. Оның мұрагері Қайып хан Қазақ мемлекетінің бұрынғы ұлылығын берік ұстап тұра алмады. Жаңадан келген билеп-төстеушіге сұлтандардың топтары тарапынан наразылык күшейіп, бақ таласы мен тақ таласы өрши түсті. Қазақ даласында жоғары билік жолындағы күрес шиеленісе берді. Мұның өзі дәстүрлі қазақ хандығын дағдарысты күйзеліске ұшыратты. Рулар, тайпалар және жүздер арасындағы бірлік пен байланыс әлсіреді. Баяғы алтыбақан алауыздық қайтадан қозды. Сұлтандардың аймақтық сеператизмі күшейді. Қазақтың барлық жүзінің өз ішінде келте хандары пайда бола бастады. Орталык хандық биліктің әлсіреуі Кіші жүзде – Әбілқайырдың, Орта жүзде – Болаттың, Сәмекенің, Кушііктің, Ұлы жүзде — Жолбарыстың, Иманның жағдайын әлдеқайда нығайта түсумен жалғасты.Бұл хандармен қатар қазақ даласында Барақ, Әбілмәмбет, Батыр, Сұлтанбет сияқты басқа да сұлтандардың беделі арта берді. Атап айтқанда, Сұлтанбет өзінің толып жатқан ұлдары арқылы Ертіс бойы қазақтарына билік жүргізді. Оның жергілікті қазақтардың арасына ғана емес, сонымен қатар шекаралас орыс өкіметі орындарына да елеулі ықпалы болды. ІV.Қорытынды бөлім: Тәуке ханның басты еңбегі-Қазақ хандығының ішкі саяси ахуалын оңалту жолындағы еңбегін. Ол өзіне дейінгі «Есім ханның ескі жолы», «Хақназардың хақ жолы» , «Қасымханның қасқа жолы» деп аталатын әдет-ғұрып нормаларына сүйене отырып, «Тәуке ханның Жеті жарғысы» аталған заңдар жинағын қабылдады. Ал хандықты билеуде негізінен әр жүздің билеріне арқа сүйеді, яғни бұрынғыдай Төрелер мен Қожалардың шексіз билігінің орнына қазақтың өзінен шыққан данагөй ақсақалдарға арқа сүйеді. Соның ішінде «Әз-Тәукенің бес биі» атанған бес данышпанның атақ даңқы бізге жетті: Ұлы жүзде –Үйсін Төле би, Орта жүзде –Қаз дауысты Қазыбек, Кіші жүзде Алшын Әйтеке би және Қарақалпақты –Сасық би мен Қырғыздағы Қоқым билер ел басқару ісіне араласып халықтың сөзін жеткізіп отырды. Тарих дерегінде сол кезде Тәукенің қасында Ұлы жүз Әлібекұлы Төле, Орта жүз Келдібекұлы Қазыбек, Кіші жүзде Байдыбекұлы Әйтеке, Қырғыз Қарашораұлы Көкім, қарақалпақ Сасық би, қатаған Жайма секілді халықтың ішінен уақыттың өзі өлшеп шығарған даналық сөзімен, әділетті ісімен, қарақылды қақ жарған тура билігімен аттары бұл күнде аңызға айналған атақты билердің болғанын айтады. Сонымен қатар ол сыртқы жағдайды да тұрақты ұстай білді. 1678 жыл ол Бұқар хандығының елшілерді қабылдаса, 1686-1693 жылдар аралығында Тәуке Ресейге бес рет елшілік аттандырып, көршілік , достық қарым-қатынасты сақтау туралы бітімдер жасасқан. Соның ішінде 1694 жылы Қазан айында жаздыртқан хаты бізге дейін сақталған. Ол кезде Қазақ хандығының көршілерінен терезесі тең мемлекет болғанын көре аламыз. Тәуке ханның заманында сынақ саясатқа сәйкес тыныштық пен бейбітшілік орын алды, дегенменен жаугершілік заманында, ел басына күн туған сәттеріне ол өзінің ол басшылық даңқы мен батырлығын таныта білді. 1689жылы және 1702 жылдардағы ойрат жоңғарларға жасаған жорықтары, содан кейін 1711,1712, 1714 жылдардағы жоңғарлардың қазақ даласына үш рет баса көктеп кірулерін тоқтату арқылы ол кісі көшпенділер данасында Батырхан атағына ие болған. Қорыта келгенде, Тәуке хан халық жадында күні бүгінге дейін асқан кемеңгер дана ақыл иесі ретінде де сипатталады. Соған орай ол кісінің есіміне Әз /данышпан/ сөзін жалғап, Әз-Тәуке деп атайды. Халықтан «Әз» атағын иемденген Қазақта тек екі хан болған- Әз-Жәнібек және Әз-Тәуке хандар. Соның ішінде Әз-Жәнібек Алтын Орданың ханы болса, Әз-Тәуке Қазақ Ордасының ханы. Тәуке хан елі үшін сіңірген ерен еңбегі екі қырымен айрықша назар аударады. Бірі- елдің іргесін аман сақтауда сыртқы саясаты білгірлікпен жүргізсе. Екіншісі- елдің ішкі жағдайын реттеудегі саяси құқықтық тәртіпті орнатуы. Жұрт ерді ел қолдаса-береке, ханды ел қолдаса мереке екенін көрді. Сол себептіде Тәуке хан ел билеген кез-келген халықтың есінде «Қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған» тыныш берекелі заман болып қалыпты. жүктеу/скачать 32,84 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|