Тың ЖӘне тыңАЙҒан жерлерді игеру және оның ҚазақстанғА Әсері освоение целиных земель и их влияние на казахстан
жүктеу/скачать 63,35 Kb.
|
1 2
Байланысты:ТЫҢ ЖӘНЕ ТЫҢАЙҒАН ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚСТАНҒА ӘСЕРІ
|
ТЫҢ ЖӘНЕ ТЫҢАЙҒАН ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚСТАНҒА ӘСЕРІ ОСВОЕНИЕ ЦЕЛИНЫХ ЗЕМЕЛЬ И ИХ ВЛИЯНИЕ НА КАЗАХСТАН Қазақстанның тың және тыңайған жерлерін игеру проблемасының тарихнамасы жарты ғасырдан астам зерттеу тарихына ие, ал басылымдарда жеткілікті полярлық теориялық-әдіснамалық парадигмалардың болуы кеңестік әдіснаманың заманауи зерттеу тұжырымдамаларымен өзгеруімен ғана байланысты емес. Тақырып кеңестік тарихнамада белсенді түрде дамыды және өте танымал болды, атап айтқанда, зерттеушілердің пікірінше, алғашқы екі онжылдықта, 1970 жылдардың ортасына қарай Тың туралы 1500-ден астам жұмыс жазылды [1]. Бүкіл кеңестік тарихнама тұтастай алғанда тыңвигігі мен науқан қорытындыларына оң баға беріп, жобаның Қазақ КСР мен жалпы Одақ үшін оң салдарын ғана атап өтті. Кеңес дәуірінің әр түрлі онжылдықтарындағы басылымдардағы түбегейлі айырмашылық екі позицияда болды: біріншіден, "тың жобаның" авторы Н.С. Хрущевті (1954-1960 жж.) белгілеу және мадақтау немесе ол туралы үндемеу және осы процестерде л. и. Брежневтің рөлін атап өту (1970-1980 жж. жж.); екіншіден, өткен ғасырдың 70-80-ші жылдарындағы тың жерлердің салдарын сынау негізінен Н. Хрущевтің іс — әрекеттерінің волюнтаризмі мен авторитаризміне-осы науқанның жалпы дайындығына, елдің орталық, "ескі егіншілік" аймақтарында ауыл шаруашылығының дамуына келтірілген ауыр экономикалық залалға және т. б. бағытталған. Қазіргі заманғы тарихнама (шетелдік, ең алдымен ресейлік және отандық) көптеген мұрағаттық құжаттар құпиясыздандырылғаннан кейін 1990-шы жылдар мен 2000 — шы жылдардың басында пайда болған белгілі бір қызығушылықпен сипатталды. Бұл тарихнамалық бөлімде полярлық сюжеттер де бақыланады. Бірқатар авторлар тың игерудің нәтижелері мен салдарын бағалау үшін ескі кеңестік тарихнамалық дәстүрлерді сақтайды; кейбіреулері бұл жобаның себептері, оны жүзеге асырудың барлық аспектілері мен нәтижелері туралы үндемей, тек жағымсыз салдарға баса назар аударады; Ресейдің аграрлық тарихындағы мамандардың көпшілігі тың эпостың көптеген аспектілері мен көптеген сюжеттерін қамтитын оқиғаларды жан-жақты аналитикалық қайта құруды ұсынады. Ресейлік зерттеушілердің бір бөлігі тың жерлерді бағалай отырып, бұл жоба "асығыс және ойластырылмаған" деп санайды, оған үлкен қаражат пен күш жұмсалды. Шынында да, 1954-1961 жылдары тың игеру КСРО-ның ауыл шаруашылығына салған барлық салымдарының 20% -. сіңірді. С.Журавлев тың инвестициялардың нәтижесінде "дәстүрлі егіншілік аудандарының аграрлық дамуы тоқтап қалды, оның ішінде Украинаның, Ресейдің, сондай-ақ қара емес жердің өнімділігін арттыру тұрғысынан перспективалы қара жер аймақтары" деп санайды [2]. Тың науқанның тиімділігінің едәуір жоғары деңгейі туралы оны жүргізудің бастапқы кезеңінде О.М. Вербицкая, И. Е. Зеленин, А. А. Никонов және басқалар [3; 118]. Бұл зерттеушілер тың аудандардың астық өндірісіндегі жағымсыз құбылыстар 1950 жылдардың аяғынан бастап пайда бола бастағанымен келіседі. О. М. Вербицкая тың эпос Хрущевтің басшылығымен ойластырылған және жалпы сәтті жүзеге асырылған деп санайды. "Н.с. Хрущевтің тың жобасы қазіргі аграрлық реформалардан айырмашылығы өте мұқият алдын ала пысықтаудан өтті" [4]. Тағы бір нәрсе, ол игерілген тың жерлердің астық өндірісінің жалпы өсуіне қосқан елеулі үлесін мойындағанына қарамастан, бұл акцияның бірқатар басқа жағымды жақтары үнсіз қалды және басты назар әрқашан онымен бірге болған жағымсыз жақтарға бағытталды деп жазады. Нәтижесінде, жасалған іс-шараның шынайы ауқымы мен экономикалық тиімділігі жылдар өткен сайын артта қалды, ал жер бетінде қорлайтын бағалар қалды. Зерттеуші Вербицкаямен бұл тұжырыммен келіспеуге болмайды, өйткені тың игеру нәтижелерін бағалауда күрт жағымсыз ұстанымдар бар, көбінесе журналистикада. Атап айтқанда, біз (осы пікірмен келісе бермейміз) кішкене үзінді келтіреміз: "осыған байланысты (тың науқан. – З.С., Ж. А.) егіншіліктің дәстүрлі орыс аудандарының аграрлық дамуы өзгеріссіз қалды немесе тіпті комсомолдық разрядтар бойынша ҰБТ-ны тоздыра бастады, жастар қазақ даласына қуылды, техникалық мамандар жіберілді, мұғалімдер, дәрігерлер мен агрономдардың Барлық шығарылымдары жіберілді. Жас колхозшылар да "келешегі жоқ" жерлерден жіберілді. Бұл, шын мәнінде, орыстардың осы уақытта іске қосылған байырғы жерлерінен жаппай жер аударылуы болды" [5]. Қазіргі қазақстандық тарихнамаға тың игеру қорытындыларының мынадай басым тенденциялармен жеткілікті қарама-қайшы бағалары тән: тек қана 1990-шы жылдардағы тың игеру салымдарының теріс салдарлары мен төмен нәтижелілігіне баса назар аудара отырып, неғұрлым сараланған және объективті, кешенді талдаумен және егжей-тегжейлі пысықтаумен 2000-шы жылдары тың игерілген қазақстандық авторлардың (диссертациялардың) жекелеген жұмыстары пайда болады, онда тың игерілді арнайы зерттеу нысаны [6], бірақ, әдетте, тың мәселелер ХХ ғасырдағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық тарихы проблемаларының жалпы контекстінде қарастырылды. [7]. Тың жерлерді игеру және Тың жерлерді игеру аймағын таңдау мәселелері ХХ ғасырдың басынан бастап кеңеске дейінгі және кеңестік тарихта көтерілді. егер біз республикадағы тың жерлерді игеру кезеңдері туралы айтатын болсақ, өткен ғасырдың басындағы Столыпин реформалары кезеңіндегі жеке кезең туралы айтуға болады және кеңестік кезеңдегі осы мәселелерді шешудің 3 кезеңін бөліп көрсетуге болады: 1 кезең — 1920 жылдар – 1930 жылдар; 2 кезең-1940 жылдар — 1950 жылдардың басы; 3 кезең-1954-1960 жылдар. Бірінші кезеңде (1920 жылдардың аяғы-1930 жылдардың басы) и. в. Сталиннің бастамасымен жаңа жерлерді жаппай игерудің кеңестік бағдарламасы астық (және мал шаруашылығы) проблемасын тез шешуге, ірі астық және мал шаруашылығы совхоздары — "астық фабрикалары", ет түрінде ұжымдастырудың "қуатты тірек тетіктерін" құруға бағытталған және сүт [8]. 1932 жылға қарай елдің тұрғын емес аудандарында бірнеше мың жаңа мемлекеттік шаруа қожалықтарын құру, 14 миллион гектарға жуық тың және тыңайған жерлерді игеру жоспарланды; шамамен 2 мыңы ұйымдастырылды. астық және мал шаруашылығы кеңшарлары, 7,3 млн га жаңа жер жыртылды. Бірақ тың жерлерді игеру және Қазақстанда астық өндірісін құру бойынша ауқымды нәтижелер алынған жоқ. Екінші кезеңде (1940 жылдардың екінші жартысы-1950 жылдардың басы) елді азық – түлікпен қамтамасыз етудің өткір проблемасын егіс алқаптарын кеңейту арқылы шешуге тырысты. КСРО Министрлер кеңесі 1946 жылы 26 желтоқсанда "КСРО-ның шығыс аудандарында егіс алқаптарын кеңейту және дәнді дақылдар мен әсіресе жаздық бидайдың өнімділігін арттыру туралы"қаулы қабылдады. Осы қаулы бойынша 1947 жылы егіс алқаптарын 10 млн гектарға кеңейту жоспарланып, 1947-1949 жылдары КСРО-ның шығыс аудандарында дәнді дақылдар алқаптарын игеру көзделді. Бірінші және екінші кезеңдерде мұндай ауқымды тың игеру идеясын аграрлық ғалымдар белсенді түрде сынға алды және белгілі бір нәтижелерге қарамастан, тың жерлерді игеру бағдарламалары іске асырылмады. Үшінші кезеңде "тың" идеясын н. с. Хрущев ойлап тапты және алғаш рет И. Е. Зелениннің, О. М. Вербицкаяның және басқа да ресейлік зерттеушілердің пікірінше, ол 1953 жылы қыркүйекте саланы қаржыландырудың айтарлықтай өсуін, колхоз шаруаларының материалдық қызығушылығын арттыруды көздейтін Ауыл шаруашылығын көтеру бағдарламасын қабылдаған пленумда айтты. және келесі жартыжылдықта (1954 жылғы ақпан-наурыз пленумына дейін) Хрущев тың жобасын қабылдауды әдістемелік және жүйелі түрде "бұзады". Шындығында, ресейлік зерттеуші И. Е. Зеленин, жоба 1954 жылғы пленум шешімдеріне дейін іске қосылды және әлі бекітілмеген бағдарлама бойынша практикалық жұмыс пленумға дейін алты ай бұрын кеңінен өрбіді-1953 жылдың күзінен бастап ол жоба әлі бекітілмегенін, бағдарлама партиялық форумда қабылданбағанын, бірақ Хрущевтің қазақстандық нұсқауы "іске асырудың алғашқы нүктесі" болғанын атап өтті делегациялар (9 қыркүйек 1953 ж.); екіншісі-оның КОКП Орталық Комитетінің Президиумына жазған жазбасы (22 қаңтар 1954 ж.); үшіншісі, бұл жолы көпшілік алдында-КОКП ОК-нің барлық сайлаушыларға Үндеуі (1954 ж.11 ақпан), онда тың жерлерді игеру туралы сөз болды (оны игеру аудандары деп аталды, бұл шараның маңыздылығы және т. б. туралы айтылды) [9; 91]. Бұл мәселені талқылау процесі және Қазақ КСР-де тың игеру процесі қалай өтті? 1950 жылдардағы шығысқа қарай кең маневр 1950 жылдардың басында. ел астық тапшылығының проекциясы болып табылатын өте өткір азық-түлік дағдарысын бастан кешірді. Қазақстанда соғыстан кейінгі алғашқы бесжылдықта (1946-1950 жж.) дәнді дақылдардың орташа жылдық өнімділігі 1913 ж. — 4-6 ц/га. көрсеткіштеріне тең болды. "Нан мәселесі" созылмалы ғана емес, сонымен бірге күшейе түсті. Шынында да, соғыстан кейінгі қайыршылық пен жартылай аштықтың салдарынан колхоз шаруалары қалаларға жаппай қашып, олардың халқын тез толықтырды (колхоздың болашағына деген сенімсіздік Шығыс Еуропаны фашизмнен босатып, сол жерде орналасқан шаруалардың "мәдени" және гүлденген өмірін өз көздерімен көре алатын әсерсіз сарбаздардың әсерімен күшейе түсті.абаттандырылған ауылдық елді мекендерде). Ауыл тұрғындарының колхоздарға дерлік" феодалдық-крепостнойлық " тағайындалуына қарамастан (олардың төлқұжаттарының болмауы, колхозшылардың қалаларға өз еркімен кетуіне жол бермеу үшін әртүрлі тыйым салу шаралары және т.б.), ауылдан шығу үздіксіз кеңейе түсті. 1946 жылдан 1953 жылға дейін оны 8 миллионға жуық адам тастап кетті. Қазақстанда тек 1950-1953 жылдар аралығында қала халқының саны 500 мыңға жуық өсті. [10]. Нәтижесінде дәнді дақылдарды (және тек қана емес) тұтынушылардың саны динамикалық түрде өсті және тоқырау ауыл шаруашылығы бұл процеске ілесе алмады. Ерікті немесе еріксіз, бірақ Н. Хрущев бастаған жаңа басшылық қоғамға осы, ел үшін тұрақты мәселені шешуге деген көзқарасын көрсетуі керек еді. Гипотетикалық тұрғыдан жағдай екі жолмен дами алады. Дағдарыстан шығудың алғашқы және ең ұтымды нұсқасы түбегейлі айырылуды, атап айтқанда: өндірістік қатынастар жүйесін терең Өзгертуді, яғни нарықтық тетіктерге көшуді, сондай – ақ жеке мүдделерді қосуды көздеді, бұл тек меншікті және ең алдымен жерді жекешелендіру кезінде қол жетімді болды. Алайда, мұндай жағдайларда мұндай шешімнің рұқсат етілуі мүлдем алынып тасталды. Керісінше тек қазіргі заманғы абстракцияланған пайымдаулар арқылы немесе одан да қарапайым, белгілі бір тарихи деректерден, экономикалық және, ең бастысы, бізден жарты ғасырдан астам уақыт бұрын алыс болған саяси-идеологиялық шындықтардан (бұрын, өткен тарихи уақыт пен кеңістікте, бірақ қазіргі "навигациялық" құралдармен) үзілген қиял-ғажайып алыпсатарлықтар арқылы болжауға болады). Шынында да, кеңестік әлеуметтік - саяси координаттар жүйесінің қатаң шеңберінде оқиғалардың мұндай дамуы тіпті талқыланбауы мүмкін емес, бірақ жалпы алғанда, кем дегенде бір ойға келетіні түсінікті. Мәселені осындай тұрғыдан қоюға тырысу немесе жартылай бас тарту ғана бірден "абсолютті партиялық күнә" және "иеленуге қарсы коммунистік идеалдарға"опасыздық ретінде белгіленетін еді. Өзін-өзі сақтау мақсатында жүйе әлдеқайда таныс және имманентті, яғни.ол үшін табиғи, мәселені шешудің экстенсивті моделін таңдады. Азық-түлік дағдарысын жеңілдету (содан кейін жою) астық сынасының күрт өсуіне байланысты болды. Осыған байланысты елдің шығысындағы алып жер учаскелерін жыртуға, яғни тың жерлерді игеруге бағыт алынды. Ол үшін идеологиялық догмаларды жасау қажет емес еді. Бір армадаға тракторлар жинап, халықтың ынта-жігерін жеңіп, Оралға шеру лақтыру жеткілікті болды. Басқаша айтқанда, әдеттегідей, кеңестік экономиканы дамытудың "жалпы" ресурсын — табиғатты пайдалануды шексіз кеңейту және оны іске асыру нүктелерінде еңбек массасын, яғни жұмыс күшін арттыру стратегиясын қолдану көзделді. Айта кету керек, тың идеясы (мұнда жоғарыда айтылғандай, бұл мүлдем жаңа емес екенін атап өткен жөн, егіншілік Оңтүстік Орал мен Сібірдің, солтүстік Қазақстанның дамымаған далалық аймақтары П.Столыпиннің империялық-Ресей үкіметінің, сондай-ақ Ленин мен Сталин кезіндегі Кремльдің көзқарастарын үнемі қызықтырды). Хрущев партияның жоғарғы басшылығынан қолдау таппады. Бұл жобаны талқылау кезінде Хрущевке қарсы Партия мен мемлекеттің бірқатар жоғары басшылары болды (в.М. Молотов, г. м. Маленков, К. Е. Ворошилов, Л. Каганович). Н. - ның естеліктері бойынша. Мұхитдинова (содан кейін Өзбекстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы), КОКП Орталық Комитеті президиумының отырыстарының бірінде К.Ворошилов Хрущевке: "Никита, Сіз Ресейді ұмытып кетесіз немесе білмейсіз. Қараңызшы, орыс облыстары қандай жағдайда! Қиын жағдайда! Бүкіл ауылдар, фермалар қараусыз қалды, мүлдем жолсыз. Адамдар киіне алмайды, аяқ киім кие алмайды! Көбісі жұмыссыздықтан, өмір сүруге жағдайдың жоқтығынан зардап шегеді, ал сен Мемлекеттік ақшаны Қазақстанның құмдарына одан әрі көмгің келеді!».Хрущевтің жолын лақтырған в. Молотов: "тыңда мойныңды сындырасың", - деді [11; 180]. Ф. Чуевтің зейнеткер Молотовпен жеке әңгімелеріне негізделген кітабынан оның "тың курсқа" реакциясы аз категориялық болғанын көруге болады. "Мен ешқашан тың игеруге қарсы болған емеспін, — деп еске алды в. Молотов, - дегенмен Хрущев мені тың игерудің басты қарсыласы деп айыптады. Бірақ мен басынан бастап тың жерлерді шектеулі көлемде игерудің жақтаушысы болдым, бұл бізді үлкен инвестициялауға мәжбүр етті, тұрғын аудандарда дайын нәрсені көтерудің орнына орасан зор шығындарды көтеруге мәжбүр етті. Али А Хрущев идеяны тапты және саврас сияқты тізгінсіз асығады! Жүр, кел! Қырық-қырық бес миллион гектарға жуық тың жерлерді жыртып тастай бастады, бірақ егер он бес-он жеті көп пайда әкелсе, бұл өте күлкілі және қажет емес. Мен тың игерудің осындай үлкен дамуына қарсылық білдірдім... мен оны жарты өлшемде жүзеге асыруды ұсындым. Адамдар жеткіліксіз, машиналар жеткіліксіз, біз мұны басқа салалар есебінен жасаймыз " [12; 438]. Бірақ Хрущев табанды болды. "Тың жобаның" жоғары партиялық қарсыластарының сынына ол қатты жауап берді: "...Қандай қиындықтар мен қарсылық болса да, біз оған жетеміз!» [11; 180]. Атап айтқанда, В. М. Молотовтың қарсылықтары (біз бұған дейін айтқан болатынбыз), ресейлік авторлардың пікірінше, кездейсоқ емес. Алдыңғы кезеңдердегі тың проблеманың куәгері және талқылауға қатысушы болған Молотов аграрлық ғалымдардың ұстанымы мен пікірін жақсы білді. И. Е. Зеленин Молотовтың ұстанымына оның 1920-1930 жылдардағы тың жерлерді игерудегі сәтсіз тәжірибелерге қатысуы әсер етті деп санайды. Ол Президиум отырыстарында және Орталық Комитеттің пленумдарында ұсынылған қарарларға қарсы дауыс берген жоқ, бірақ ол нақты ескертулер жасады және ауыл шаруашылығының қарқынды әдісінен кең ауқымға ауысуына қарсы ескертті. Бірақ бұл іскерлік ескертулер мен ұсыныстар, сондай-ақ дұрыс нысанда айтылған, ол кезде қабылданған жоқ" [13; 67]. Тың жобаның негіздері әзірленген КОКП Орталық Комитетінің Президиумына (1954 ж.22 қаңтар) өз жазбасын жасау кезінде н. с. Хрущев оған дайындаған материалдарды пайдаланды с. Демидов (Госплан), и. Бенедиктов (ауыл шаруашылығы министрі), Л. Корниец (совхоз министрі), А. Козлов (дайындық министрі), П. Лобанов (РСФСР СМ төрағасының орынбасары), В.Мацкевич (дайындамалар Министрінің орынбасары), Т. Юркин (РСФСР ауыл шаруашылығы министрлігі). 1954-1955 жылдарға арналған Тың және тыңайған жерлерді игеру жөніндегі тапсырмалар және өнімділік бойынша есептеулер осы материалдар негізінде белгіленді. Хрущев 1954 жылғы 22 қаңтардағы тың және тыңайған жерлерді игеру арқылы астық өндірісін ұлғайту туралы КОКП Орталық Комитетінің Президиумына жазған жазбасында: "1940 жылы 2225 миллион пуд астық, ал 1953 жылы тек 1850 миллион пуд, яғни 1953 жылы 375 миллион пудқа аз астық жиналды 1948 жылғы егіннен алынған мөлшермен бірдей, ал астық шығыны сәйкесінше бір жарым еседен астам өсті. Осы мәліметтерден 1953 жылғы егін жинау ішкі қажеттіліктерге қажетті шығындарды өтемейтінін көруге болады. Бұл алшақтық, сондай-ақ экспортқа жұмсалатын шығын мемлекеттік резервтен 160 млн. пуд мөлшерінде астықты броньсыздандыру қажеттілігіне алып келді, бұл жол берілмейтін болып табылады астықтың жетіспеуіне байланысты 1954 жылға 190 млн. пуд (3120 мың тонна) мөлшерінде экспортты қабылдауға тура келді, ал экспортқа қажеттілік 293 млн. пуд мөлшерінде айқындалды (4800 мың тонна)" [14]. Тың астық, Хрущевтің пікірінше, қоныстанған аудандардағы колхозшылардың иығынан жүктің бір бөлігін алып тастауға мүмкіндік береді, сонымен қатар астық шаруашылығының бүкіл құрылымын тиімдірек етуге мүмкіндік береді. "Қосымша, тың астық колхоздарға берешекті есептен шығаруға мүмкіндік береді, олардың ертеңгі күнге деген сенімсіздігін жояды, ақырында гектарлық салық салынады, шаруаның жұмысы мағыналы болады, олар ынталандырады, демек Еңбек өнімділігі де артады" [15; 202, 203]. "Қазір мемлекет таяу жылдары 2500-2600 млн. пуд дайындау және сатып алу бойынша өз қолында болуы үшін астық өндірісін күрт ұлғайту мүмкіндіктерін іздестіру міндеті тұр. азық-түлік, жемдік, жарма және дәнді бұршақ дақылдарының дәндері". "Астық өндірісін ұлғайтудың маңызды және нақты көзі таяудағы жылдары Қазақстанда, Батыс Сібірде, сондай-ақ ішінара Еділ және Солтүстік Кавказ аудандарында тыңайған және тыңайған жерлерде астық дақылдарын егуді кеңейту және елдің барлық аудандарында өнімділікті жан-жақты арттыру бойынша іс-шаралар өткізу болып табылады" [16]. 1954 жылы қаңтарда тың және тыңайған жерлерді игеру туралы жоғарыда аталған жазбаны талқылау кезінде КОКП ОК Президиумының отырысында сөйлеген сөзінде Хрущев тағы бір дәлел келтіреді — егін түрлерін асыра бағалау және мысал ретінде 1952 жылғы деректерді келтіреді (бір жылға арналған жоспарлар — 9,2 миллиард пуд, түрлік өнім-8 миллиард пуд, ал колхоздар мен совхоздардың жылдық есептері бойынша астықты нақты жинау — 5,6 млрд пуд). Тезистерде тың жерлерді игерудің артықшылықтары атап өтіледі: МТС-ті тракторлармен және комбайндармен және басқа машиналармен жабдықтаудың өсуі, "тракторшылар мен комбайнерлердің керемет кадрларының" өсуі, МТС-ті нығайту және "техниканы, партиялық жұмысты жақсы білетін адамдар мен ауыл шаруашылығы өндірісін мықты ұйымдастырушылар есебінен толықтыру". Хрущев тың науқанның экономикалық әсерін бірден болжайды: орташа өнімділігі гектарына 10-11 центнер астық болса, ел қосымша 800-900 миллион пұт астық алады, оның ішінде тауарлық — 500-600 миллион пұт; гектарына 14-15 центнер өнімділігімен жаңа аудандардан жалпы астық жинау 1100-1200 миллион пудты құрауы мүмкін, оның ішінде 800-900 миллион пуд тауарлық болады; астықтың құны орта есеппен 1 центнерге 68 рубльді құрайды. Мемлекет астықты сатудан 17-18 миллиард рубльден (көтерме бағамен 500-600 миллион пуд үшін – бір центнерге 150 рубль) 26-28 миллиард рубльге дейін (гектарына 15 центнерден 800-900 миллион пуд үшін) алады. Тың жерлерді игеру үшін күрделі шығындар (құрылыс, машиналар, тракторлар мен жабдықтардың құны) тек 5,5–6 миллиард рубльді қажет етеді. [14] Тың жобаның кампанейлік сипатына, КСРО агроөнеркәсіптік кешенінің ерекшелігін жақсы білетін республиканың бірінші партия басшысы Ж.Шаяхметов жер жыртудың ойластырылмаған көлеміне қарсылық білдірді. Оның Одақ басшысының жоспарларына қарсылығы жалғыз болған жоқ. 1953 жылы 9 қыркүйекте (КОКП ОК Қыркүйек Пленумынан кейінгі екінші күні) облыс комитеттерінің барлық бірінші хатшылары Республика басшыларымен бірге КОКП ОК-не қабылданды, Шаяхметов бұл кездесуде тың игерудің осындай көлеміне қарсылық білдірді. 1953 жылдың аяғында Мәскеуде партия обкомдарының бірінші хатшылары мен Қазақстан Компартиясы ОК бюросы мүшелерінің қатысуымен КОКП ОК жабық отырысы өтті. Онда басқалармен қатар тың және тыңайған жерлер сияқты резервті пайдалануды жақсарту қажеттілігі туралы мәселе көтерілді. Ж. Шаяхметов әлі де өз ұстанымын қорғады: "Қазақстанда жер жеткілікті. Жыл сайын біз жоспарлы түрде, мүмкіндіктер мен қажеттіліктерді ескере отырып, астық өсіру үшін айтарлықтай аумақтарды игереміз. Бұл жұмыс міндетті түрде жалғасады. Бірақ біз 2-3 жыл ішінде 20-25 миллион гектар жерді айналдыруға қарсымыз! Қазақстанда бірнеше миллион тонна шөп дайындау үшін жақсы жайылымдар, шабындық жерлер қажет мал саны артып келе жатқанын назарға алмауға болмайды" [17]. Хрущев бұл дәлелдердің барлығын саяси жетілмеген және артта қалған деп атады. Қазақстандағы заманауи басылымдарда Хрущев пен Шаяхметовтың қарсыласу себептеріне объективті баға беріледі [18]. Хрущевке қарсы тұру туралы шешімнің дұрыстығы мен объективтілігі және республиканың бірінші партия басшысының қазақстандық жерлерді осындай ауқымды жыртуға жол бермеуі тың эпосты іске асыру барысында расталды. Бірақ қазақстандық делегация мүшелері (олардың ішінде Ж. Шаяхметов) аудандарда көлік, өндірістік инфрақұрылымның болашақ игерілуінің жоқтығына, тұрғын үй тапшылығына сілтеме жасап, тың жерлерді жаппай жырту бұл жерлерді дәстүрлі түрде мал үшін жайылым ретінде пайдаланған қазақ халқының мүдделерін ескермейді деп тұжырымдады. КСРО - дан келген Делегация өзінің Топырақ картасын ұсынды,одан жоспарланған жерлердің барлығын жыртуға болмайды. Ж. Шаяхметов тұтастай тыңға қарсылас болған жоқ, республикада астық өндірісін дамыту қажеттілігін түсінді, тыңайған жерлерді игерудің экстенсивті әдістеріне, Қазақстан жеріне қатысты мерзімдер мен жыртқыш әдістердің күшеюіне қарсы шықты. Алдағы жобаны жүзеге асыруды ойластыра отырып, республика басшылығы тың игеруге дайындықты бастайды, бірақ алдағы игеру ауқымын әлі елестете алмайды. 1953 ж. 12 желтоқсанда Хрущевтің атына Қазақстан үшін механизаторлық кадрлар даярлау туралы 1954 ж. Шаяхметов жеделхатының мәтіні дайындық жұмысының бастапқы кезеңін көрсетеді: "Республиканың МТС 1954 жылы қолда бар тракторларды, комбайндарды толық пайдалану үшін көзделген іс-шараларды әкелуді ескере отырып, 28500 тракторшы мен 7000 комбайн-механик жетіспейді... Механизаторлық кадрлардың қажетті санын уақтылы дайындау үшін Қазақстан ОК сізден: Ауыл шаруашылығы Одағының Министрлігінен 1954 жылға арналған ҰБТ трактористерін даярлау жоспарын республикаға бекітуді міндеттеуді сұрайды " [19]. Атап өтілгендей, республиканың бірінші басшысының барлық дәлелдері Хрущев "тар, жергілікті мүдделерді"қамтитын субъективті деп санады. Хрущевтің естеліктері де осы фактіні растайды: "онымен сөйлесуден (Шаяхметов. – З. С., Ж. А.) мен оның менімен шын жүректен сөйлемейтінін, мүмкіндіктерді төмендетіп, жер жыртуға жарамды жерлер өте аз немесе мүлдем жоқ екенін дәлелдегенін түсіндім. Кейбір алаңдарды жыртуға болады, бірақ елге қажет емес...мен обком хатшыларының пікіріне көбірек сүйендім және оның пікіріне сын көзбен қарадым Али және обком хатшылары маған дәл осы мүмкіндікті ұсынды. Мен оларға көбірек сендім, олар істердің жай-күйін егжей-тегжейлі білді және мені Қазақстанда мұндай мүмкіндік бар екеніне сендірді. Әрине, белгілі бір қауіп болды. Бірақ бұл қауіп ақталды, құрғақшылықтан болған шығындар қолайлы жылдары алынған астықпен өтеледі... Менің ойымша, бұл жерде саяси, дәлірек айтсақ, ұлтшылдық мотивтер болды. Шаяхметов егер астық алқабын ұлғайтса, оларды қазақтар өздері өңдей алмайтынын түсінді. Қазақстанда көптеген басқа ұлт өкілдері, негізінен украиндар мен орыстар өмір сүрді. Ол мұны түсінді және ешкім тың жерлерді игеруге барғысы келетін еріктілерді көмекке шақыру керек екенін жасырмады. Біз олардың қажетті саны бар екеніне сенімді болдық, ал ол мұны мүлдем қаламады, өйткені сол кезде Қазақстандағы байырғы халықтың үлес салмағы одан да төмендейді" [20]. С. Н. Хрущев өзінің әкесі туралы естеліктерінде КОКП ОК бірінші хатшысы Н.С. Хрущевтің Шаяхметовтың сөзіне деген сенімсіздігі туралы жазады, оның пікірі республикаға агромиграцияны кеңейтуді қаламау және республиканың партия басшысының креслосынан айырылып қалудан қорқу болды деп санайды [20; 204]. Шаяхметов пен Қазақстан КП ОК бюросының мүшелері тарапынан тың жерлерді игеру бағдарламасының қабылданбауына, содан кейін ашық қарсылыққа тап болған ол республикадағы қарсыластарын "алып тастайды" және Қазақстанда ауқымды тың эпопеяны бастайды. КОКП Орталық Комитетінің қыркүйек (1953 ж.) Пленумында Хрущев Қазақстан басшылығын ауыл шаруашылығы әлеуетін жеткіліксіз іске асырғаны үшін сынға алды. Осыған байланысты партиялық ұйым мен республика үкіметінің басшыларына тың жерлерді көтерудің нақты жоспарын әзірлеу ұсынылды (әрине, директивалық тәртіппен). 1953 жылдың қараша айының соңында мұндай жоспар КОКП Орталық комитетіне ұсынылды. Оған сәйкес 1954-1957 жылдар ішінде Қазақстандағы егіс алқаптары 2,5 млн гектарға ұлғайтылады деп болжанған [21; 498]. Мұндай "ұялшақ белгілер" "ескі алаңдағы үйге" (партияның Орталық комитетінің ғимараты) сәйкес келмейтіні түсінікті, өйткені ол жерде "Целинная новидің" әлдеқайда ауқымды жер жырту жоспары төрт емес, бір-екі жыл ішінде пісіп үлгерген. Сондықтан көп ұзамай Мәскеу (пленумдар түріндегі политесті және басқаларын сақтай отырып) қазақстандық партия ұйымының бірінші хатшысы Ж. Шаяхметов пен екінші хатшы — И.и. Афоновты, содан кейін Министрлер Кеңесінің Төрағасы Н. Оңдасыновты қызметінен босатады. Үкіметтің жаңа басшысы болып Д. Қонаев тағайындалды. "Республиканың партиялық ұйымын нығайтуға" келетін болсақ, Орталық соғыс жылдарындағы партизандық қозғалысты ұйымдастырушылардың бірін, содан кейін КСРО Мәдениет министрі П.Пономаренконы (республикалық партия ұйымының бірінші хатшысы) және Кеңес Армиясы мен Әскери-теңіз флоты бас Саяси басқармасы бастығының бірінші орынбасары Л. И. Брежневті (ҚКП ОК екінші хатшысы) жібереді. Л. Брежневтің республиканың батысында, шығысында немесе оңтүстігінде қанша рет болғанын айту қиын, бірақ тыңнан (ол жазбаған естелікке сәйкес) ол сөзбе-сөз "шықпады", ол Н. Хрущевтің одан әрі орналасуына лайық болды (1956 жылы КОКП ХХ съезінен кейін КОКП Орталық Комитетінің хатшысы болды). 1954 жылы 25 қаңтарда КОКП ОК Төралқасы "елді астықпен қамтамасыз ету және Тың жерлерді көтеру туралы" қаулы қабылдайды, ол бойынша мәселе алдағы пленумға шығарылады. 1954 жылғы КОКП ОК ақпан-наурыз пленумы "елдегі астық өндірісін одан әрі ұлғайту және тыңайған және тыңайған жерлерді игеру туралы" қаулы қабылдады; ол бойынша Қазақстанға Тың жерлерді игеру бойынша 13 млн гектар жалпы одақтық тапсырманың 6,3 млн гектарын жырту туралы директива берілді [22; 373]. ЕРМАСПИДЕ п.К. Пономаренко қорында 1954 жылғы 2 қарашадағы "New York Times" газетінен қызықты мақала бар. бұл басылымда американдық журналистер Қазақстандағы экологиялық және демографиялық жағдайды болжайды. "Кремль иерархиясында жоғары лауазымдарға ие адамдар жүздеген мың немесе миллиондаған адамдарды қамтитын үлкен жобалардың үлкен санаттары туралы ойлағанды ұнатады. Кейде сәтсіздіктер осы керемет армандарды тоқтатады, ал гигантомания туралы қатаң айыптаулар Мәскеу атмосферасын толтырады... осы жалған жоспарлардың соңғысын п.К. Пономаренко түсіндірді. Ол қазір бұл Орталық Азия Республикасы (Қазақстан дегенді білдіреді) 1956 жылдың аяғында 1954-1955 жылдар аралығында егіс алқаптары мен астық өндірісін үш есеге арттыруы керек екенін атап өтті.қазір бос немесе жайылым ретінде пайдаланылатын тың және тыңайған жерлердің шамамен 50 миллион акр жерін жыртып, егу керек. Осы үдеріс барысында кем дегенде бірнеше жүз мың адам еуропалық Ресейден Қазақстанға көшіп, осылайша орыстар мен украиндардың бір кездері жергілікті қазақ халқына тиесілі жерлерге басып кіруін жалғастыратыны анық. Негізінен бұл жерлер құрғақ және жартылай құрғақ, онда жыл сайын егінге құрғақшылық қаупі төнеді. Біз АҚШ-та жаңбырсыз кезеңдердің қайталануы нәтижесінде шаң дауылдары болған кезде бидайдың құрғақ жерлерін жыртудың жоғары құнын өз тәжірибемізден білеміз. Егер 1955-1956 жылдары жаңбыр жаумаса, онда Пономаренко мырза "диверсант" позициясында болуы мүмкін және гигантоманияға қарсы науқан қайтадан басталады" [23]. Айтпақшы, американдықтардың болжамдары тың және кадрлық мәселелердің салдары бойынша дәл болды: п. К. Қазақстан КП Орталық Комитетінің бірінші хатшысы болып тағайындалған және тың игеру бойынша Хрущев тапсырмасын орындауға уәде берген Пономаренко 1955 жылы тамызда (құрғақшылық пен егіннің азаюынан кейін) қызметінен босатылып, КСРО-ның Польша Халық Республикасына Төтенше және Өкілетті Елшісі жіберді. Тың жоба бойынша қарсылықтар қазақстандық партия басшылығының шеттетілуімен аяқталған жоқ. 1954 жылғы ақпан-наурыз Пленумында Хрущев күтпеген жерден құрғақ егіншілік мәселелеріне маманданған ғалымдардың тың бағдарламасына қатысты қатты сынға ұшырады. Атап айтқанда, топырақ-агрономиялық станциясының директоры М. Г. Чижевский өз сөзінде оны Сібір мен Қазақстанның тың жерлерін "күресу өте қиын арамшөптердің тұтас тоғайларына" айналдыру мүмкіндігінен сақтандырды. Ол Тың жерлерді игерудің басынан бастап бу ауыспалы егістерін, көпжылдық шөптерді енгізуді, астық өндірісін мал шаруашылығымен біріктіріп, таяз жыртуды ұсынды. Қорған облысының "Ленин өсиеттері" колхозындағы Шадрин тәжірибе станциясының жетекшісі, "халық академигі" Т. с. Мальцев (жыл сайынғы өсімдіктердің көмегімен Топырақты өңдеудің және топырақтың құнарлылығын арттырудың жауапсыз жүйесінің авторы) "топырақты ұсақ, бірақ мәдени тұрғыдан өңдеуді ұсынды, бұл 20 центнерге дейін өнім алуға мүмкіндік береді"; будың үлкен маңызы туралы айтты; тың жерлерге қатысты жер жырту құралдарын жасау туралы сұрақ қойды. Алайда Хрущев Құзыретті ғалымдардың да, тәжірибелі практиктердің де ұсыныстарын тыңдамады. КСРО КП Орталық Комитетінің жаңа басшылығы п.К. Пономаренко мен Л. И. Брежнев (бірінші және екінші хатшылар) Хрущевті де, тың игеру ауқымын да белсенді қолдады. Н. Хрущев: "біз уақытты ұтып алуымыз керек. Біз мүмкіндігінше көп нан алып қана қоймай, сол нанды алуға мүмкіндігінше аз уақыт жұмсауымыз керек. Елдің орталық аймақтарында нанның қажетті мөлшерін алу үшін кем дегенде 10 жыл қажет болады... Ал Қазақстанда, Сібірде біз ең арзан нан аламыз... Егер біз чернозем емес облыстардың ауыл шаруашылығына үлкен инвестициялар салатын болсақ, біз тапсырманы орындай алмаймыз, берілген уәдемізді орындамаймыз — ауыл шаруашылығымызды күрт көтеру" [24; 331, 334]. Белгілі бір мағынада тың ұзақ уақытқа созылған дағдарыс жағдайына енген жүйені қайта жандандыруға (жандандыруға) әсер еткен фактордың рөлін атқарды деп айту заңды болады, бұл оның азабын көптеген жылдар бойы кешіктіреді. Біршама алыпсатарлық болса да, егер "тың маневр" болмаса, жүйені өзгеріссіз, "мұздатылған" күйде сақтау мүмкіндігі одан да тар болады деп болжауға болады Бұл тезисті қабылдамай, оған қарсы дәлелдер табуға тырысып, әдетте Хрущевтің басқа жолы жоқ деп тұжырымдайды, өйткені дәстүрлі түрде қалыптасқан ауылшаруашылық аймағында (Украина, Ресейдің оңтүстігі мен қара жері және т. б.) астық өндірісінің өсуі сол кезде химия саласының жеткіліксіз дамуына байланысты мүмкін болмады, яғни. бұл жағдайда ауылшаруашылық тыңайтқыштары өнеркәсібі. Соңғы жағдайдың мәлімдемесімен келісе отырып, нарықтық-жекешелендіру мүмкіндігінен тыс, яғни әдеттегі экстенсивті нұсқа аясында, кез-келген жағдайда, мәселені шешудің "тың идеясына" балама тәсілдері бар екенін атап өткен жөн. Егер сіз әлемдегі 300 миллион гектарға жуық қара және қара топырақ топырақтарының 190 миллион гектары немесе үштен екісі КСРО аумағында болғандығын ескерсеңіз, олар болмауы мүмкін емес еді. Бұл үлкен резерв емес пе! Сонымен қатар, 1954-1958 жж. дәнді дақылдардың орташа өнімділігі республиканың тың жерлерінде небәрі 7,0 ц/га құрады, ал 1962-1965 жылдары одан да аз — 6,1 ц/га.экономистер дұрыс айтқандай, бұл жағдайда елдегі өнімділіктің өсуі тіпті бір центнерге де өз нәтижесі бойынша барлық тың жерлерді игеруге тең болар еді [25; 114]. Өнімділікті бір центнерге көтеру үшін "үлкен химия" қажет емес, Технологиялық тәртіпті сақтау немесе, мысалы, егістіктерде қар ұстау жеткілікті болды. КОКП ОК ақпан-наурыз пленумы (1954 ж.) тың игеру жөніндегі директивалық қарарларды қабылдағаннан кейін, ол Қазақ елінің бейнесін қабылдаудың ең айқын символына, республика мен тұтастай алғанда елдің ерекше қамқорлығының нысанасына айналады. Н. Хрущевке келетін болсақ, ол үшін ол шынайы "idée fixe" болды, республикадағы жетекші кадрларды іріктеу мен орналастырудың маңызды критерийі болды. Елбасының өзі Қазақстанға алты рет келіп, тың жерлерге үнемі барып тұрды. Ел басшылары үшін Қазақстанға жиі бару Н. Хрущевтің Алматыға ұшып келуінің бірінде "өзбек халқына"арналған шипажайға сәлем жолдауына кедергі болмады. (Алайда, Ташкенттегі митингіде ол өзбектерді тәжіктермен дәл осылай шатастырды; алаңға жиналған 300 мың адамға сілтеме жасай отырып, ол оларды келесі сәлемдесумен қуантады: "сіз, тәжіктер, жарайсыздар, жақсы жұмыс істейсіз, бірақ сіздің өзбек көршілеріңіз үшін бәрі маңызды емес"). Тағы бір рет, өз вагонының терезесінен шексіз қазақстандық даланы бақылап отырып, ол география сабағында оқушы сияқты таң қалып, егер ол "осындай үлкен аумақты иемденсе", бұрын мұнда қандай үлкен халық өмір сүргенін сұрады [11; 163-168]. 1960 жылға қарай Н. Хрущевтің бастамасымен республиканың бес солтүстік аймағы тың аймаққа біріктірілді (ол түсіндіргендей: "халық шаруашылығын аймақтық басқаруға көшу уақыты келді..., ал болашақта республикалар арасындағы шекаралар жойылады") [26; 134] "астанасы" Ақмола қаласында, ол Целиноград деп өзгертілді. Бұл жерде байланысты эпизодты еске түсіру орынды сияқты. Целинный өлкесінің ауыл шаруашылығы озаттарының кеңесінде (Ақмола, 1961 ж.14 наурыз) сөйлеген сөзінің үзінділерінің бірінде (Ақмола, 1961 ж. 14 наурыз). Хрущев мынадай ой айтты: "маған Ақмола қаласының атауы қазақ тілінен орыс тіліне аударғанда"ақ қабір" дегенді білдіретіні айтылды. Тың аймақтың орталығы болып табылатын қаланың жұмысшылары үшін бұл атау онша қолайлы емес. Үкімет пен Қазақстан Компартиясының Орталық Комитеті ойлансын, мысалы, Ақмоланы Целиноград деп атаған жөн болар " [27; 431]. Аудиториямен кеңесу сияқты, Н. Хрущев көп айлакер болды, өйткені ол партия көшбасшысының "ойлары" дереу дұрыс директивада жасалатынын жақсы білді. Көп ұзамай дәл осылай болды-Ақмола Целиноград болды. Бұл жерде ерекше және "волюнтаристік" ештеңе болған жоқ, өйткені Хрущев мұнда Кеңестік Тарихи топонимиканың дәстүрлерін ұстанды, ол қалалардың, аудандардың, ауылдардың және көшелердің атауларын "революциялық" семантикалық-символдық мағыналармен жекелендіруге ұмтылды. Бірақ сонымен бірге, тек алыпсатарлық болсын, бірақ оның мекен-жайындағы көшірмені есте сақтай отырып, оны болжауға болады. Молотова ("тыңда мойныңды сындырасың"), Хрущев" ақ қабірдің "атын" Целиноград "деп өзгерту актісінде"жаман көзден" белгілі бір мифтік тұмарды байқаған болуы мүмкін. Сонымен, КОКП ОК ақпан-наурыз Пленумының шешімдерімен (1954 ж.) елдің шығысындағы тың және тыңайған жерлерді игеру бағыты белгіленді. Еуразияның дала және құрғақ дала массивтері кеңестік халық шаруашылығының кең өсуінің негізгі полюстерінің біріне айналды, оған орасан зор материалдық және адами ресурстар тартылды. Оларды жұмылдыру қарқынды жүргізілді. Әрине, тың іс-шаралар дайындық кезеңінің кез келген мүмкіндігін болдырмайтын төтенше сипатта болды, бұл ауқымды жоба экономикалық та, технологиялық та пысықталмады, Қазақ КСР-нің Экологиялық факторларын ескермеді. Осы реформаларды жүзеге асырудағы волюнтаристік көзқарас оларды көптеген тактикалық қателіктерге ұшыратып, Елеулі стратегиялық қателіктерге әкелді. Бірақ экономиканың кеңестік моделінің кең әдіснамасы жағдайында бұл КСРО-дағы астық мәселесін шешудің ең болжамды және ықтимал тәсілі болды. Егер Хрущев ғалымдардың, аграршылардың ұсынымдарын орындаса, кейбір одақтас және қазақстандық республикалық басшылардың пікірлерін ескерсе және т.б. бұл науқанның экономикалық әсері қандай болуы мүмкін деп болжауға болады (балама тарих әдістеріне жүгінсек). Мемлекет бұл жобаны жүзеге асыруға орасан зор қаржылық, техникалық және еңбек ресурстарын жұмылдырды. Республиканың аграрлық секторына салынған инвестициялар 1953 жылы 970,3 миллион рубльден 1955 жылы 4572,2 миллион рубльге дейін өсті (4,7 есе өсті), бұл бюджеттің жартысына жуығын құрады; бұл ерекше факт болды, өйткені 1940-1950 жылдардың басында Аграрлық секторға бюджеттің шығыс бөлігінен 15-22% - дан аспады [28; 351]. Кеңестік экономиканың экстенсивті сәнінің жұмыс істеуі жағдайында да мұндай инвестициялар бұрын-соңды болмаған сипатта болды және бұл мән-жайларды тек сандық қана емес, сонымен қатар Қазақстан экономикасының айтарлықтай сапалық динамикасына алып келген фактор ретінде ескермеуді негізсіз деп санаймыз. Сонымен қатар, тың игеру кезеңінде күрделі салымдарды ұлғайту, тракторлар, комбайндар және басқа да машиналар паркін кеңейту арқылы ауыл шаруашылығының материалдық-техникалық базасы едәуір нығайтылды. 1954 жылдан 1958 жылға дейін өнеркәсіп ауыл шаруашылығына 664 мың түрлі трактор (немесе 15 мықтыға аударылған 1 миллионнан астам трактор), 361 мың астық комбайны және басқа да ауылшаруашылық машиналарын жеткізді. 1954-1955 жылдары 17,9 млн гектар (жоспар бойынша 15,3 млн.орнына) игерілді: Қостанай облысында ең көп жер саны — 3,8, Ақмола облысында — 3,3, Көкшетау облысында — 2,3, Павлодар облысында — 2,2 млн. га [29]. Республика 1954 жылы мемлекетке 238,6 миллион пұт нан тапсырды, бұл 1953 жылмен салыстырғанда 98 миллионға көп. Дәнді дақылдардың егістік алқаптары 16,4 млн гектарға дейін өсті (1954 жылы 8,4 млн га). Жалпы, тың эпос үшін А. А. Никонов айналымға шамамен 45 млн га тартылды, оның ішінде Қазақстанда 25 млн га және Ресейде 20 млн га. Тек тың және тыңайған жерлердің негізгі аудандары бойынша (Қазақстан, Сібір, Орал, Еділ облысы) астық өндірісі 2,2 есе өсті, ал дайындамалар үш есе өсті [30; 308]. 1955 жылы Қазақстанда қатты құрғақшылық басталды, оған ұқсас ондаған жылдар байқалмады. Дәнді дақылдардың өнімділігі өте төмен болды-гектарына 2,9 центнер [31]. Тың кеңшарларда өнімділік гектарына 1,5-2 центнерді құрады [32]. Жалпы алғанда, 1955 жылы дәнді дақылдардың егістік алқаптары 2 есеге жуық (8372,5 мың гектардан 16217,6 мыңға дейін) ұлғайғанымен, жалпы астық жинау 40% - ға (76318-ден 47187 мың центнерге дейін) азайды. 1955 жылғы құрғақшылық тың науқанның проблемаларын ғана емес (дайындықтың жеткіліксіздігі, ғылыми есептеулердің, болжамдардың болмауы, материалдық-техникалық базаның әлсіздігі және т.б.), сонымен бірге КСРО-ның аграрлық дамуының экстенсивті моделінің проблемаларын ашты. Соған қарамастан, астық тапшылығы мәселесін шешудің іс жүзінде жүзеге асырылған экстенсивті моделі осы бағыттағы өткірлікті он жылға жуық уақытқа алып тастауға мүмкіндік берді. Зерттеу кезеңінде республиканың астық жинаушылары үшін ең қолайлы 1956 ж.болды: астық өнімділігі гектарынан 10,6 центнерге дейін көтерілді, дегенмен ол Тың үшін жоспарланған гектарынан 14-15 центнерге жете алмады (25 жылдағы осындай өнімді жыл, 1940 жылдан 1965 жылға дейін, жалғыз болды). 1956 жылы астықтың жалпы жиналуы 1957-1960 жылдардағы 1953 жылғы жалпы жинаудан 4,4 есе көп болды. егіс алқаптарының санында да, жалпы жиналыста да, мемлекеттік сатып алуда да айтарлықтай динамика байқалмады. Осылайша, дәнді дақылдарға бөлінген егіс алқаптары 1953 жылдан 1964 жылға дейін 3,5 есеге (7,01 млн гектардан 24,4 млн гектарға дейін) өсті, ал 1961-1965 жылдар кезеңінде орташа жылдық жалпы астық жинау 1951-1955 жылдармен салыстырғанда 3 есеге өсті. Тың игеру барысында Солтүстік Қазақстан ірі астық базасына айналды. Егер 1953 жылы мұнда 6,7 миллион гектар бидай егілген болса (КСРО-ның барлық егістік жерлерінің 3,4%), 1964 жылға қарай егістік алқабы 3,3 есе өсіп, 21,9 миллион гектарды құрады (КСРО егістігінің 9,9%). Осы онжылдықта өңірде барлық дәнді дақылдардың егіс алқабы 4,1 есеге, ал негізгі тауарлық дақыл — жаздық бидай дақылдары 4,8 есеге өсті. Мемлекеттік сатып алулар 5,5 еседен астам ұлғайды және 1954-1958 жылдары орта есеппен 5,73 млн тоннаға жетті. Астық дайындау көлемі бойынша Солтүстік Қазақстан осы жылдары төмен болды. Ең ауқымды жер жырту жоспарланған Солтүстік Қазақстанда (КСРО бойынша барлық игерілген тың жерлердің 41,5% — ы және Қазақстан бойынша 67% — ға жуығы) трактор паркі 1954 жылдан 1960 жылға дейін 6,8 есе, комбайндар-6,4 есе, жүк автомобильдері-11 есе өсті (4). Нәтижесінде еңбектің энергиямен жабдықталуы күрт өсті. Бір ауыл шаруашылығы өндірушісіне есептегенде ол орта одақтық көрсеткіштен 8,4 есе асып түсті [33; 237-241]. Сонымен, ауылшаруашылық өндірісінің өсуінің кең "қабаттасуы" оның саласына үлкен инвестициялық ағындарды енгізуді қажет етті. 1946-1952 жылдармен салыстырғанда Қазақстанның ауыл шаруашылығына мемлекеттік капитал салымдарының көлемі 1953-1965 жылдар кезеңінде 19 есеге артты (308,5 млн рубльден 5,9 млрд рубльге дейін). Тың жерлерді игерудің алғашқы жеті жылында ғана 1 гектарға шаққандағы егіс алқаптарының капитал қанықтылығы 2,5 есе өсті[33; 579, 34; 226]. Кеңестік әкімшілік - командалық жүйенің қалыптасқан (дерлік) әскери дәстүрлері мен орасан зор ұйымдастырушылық-жұмылдыру дағдылары "тың эпосының" алғашқы кезеңінде Ұлы Отан соғысынан бері адам ресурстарының бұрын-соңды болмаған жаппай қозғалысын жүргізуге мүмкіндік берді. 1954-1956 жылдары Қазақстанға 640 мың примоселинник келді, бұл тың аудандарда тұратын ауыл халқының жалпы жиынтығының 45% - дан астамын құрады. 1954 жылдан 1960 жылға дейін мұнда халық саны 1185 мың адамға өсті. Мұндай тез өсудің басты факторы дәл "тың" еңбек көші-қоны болды. Егер бүкіл Қазақстан бойынша халық саны 1954 жылдан 1958 жылға дейін 24% - ға өссе, тың облыстарда — 40– 50 % [35; 414]. КСРО-да 1954-1955 жылдары 40 мың еңбекке қабілетті әр түрлі ұлттардың 20 мың отбасы қоныстанды. КСРО-ның басқа аймақтарында көші-қон процестері есебінен ауыл халқының мұндай айтарлықтай өсуі болған жоқ. Көші — қон есебінен Солтүстік Қазақстан халқының саны күрт өсті: мысалы, Көкшетау облысының қала халқы 49% — ға, ауыл халқы 32% — ға, Қостанай-91 және 62% — ға, Павлодар — 105 және 72% - ға, Солтүстік Қазақстан-26 және 11% - ға, Целиноград-97 және 34% - ға өсті тиісінше. Жас мигранттардың есебінен 20-30 жылдық еңбек ресурстарының үлесі ұлғайды [36; 14]. 1954-1962 жылдары Қазақстанға Тың және тыңайған жерлерді игеруге негізінен КСРО-ның еуропалық бөлігінен 2 миллионға жуық адам келді [37; 58]. Тың жерлерді игеру кезеңіндегі ауқымды көші-қон Қазақстанның солтүстік өңірінде және жалпы республика бойынша еуропалық халықтың үлесі мен абсолютті санының күрт өсуінің басты себебі болды. Халық құрамының полиэтникалық сипаты өзінің ең жоғары мәндеріне жақындады. Тың игерудің әлеуметтік-демографиялық салдарының бірі Қазақстанда, әсіресе оның солтүстік облыстарында аралас неке үлесінің артуы болды. Бүкілодақтық халық санағының мәліметтері бойынша, Қазақ КСР аралас отбасылардың ең көп үлесі бар, тек Латвия мен Украинадан кейінгі республикалардың бірі болды. 1959 жылы КСРО — да бір ұлтты неке 85,6%, ұлтаралық неке 14,4% құрады. 1959 жылдан 1979 жылға дейін Қазақ КСР-дегі этникалық аралас отбасылардың үлесі 14,4% - дан 21,5% - ға дейін өсті, бұл ретте ауылдық жерлерде этносаралық некелер 18,2% -или құрады, бұл КСРО — ның барлық республикалары арасында ең үлкен үлес болды (Латвия КСР — 1-15,8% - дан 24,2% - ға дейін, Украина КСР-1-15,0% - дан 21,9% - ға дейін) [38]. Қазақстанда этносаралық неке үлесі әртүрлі этностар өкілдерінің санының өсуіне байланысты, әсіресе тың кезеңде ұлғайды. Демографтардың пікірінше, этностар мен олардың мәдениеттері негізінен титулдық ұлт басым болған ауыл тұрғындары деңгейінде де жақындасып жатты. Қалалық ортада этносаралық некелер бір-бірімен некеге тұратын титулдық емес этникалық топтар өкілдерінің едәуір санына байланысты кең таралды. Осылайша, елді азық-түлікпен қамтамасыз ету мәселесін шешу үшін кеңестік экстенсивті экономика үшін барлық дәстүрлі ресурстар тартылды: табиғатты шексіз кеңейту Стратегиясынан бастап, оны жүзеге асыратын аудандарда "тығыз" шоғырлануға дейін. Алайда, өздеріңіз білетіндей, экстенсивті әлеуетті жұмылдыру өзінің қандай да бір кезеңінде экономиканың немесе оның жекелеген салаларының динамикасының тұрақты, кем дегенде қысқа мерзімді өсуіне әкелуі мүмкін. Осыған байланысты Тың игеру сол кезде өте күшті ұлттық экономикалық әсер бергенін мойындау керек. Қазақстанға келетін болсақ, ол елдің қуатты азық-түлік базасына айналды (Ресей мен Украинадан кейінгі үшінші). 1954 жылдың көктемінен бастап (тың далада тыңшылардың шатырлары мен вагондары пайда болған кезде және ол алғаш рет фронтальды "тракторлық шабуылдарды" білген кезде) 1960 жылға дейін КСРО тың және тыңайған жерлерінің аудандарында олардың 41 миллион гектар алқаптары жыртылды. Оның ішінде Солтүстік Қазақстанда 17 млн га, ал республика бойынша 25,5 млн га игерілді, бұл оны Бүкілодақтық "тың эпостың"флагманы етті. 1956-1960 жылдар аралығында Қазақстанда 1949-1953 жылдардағы "целинге дейінгі" кезеңмен салыстырғанда орташа жылдық астық өндірісі 4,8 есе (3856 мың тоннадан 18400 мың тоннаға дейін), ал Тың өлкеде — 6,13 есе (2080 мың тоннадан 12768 мыңға дейін) өсті. Осы уақыт ішінде, тиісінше, қазақстандық астықты мемлекеттік сатып алу бірнеше есе өсті: жылына орта есеппен 6,3 есе [27; 406]. Осы сандарды Целинный өлкесінің ауыл шаруашылығы саласының озаттарының жоғарыда аталған жиналысында айтқан Н. Хрущев кейде өзіне тән тәсілмен әзілдеді, олар қазір " бишбармаққа да жеткілікті (мәтінде де бар. - З.С., Ж. А.), және галушки, және құймақ" [27; 406]. Өз сөзінде Бұл жерде ел көшбасшысы к.Ворошиловтың өз уақытында оған жасаған сөгісін еске түсірген сияқты ("Никита,... сіз Мемлекеттік ақшаны Қазақстанның құмына көбірек көмгіңіз келеді!"), тың капитал салымдарының тиімділігі туралы мәселеге тоқталды (бұған, ең алдымен, оны игеру қарсаңында болған Тыңның құны туралы дау-дамай себеп болды). Осыған байланысты ол 1954-1960 жылдары мемлекет тың және тыңайған жерлерді игеруге қосымша, әдеттегі (яғни, бұрын жоспарланған) капитал салымдарынан, 44 миллиард рубльден артық қаражат жұмсағанын еске салды. (1961 ж. ақшамен - 4 400 миллион рубль.). Таза аудандардағы тауарлы нан өнімдерінің өсуіне байланысты ғана қайтарым 76 миллиард рубльді құрады (7 600 миллион рубль). "Бұл дегеніміз, — деді Н. Хрущев, — бір тауарлық астық есебінен мемлекет тың аудандардың ауыл шаруашылығына барлық салымдарды жабып қана қоймай, сонымен қатар 32 миллиард рубльден астам таза табыс тапты (1961 жылғы ақшамен 3 200 миллион рубль) [27; 407]. Осы таңғажайып және шынымен де әсерлі статистиканы қорытындылай келе, Н. Хрущев өзінің "тың жобасының" партияішілік сыншыларына тағы да көпшілік алдында "мұрнын ысқылау" мүмкіндігін пайдаланбады (бірақ ол Тыңшылық әрқашан "партияның көрегендігінің" өнімі деп мәлімдегенімен, бәрі басты және маңызды екенін түсінді). "тың эпостың" шешуші бастамашысы мемлекеттің жаңа жемшөпі болды). "Біздің қымбатты Никита Сергеевич" Жеңісінің айқын мақтанышымен (дәл осы уақытқа дейін оны "жеке тұлғаға табынудың" жаңа кезеңінің идеологтары халық арасында ангаждай бастады) "дауылды қол шапалақтау" деп қорытындылады: "тың жерлерді игерудегі керемет жетістіктер партия мен халықтың алдында партияға қарсы топтың қайғылы банкроттыққа ұшырағанын айқын көрсетеді. Орталық Комитеттің тың игеру бағытына құлшыныспен қарсы шықты" [27; 407]. (Бұл жерде Молотов, Маленков, Каганович және т.б. айтылды, олар КОКП ОК маусым Пленумының (1957 ж.) "партияға қарсы фракциялық қызметі" үшін шешімімен партиялық-мемлекеттік басшылықтағы барлық маңызды лауазымдардан алынып тасталды, содан кейін партиядан шығарылды.) Тың игеру Қазақстанның мал шаруашылығы саласының дамуына елеулі серпін бергенін атап өтуге болмайды. Оны игерудің алғашқы онжылдығында республикада қоғамдық мал табынының саны едәуір өсті: ірі қара мал — 2 есе, қой — 1,3 және шошқа — 3 есе. Қазақстанда мал шаруашылығы өнімдерін Мемлекеттік сатып алу симметриялы түрде өсті: ет — 3,3 есе және сүт — 3 есе. Мемлекеттік жұмыртқа дайындау 7 есе өсті, бұл республикада астық өндірісінің қарқынды өсуімен жақсы жем-шөп базасын алған құс шаруашылығының жақсы дамуымен түсіндірілді [39; 4]. "Американы сүт, май және ет өндірумен қуып жетіңіз!"өзін" ауыл шаруашылығының білгірі " деп санаған Н. Хрущев ауыл шаруашылығының озаттары мен практиктеріне тың жағдайда мал шаруашылығы өнімдерінің өсуін қалай арттыруға және ет өндірісін оңтайлы құрылымдауға үйреткен. Мұнда оның пікірінше, сиыр еті барлық ет өнімдерінің 35%, шошқа еті — 30, қой еті — 20, құс еті — 12, жылқы еті — 3% болуы керек [27; 423]. Залдың соңғы санына қатысты: "жылқы еті аз!». Хрущев одан қарапайым аудитория үшін өте ерекше түрде күлді. "Біздің елде жылқы мясо тұтынатын көптеген ұлттар бар... Мен Қазақстанға немесе Өзбекстанға барған кезде, Мен әрқашан достарымнан мені қонақ ретінде "достық"шұжығымен емдеуін сұраймын. Мен сізге "Достық" шұжығының не екенін түсіндірдім-бұл шошқа майы қосылған жылқы шұжығы". Бұдан әрі байыпты, бірақ бәрібір жеңіл және директивті, ол ешнәрсеге міндетті емес, ол кейбір ұлт өкілдері "жылқы любят жақсы көреді және керісінше шошқа потреб аз тұтынады" деп айтты. Сонымен, неге біз жылқы выращивать өсірмеуіміз керек? Міне, мен айналамын-жылқы производ шығарыңыз " [27; 424]. Бірақ әзілдер әзіл-қалжыңмен, алайда республикада жылқы еті өндірісі төмендей берді, алайда жылқы малының өзі де азайып кетті. Ол жай ғана далалық жем-шөптен айырылды, өйткені жер жырту орталық үйлердің терезелеріне жетті, сондықтан жылқылар сайларда жайылып, тың ауылдық жолдардың бойындағы тар аралықтарда жайылды. Сонымен қатар, Н. Хрущев "колхоздық жемді бекер жейтін" сивой меринге емес, "темір атқа"бәс тігеді. 1953 жылғы қазаннан 1957 жылғы қазанға дейін Қазақстанның колхоздары мен совхоздарындағы жылқылардың саны 733 мыңға азайды. бас, немесе шамамен 2 есе, ал бие табыны-247 мың басқа немесе 2,4 есе [40]. Егер тың жерлерді заманауи, түбегейлі өзгерген шындықтардың призмасында қарастыратын болсақ, онда оның республика үшін рөлі сөзсіз. Тың жердің арқасында Қазақстан Солтүстік Америкада (АҚШ және Канада), Еуропада (Франция, Украина, Ресейдің оңтүстігі), оңтүстік жарты шарда (Аргентина және Австралия) өте тар жолақ — жердің астық белдеуіне ене бастады. Дәл осы елдер әлемдік астық нарығының конъюнктурасын бақылайды. Шаруашылық айналымға тың жыртқыштарды енгізу нәтижесінде Қазақстанда жан басына шаққанда 1 мыңнан астам, көбінесе одан да көп килограмм астық өндіріле бастады. Сонымен қатар, әлемдік тәжірибеге сәйкес, Азық-түлік мәселесін тұрақты кепілдендірілген шешу және әлемдік астық нарығына шығу мүмкіндіктерін алу үшін 1 мың кг шамасында көрсеткіш жеткілікті. мұндай елдер әлемде аз: Канада, Австралия, АҚШ, Франция, Венгрия және т. б. Сондай-ақ, дәнді дақылдарға бөлінген әлемдік егіс алқаптарының 90-95% - мяг жұмсақ бидай алатынын, ал Қазақстанның тың аймағы негізінен қатты бидай, оның құрамында ақуыздың көп болуымен ерекшеленетін күшті сорттарын өндіретінін есте ұстаған жөн. Республиканың тың аймақтарында қатты бидай өндіретін әлемдегі ең ірі массивтердің бірі орналасқан. Ең құнды қатты бидай-дурум өндіру бойынша Қазақстан әлемдік көшбасшылардың ондығына, ал жемісті жылдары — бестікке кіреді. (Салыстыру үшін: технологиялық сапасы төмен астықтан өндірілген жүздеген килограмм ұнның 91 кг нан, ал күшті астық ұнының бірдей мөлшерінен 115 кг нан пісіріледі; Әлсіз дәнге қосылған күшті бидайдың 20-30% - ы сапалы нан алуға мүмкіндік береді.) Демек, тың жерлерді игеру нәтижесінде республика өзінің қажеттіліктерін толық қанағаттандыру үшін ғана емес, сонымен қатар жоғары технологиялық Астықты экспорттаушы ел ретінде әлемдік нарыққа шығу үшін барлық алғышарттарды алды (астық экспорты бойынша республика елдердің алғашқы ондығына, ал ұн — үштікке кіреді). Әлемдік халықтың азық-түлік қажеттіліктері жылдан жылға өсіп келе жатқанын ескере отырып, байланысты проблемалардың синхронды өзектілігін абсолютті сенімділікпен болжауға болады (сарапшылар не істейді). Қазірдің өзінде ұлттық қауіпсіздіктің барлық компоненттерінің ішінде "азық-түлік" аспектісі авангардтық рөлге ие. Сонымен қатар, ішкі саяси сипаттағы бұрыштармен қатар, ол өзінің геоэкономикалық және геосаяси проекцияларын да ашады (ХХ ғасырдың 50-жылдарында. АҚШ-тың сол кездегі президенті Дуайт Эйзенхауэр болашақта бәрі зымыран-атом қаруын емес, азық — түлік ресурстарының иеленуін анықтайды деп болжады; Солтүстік Корея қорқынышты әскери Арсеналдың болуын мақтан тұтады, бірақ оның халқы анда-санда аштықты немесе нормаланған азық-түлікпен қамтамасыз етуді біледі-бұл кеңес тарихынан да таныс жағдай). Тыңның бүгінгі және, әрине, болашақта әлеуетін асыра бағалау қиын. Бірақ кеңес заманында оның мүмкіндіктері көбінесе нарықтық емес, демек, экономиканың экстенсивті сипатымен теңестірілді. Сонымен қатар," тың эпос " бірқатар күрделі мәселелермен бірге жүрді. Сондықтан, кеңестік "тың жобаның" әлеуметтік-экономикалық тиімділігін азды-көпті жан-жақты бағалау үшін оның экологиялық ұтымдылық, экономикалық негізділік дәрежесі, сондай-ақ әлеуметтік компонент сияқты аспектілерін қарастырған жөн. Бірінші сәттен бастайық. Жоғарыда айтылғандай, табиғи-климаттық жіктеу бойынша Солтүстік Қазақстанның аумағы (негізгі тың аумағы) дала аймағына жатады, мұнда жауын — шашынның жылдық орташа мөлшері — 250-400 мм, ылғалдандыру коэффициенті–0,45-0,70 (1-ден төмен коэффициент жеткіліксіз ылғалдандыру болып саналады). Жартылай құрғақ және құрғақ жылдар ықтималдығы 55-70 %, ал құрғақ жылдар 10-15% құрайды. Климаттың ауылшаруашылық өнімділігі төмен және 37-ден 48 баллға дейін өзгереді (КСРО-да 100 балл үшін дәнді дақылдардың орташа өнімділігі соңғы 10 жыл ішінде белгілі бір кезеңге қатысты қабылданды: колхоздар мен совхоздар үшін ол 10 ц/га деңгейінде шығарылды). Оның шектелуі ылғалдың күрт жетіспеушілігіне, климаттың жоғары континенталдылығына, жел эрозиясы процестерінің күшті таралуына, сортаң топырақтар мен сортаңдардың егістік жерлерінің едәуір пайызына байланысты. Батысында Қостанай облысынан шығысында Семей аудандарына дейін созылған аумақ Қазақстан өңірінің құрғақ дала аймағына кірді. Ол ылғалдылығы жеткіліксіз күрт континентальды климатпен сипатталады (жауын — шашын мөлшері — 225-350 мм, ылғалдылық коэффициенті–0,33-0,45). Құрғақ және құрғақ жылдардың ықтималдығы 70-95 % құрайды. Кең кеңістіктер топырақтың жел эрозиясына ұшырайды. Ауылшаруашылық өнімділігі ылғалдың күрт жетіспеушілігімен, жиі құрғақшылық пен құрғақшылықпен шектеледі, сондықтан ол тек 26-дан 38 баллға дейін өзгереді [41; 47, 52, 54, 42; 47]. Осылайша, Солтүстік Қазақстан егіншілікті дамыту үшін өзіне тән климатқа да, топырақ құрылымына да қатысты өте күрделі аймақты ұсынды:мұнда аридтілік пен семиаридтілік белгілері күшті. Әрине, мұның бәрін "тың шабуылға"майдан дайындаған ғалымдар мен мамандар, жерге орналастырушылар ескерген. Тікелей далада 69 кешенді экспедиция (1 мыңға жуық адам) жұмыс істеді. Топырақты зерттеу 100 млн гектар алқапта жүргізілді. Зерттеу жұмыстарының бұрын-соңды болмаған үлкен көлемі және оларды қысқа мерзімде аяқтау қажеттілігі, мұндай жағдайларда, елеулі қателіктерге әкелетіні түсінікті. Тың жер жыртуға жер жыртуға жарамсыз жерлердің едәуір массивтері, жеңіл механикалық құрамы бар топырақтар (құмды және құмды), сортаңдар мен жартылай сортаңдар келді: 25 миллион гектар жердің 8 миллионы сортаң және құмды топырақтарға тиесілі болды. Нәтижесінде 1957-1958 жылдары шаңды дауылдар басталды, яғни жеңіл механикалық құрамы бар топырақты үрлеу (дефляция). Мәселен, Павлодар облысында тың игерудің үшінші жылында совхоздар астық алқаптарының жартысын жоғалтты [43; 17]. 1960 жылдардың басынан бастап су-жел эрозиясы ауыр топырақтары бар орасан зор жерлерді де қамтыды. Осы уақытқа дейін Солтүстік Қазақстанда 9 миллион гектардан астам топырақ дефляцияға ұшырады, бұл сол кезде Франция сияқты елдің бүкіл ауылшаруашылық аймағына тең болды. Бейнелеп айтқанда, топырақ көкжиегі экономикалық айналымнан атмосфераға айналды (ескі тыңшылар "қара қарды" және "оғаш жаңбырды" еске алды, содан кейін суланғандар өздерінен кірді қырып тастады, бақытымызға орай, білімді адамдар таң қалса да, оны Армагеддон деп қателеспеді). Содан кейін, А.А. Никонов еске алады, "Швед газеттері Стокгольмнің тротуарларында орыс қара топырағының қабаты бар деп жазды" [30; 309]. Бұл қара жер шаңының едәуір бөлігі қазақстандық жерлерден болуы мүмкін. Рас, болашақта егіншіліктің топырақты қорғау жүйелері, атап айтқанда, топырақты қалдықсыз өңдеу (үйінді соқа тегіс кесуге ауыстырылды, бұл сабан мен басқа да органикалық қалдықтарды сақтауға мүмкіндік берді), сабан сепкіштермен себу, дәнді дақылдардың ауыспалы егісі және т. б. алайда, экологтар атап өткендей, қазіргі заманғы формалардағы кез-келген іс-шаралар жағымсыз құбылыстарды азайтады, бірақ қажетті қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз етпейді. Демек, Топырақты өңдеудің жұмсақ жүйелері де проблемаларды шешпейді, ал далалық тың егіншіліктің негізі-буға келетін болсақ, Таза бу желге, әсіресе су эрозиясына ең сезімтал, сондықтан топырақ құнарлылығын жоғалтудың күшті көзі болып табылады. Егіншіліктің топырақты қажет ететін сипаты Кеңес Одағының басқа елдерге қарағанда топырақтың жоғарғы қабатының көбірек көлемін жоғалтуына әкелді. Елдегі эрозияның ауқымы туралы толық ақпарат болмады (және бұл түсінікті, өйткені адамның қоршаған ортаға ұқыпты қарауын уағыздаған экологиялық ғылым КСРО-да көптеген жылдар бойы сүйікті бола алмады, оның экстенсивті экономикасы оның аяусыз және кең қанауына бағытталған). Осыған қарамастан, бұл туралы кейбір мәліметтер бар. Мәселен, мысалы, Лестер Браун Дүниежүзілік бақылау институтының (АҚШ) ең мұқият бағалауы бойынша, бұрынғы КСРО-ның егістік жерлеріндегі топырақтың жоғарғы қабатының жоғалуы жылына шамамен 2,3 миллиард тоннаны құрады (1985 жылғы мәліметтер) [44; 303]. Олардың едәуір бөлігі Қазақстанның тың аудандарына тиесілі екені түсінікті. Солтүстік Қазақстанда қара топырақтар мен каштан топырақтарындағы гумустың бастапқы бастапқы қоры 4,3 млрд тоннаны құрады, тың жерлерді игергеннен кейін олардың эрозия процестерінің әсерінен 1,2 млрд тоннасы қайтарымсыз жоғалды [45; 97]. Гумус қабаты ыдырап, оның әр сантиметрлік қабатының өлімімен бірге бір гектарда 76 кг азот, 240 кг фосфор, 800 кг калий жоғалды, ал ешқандай "үлкен химия" мүмкін емес еді- "тың жоба": жетістіктер мен проблемалар... сериясы "тарих. Философия". № 4(92)/2018 105 ла дегумуфикациядан болған шығындарды өтеу. Гумус қабаты өте жұқа: егер сіз жерді футбол добы ретінде елестетсеңіз, онда ол адам шашынан жұқа қабықпен бейнеленуі керек және ол өте ұзақ уақыт бойы қалыптасады. Эрозия процестерімен жойылған қалыңдығы 2,5 см гумустың горизонтын қалпына келтіру үшін 300-ден 1000 жылға дейін, тіпті жақсы өсімдік жамылғысы болған жағдайда ғана қажет деп есептеледі [46; 150]. Бір кездері кейбір идеологиялық тұрғыдан "білімді" кеңес ғалымдары біздің планетамыздағы құрғақшылықтың артуы және оның кеңірек аумақтарының дезертификациясы (шөлейттенуі) мәселелерін талқылап, "империалистік капиталистерді"жазалауды жақсы көрді. Олар "үшінші әлем" елінің неоколониалдық әдістерін қолдана отырып, Африканың тропикалық ормандары мен Амазонка сельвасын жаппай қырып жатыр (біз "Тайганың жасыл теңізі" арқылы "кең" балта мен "Достық"шынжырлы арамен жүрмеген сияқтымыз). Шынында да, жердің "жасыл өкпесі" болып табылатын ормандардың азаюы құрғақшылық құбылыстарымен тікелей байланысты. Бірақ кең ауқымды жырту құрғақшылықтың өсуіне ықпал етеді. Соңғы уақытқа дейін бұл факторға (кем дегенде кеңестік ғылымда) елеулі көңіл бөлінбеді. Сонымен қатар, белгілі болғандай, алып жер жырту өте жағымсыз Климаттық қозғалыстарды тудыруы мүмкін. Ғалымдардың пайымдауынша, тұрақты органикалық қорғанысы жоқ топырақпен салыстырғанда, мұндай топырақ күн энергиясын 7-17 есе аз сіңіреді, тек 18-23° дейін қызады немесе 3-4 есе әлсіз [47; 73]. Өздеріңіз білетіндей, топырақтың ашық бетімен қосымша сіңірілген күннің сәулелік энергиясы жылу энергиясына ауысады, артық және тек құрғақшылыққа жұмсалады. Демек, беті ашық топырақтар құрғақшылықты және үлкен қашықтықта күшейту көзі ретінде қызмет ететіні анық. Бұл "ғасырлық" статистикалық трендке (1885 жылдан 1985 жылға дейін) жүгінген кезде айқын көрінеді. Оның бірінші тоқсанында (1885-1910 жж.) Солтүстік Қазақстан, Төменгі Еділ аумағында және басқа аудандарда қатты құрғақшылық әдеттегідей болғанымен, жиі байқалмады (25 жылдың ішінде — 6-7 егіншілік маусымы). Бірақ егер трендтің соңғы ширегінің статистикасын қарастыратын болсақ (1960-1985 жж.), бұл аудандарда қарқынды жер жырту, ең алдымен тың, содан кейін 25 жыл ішінде құрғақ және қатты құрғақ (мысалы, 1963 ж.) жиырмаға жуық болды. Солтүстік Қазақстан жерлеріндегі орташа өнімділік статистикасы 1951 жылдан 1987 жылға дейін бұл жерде егістік өнімділігі 10,6-дан 13,6 ц/га-ға дейін тіркелген тоғыз жыл ғана болғанын анықтады, яғни орта есеппен әр онжылдықта тек екі қолайлы жыл болды [48]. Экологиялық-географиялық болжамның қазіргі деңгейінде табиғи ортаға ауқымды антропогендік (бұл жағдайда агрогендік) әсердің аймақтық және жаһандық салдарын болжау қиын, бірақ мұндай әсер жер биосферасының жекелеген компоненттерінің деградациясын тудырады, тарихи қалыптасқан циклдердің теңгерімсіздігіне және жалпы сапалық деградацияға әкеледі деген күмән жоқ. Эволюциялық пайда болған сапалық сенімділік пен ерекшеліктің жойылуы адамзат өркениетінің одан әрі дамуын проблемалы етеді. Осылайша, Қазақстандағы тың жер жырту (1954-1960 жылдары мұнда 25,5 млн га көтерілген) ауқымды экологиялық теріс проекциялар бере алмады. Табиғатты кеңейіп келе жатқан (экстенсивті) пайдалану стратегиясын көрсететін тыңға бағыт ала отырып, кеңестік партия-мемлекет басшылығы "Жер — біздің ортақ үйіміз" әмбебап гуманитарлық қағидатын елемеді, осылайша алдағы экологиялық катаклизмдер үшін моральдық жауапкершілікті өз мойнына алды. Шығыс кеңістігінде қалыптасқан қауіпті егіншіліктің алып аймағы егін жинауға ғана емес, ең алдымен біздің ортақ үйіміз — Жер планетасының экологиясына да қауіпті болды. Бақытымызға орай, бұл" кеңестік экологиялық " мұра қазір қиын, бірақ мақсатты түрде түзетілуде. Экономикалық орындылыққа келетін болсақ, бұл аспектіні суреттеу қиын, өйткені статистикалық есептеулер тек қатаң түрде берілген, яғни жоғары билік салаларында күтілетін, кілтте, "экстенсивті" әдіснамаға сәйкес келмейтін параметрлерді тиісті талдаусыз, "орталық" критерийлерге назар аударған: "көп – аз"типтегі екілік оппозициялар, "өсу – өсу емес" және т.б. кеңес авторлары берген Тыңның экономикалық ұтымдылығын бағалау белгілі, атап айтқанда С. Баишев тың игеруден ел 6,1 миллиард таза пайда алды деп есептеді [49; 161]. Академик А. А. Никонов Кеңес мемлекеті тыңға 1954-1959 жылдар аралығында 37,4 миллиард рубль инвестициялады деп жазады, осы аудандардың тауарлық астығының арқасында бюджет шамамен 62 миллиард рубль алды, сондықтан тыңнан 24 миллиард рубль таза табыс алынды деп санайды [30; 309]. Бірақ бүгінде біз сенімді түрде айта аламыз: аты аңызға айналған қазақстандық миллиардтаған пұт нанның экономикалық шығындарының нақты бағасы қандай екенін ешкім білмейді. Алайда, егер тың гектарға 1,5 — тен 2 центнерге дейін астық егіліп, 6-9 центнерден аспайтынын ескерсек (1954-1958 жылдары орташа өнімділік 7,3 ц/га, 1961-1965 жылдары — 6,1 ц/га, ал құрғақ 1963 жылы-3,9 ц/га), содан кейін экономикалық орындылық мәселесі бос емес болып көрінеді [50; 4]. Сонымен қатар, кейбір тың аудандарда одан да жаман болғанын ескеру қажет. Мәселен, мысалы, Целиноград облысында 1954 жылдан 1967 жылға дейін үш жыл бойы жер өнімділігі 4 ц/га аспады, ал 1965 жылы ол 2 ц/га дейін жетпеді [75]. Тіпті өте қолайлы 1958 жылы. Қазақстанның Тың өлкесінің совхоздары мемлекетке 75 миллион рубль шығын әкелді (және бұл өте жоғары өнім жылына), ал 1962 жылы — үш есе үлкен көлемде (223 миллион рубль), 670 совхоздың тек 101-і (15 %) экономикалық жылды пайдамен аяқтады [51]. Сонымен қатар, Хрущев орта есеппен 15-17 ц/га жинауға болады деп болжады, бұл тың ауылшаруашылық ландшафттарының өнімді мүмкіндіктеріне қатысты оның құзыреттілік деңгейі туралы айтты [27; 468]. Ауыл шаруашылығы өндірісінің шығындарының мөлшеріне Еңбек ресурстарын тарту ауқымы да тікелей әсер еткені анық. Жыл сайын тың жерлерге басқа облыстар мен республикалардан көптеген студенттер, қала тұрғындары, комбайншылар мен механизаторлар келді. Мәселен, 1956 жылы (Қазақстан 1 млрд пуд берген бірінші жағдай. нан) елдің түкпір-түкпірінен егін жинауға 12 мыңға жуық комбайнер, 20 мың жүргізуші тиісті техникамен тартылды. 1959-1963 жылдары тың алқапта басқа одақтас республикалардан келген 358 мың механизатор жұмыс істеді (оған 30,7 миллион рубль жұмсалды) [52]. Кеңестік экстенсивті ауыл шаруашылығы үшін дәстүрлі еңбек ресурстарының доноры студенттік болды. Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің ХІІ Пленумында (1969 ж. желтоқсан) сөйлеген сөзінде оның бірінші хатшысы Д. Қонаев: "біз комсомолдың өзіне тән задыласы мен ынта-жігері бар екеніне сенімдіміз... ЖОО студенттері арасынан механизаторларды даярлауға өз үлесін қосады " [53]. Олар айтқандай, айтылды-жасалды. Республиканың жоғары оқу орындарында (тіпті аграрлық бейінді емес) "Комбайнтану"міндетті курсы оқыла бастады. Әдеттегідей, "жастар ынта-жігерін" идеологиялық қамтамасыз ету машинасы іске қосылды. Комсомол соқпалы құрылыстарының романтикасын дәріптейтін қуаттандыратын кинотаспалар түсірілді, жастардың көңіл-күйін түсіретін әндер тез жазылды ("гитаралардың қуанышты құрылымы. Қатыгез тәртіп отряды. Дала өрті сияқты, әндер өртеніп жатыр "немесе" студенттердің өз планетасы бар — бұл тың!»). "Трибуналар" — "жоғары патриоттық" риторикаға енген әр түрлі Комсомол аппараттарының атқыштары жастарды "жеңдерін жоғары көтеруге"шақырды. Жазғы сессиядан кейін бірден студенттік эшелондар "үшінші еңбек семестріне" аттанды (бұл жұмылдыру-еңбек науқанының ұрандарында патосно көрсетілген). Мысалы, 1969 жылы егін жинауға 1 мыңнан астам ЖОО студенттері және механизатор мамандығын алған 2 мың орта арнаулы оқу орындарының оқушылары қатысты [54; 135]. Механизатордың қолөнерін оқытудың осындай жеделдетілген бағдарламасы бойынша өнеркәсіп, құрылыс, көлік жұмысшылары да дайындалды. Жоғарыда аталған жылы нан алқабында 10 мың "өнеркәсіптік пролетариат елшілері мен қала жұмысшылары"жұмыс істеді. "Тың еңбектің" тағы бір жаппай көзі армия болды. Ондаған әскери автомобиль батальондары, мыңдаған мерзімді қызмет сарбаздары егін жинауға үнемі жіберіліп отырды. Сонымен қатар, әскери қайта даярлауға (Қарулы Күштерге түскен жаңартылған техниканы игеруге) шақырылған запастағы жауынгерлер де осында жіберілді. Міне, осындай "нан майданына"әскери жұмылдырудың бір мысалы. 1968 жылы маусымда (және бұл жылдан жылға қайталанып отырды) КСРО Министрлер Кеңесі Қорғаныс министрлігіне астықты тасымалдау үшін құрылған автомобиль батальондарын "арнайы" 6 айлық жиындарға 19 мың әскери міндеттілерді (резерв жауынгерлерін) шақыруға рұқсат беретін (іс жүзінде тікелей міндеттейтін) қаулы қабылдады. Сонымен қатар, әскери ведомствоға сол қаулымен 1968 жылдың 1 желтоқсанына дейін әскери қызметте әскери автокөлік жүргізушілері мамандығы бар және маусым айында Кеңес Армиясы қатарынан запасқа шығарылуға жататын 70 мың әскери қызметшіні ұстауға бұйрық берілді, яғни. олардың демобилизациясы тағы 5 айға кешіктірілді [55]. 1968 жылдың 1 тамызынан бастап КСРО Әскери-теңіз күштерінің бұйрығына сәйкес Қорғаныс министрлігінің әскери комиссариаттары 3 айлық әскери жиындарға тағы 33 мың әскери міндеттілерді, оның ішінде 2250 запастағы офицерлерді шақырды [56]. Сонымен бірге, КСРО Әскери-теңіз күштері КСРО Мемснабына 1968 жылдың 1 қыркүйегіне дейін 15 мың жүк көлігін, 90 ГАЗ-29 машинасын, 150 жылжымалы шеберхананы және 120 жанармай құю машинасын егін жинау үшін бөлуді міндеттеді (бұл техниканың барлығына әскери жиындарға шақырылған). Сол жылдың тамыз айында Үкіметтің нұсқауы бойынша Мемснаб Қорғаныс министрлігіне тағы 10 мың автомобиль, 80 ГАЗ-29, 100 жылжымалы автомастер және 100 жанармай цистернасын бөлді. Барлығы 32 мың жүк көлігі жеткізілді [57]. Мысалы, Қостанай облысында ғана 1968 жылғы егін жинауға 20 мың әскери автомашина жұмылдырылды [58]. "Нан майданына" осы жаппай жұмылдырудың барлығы еңбек массасының орасан зор және ұтымсыз шығындарына әкелді. Кейде нан алқабында тікелей немесе жанама жұмыспен қамтылғандар саны 1 миллионнан астам адамға жетті. Әрине, бұл астық өндірісінің рентабельділігіне, оның нақты құнына әсер ете алмады. Кез-келген өндірістің құнын көп факторлы талдау құрылымында еңбек шығындары оны оңай теңестіруге болатындай үлкен сегментті алатындығы белгілі, яғни.жай сөзбен айтқанда, байқалмайды. Бірақ совхоздық-колхоздық " бухгалтерия "бұл экономикалық" айла-амалдар " мен басқатырғыштардың бәріне бармай-ақ жиі жасады. Мұнда олар шебер құлшыныспен емес, әдеттегі тәуелділік ойларын басшылыққа алды. Егер тікелей еңбек шығындары ескерілмесе, онда олар жанама, яғни туынды "ұсақ-түйектер" туралы мүлдем ойламады. Мәселен, ауыл шаруашылығы жұмыстарына байланысты өнеркәсіп жұмысшылары мен басқа да жұмыспен қамту салаларындағы қала тұрғындары тұрақты жұмыс орнынан салыстырмалы түрде ұзақ уақыт бойы алшақтады, бірақ бұл жерде оған баламалы материалдық (немесе материалдық емес) құнды құрмай, жалақыларының 75% алды. Нан азабына жіберілген студенттер оның әдеттегі тартылуына байланысты оқу жылының басына (1 қыркүйек) емес, кейінірек (кейде қазан айында) оралды. Осыған байланысты сабақтардың оқу-тақырыптық кестелері бұзылып, дәріс курстары қысқарып, қысқартылды. Нәтижесінде студенттер басқа тақырыптарды тыңдамады немесе оларды өз бетінше игеруге мәжбүр болды (бұл, әрине, олардың болашақ кәсіби қызметіне әсер ете алмады). Шынында да шексіз тың жерлерге байланысты өскен энергетикалық шығындар да орасан зор болды: совхоз жерлерінің ауданы ондаған мың гектарды құрады. Мұнда бір механизатор орта есеппен 50-60 га жерді өңдеуге мәжбүр болды, ал оның мамандығы бойынша Ресейде 11,6 га, Украинада — 5,6, ал Беларуссияда — 4,7 га [59; 28], яғни 5-тен 12 есе аз өңделетін жер көлемі. Тракторлардың, комбайндардың және автомобильдердің қозғалысының "иықтары" өздерінің қашықтықтарында керемет созылды (басқа совхоздарда орталық үйлерден бөлімшелерге немесе бригадаларға жету үшін 20-30 шақырым жүру қажет болды). Бұл энергия тасымалдаушылардың (бензин, дизель отыны, майлау материалдары және т.б.) айтарлықтай шығындарын қажет ететіні түсінікті. Нарықтық кеңістікте шаруашылық жүргізетін Батыс фермері осындай энергия шығындарымен бірден құлдырап кетер еді, өйткені тек осыған байланысты ол өз өндірісінің рентабельділігін нөлге немесе, мүмкін, теріс мәндерге дейін төмендетер еді. Сондықтан ол оннан және жүзден лейге дейін қажетті энергия шығындарын есептеді. Кеңестік "қоғамдық" ауыл шаруашылығы "капиталистік кешендерден"айырылды. Мемлекет үлкен аумақтарды жыртуға бұйрық береді-демек, бұл қажет, ол анық! Ал қажетті жанармайға келетін болсақ, мемлекет оны қанша қажет болса, сонша мөлшерде және жеңілдікті бағамен және сол қайтарылмайтын несиелер есебінен шексіз береді. (Сталин бір кездері Кеңес колхоздарының кем дегенде орташа пайда алу қабілетіне қатысты батыс экономистерінің сыни пессимизміне жауап бере отырып, бұл буржуазиялық "ғалымдар" Социалистік экономикаларға ешқандай орташа пайда, тіпті жалпы пайда қажет емес екенін ұмытып кетеді; оларға әрқашан туған мемлекет көмектеседі. Содан кейін ол қалай көмектесті, біз 1930 жылдардың басындағы жаппай аштықтан білеміз. бірақ социалистік ұжымдық ауыл шаруашылығының тәуелділік сенімі бастық сол кезде байқаусызда дәл айтты.) Ұжымдастыру кезінен бастап иелік етпейтін мотивацияның стереотиптерінде тәрбиеленген ("менікі емес, біреудің қоғамдық", яғни анонимді-абстрактілі ұжымдастыруға жататындар), жаппай ауыл еңбеккерлері кезекші-сүйретілген сыйлықтарға сіз қатаң үнемдеу режиміне баяу жауап берді. Сондықтан, цистерналардың шүмектерінен жанар-жағармай материалдарының үй және бригадалық қоймаларында бензин немесе дизель отыны үздіксіз ағып, астындағы "энергетикалық" шалшықты толтырған кезде суретті жиі байқауға болады,оның жанында "Мұқият" тақтайшасы бар! Темекі шекпеңіз! Жарылғыш!». Олар айтқандай, ұсақ бөлшектер, бірақ олар бүкіл механизмді құрады. Жоғарыда айтылғандай, тың жерлерді жыртудың ең маңызды мақсаты астық мәселесін шешу міндеті болды. Бірақ оған қол жеткізілді ме, дәлірек айтсақ, кеңестік нарықтық емес экстенсивті экономика жағдайында жүзеге асырылуы мүмкін бе? Кеңейту әдіснамасына назар аудара отырып, кеңестік агроэкономикалық ғылым азық-түлік мәселесін шешу үшін жан басына шаққанда шартты түрде, кем дегенде, бір гектар егістік алқапқа ие болу үшін осындай жағдайға жету маңызды деп есептеді. Осыған байланысты 1950 жылдары КСРО-да шамамен 50 миллион гектар тапшылық байқалды (сондықтан елде ашылған тың новидің 42 миллион гектар жері кездейсоқ емес.) Ғылыми билік қойған міндет шешілді-әрбір кеңес адамы гектарға жуық "алды". КСРО жер шарындағы барлық астық алқаптарының 16%—. құрады (салыстыру үшін: ҚХР — 13 %, Үндістан — 14, АҚШ-8,5 %) [60]. Алайда мәселе қалды. Үлкен ауылшаруашылық әлеуеті бар ел 1970 жылдардан бастап әлемдегі ең ірі астық импорттаушылардың бестігіне тұрақты түрде кірді (Жапония, Қытай, Сауд Арабиясы және т.б.). Өмір тәжірибесі ҒТР жағдайында табиғи фактордың өзі әлі шешуші шарт емес екенін дәлелдеді. Жер учаскелерінде өте шектеулі және метрден метрге полдерлерді теңізден қайтарып алуға мәжбүр болған Нидерланды алыңыз. Алайда, КСРО — жердің алтыдан бір бөлігі-экономиканың экстенсивті сипатына байланысты онымен ешқандай салыстыруға келмеді. Голландияда егістік алқабы небәрі 0,9 млн га құрады (КСРО — да-233 млн). Бір гектар егістікке арналған өнім мұнда 8900 долларды құрады. (КСРО-да-300). Бір гектар егістік 16,5 адамды тамақтандырды (КСРО — да-1,2). Ауыл шаруашылығының бір қызметкері 60 адамды азық — түлікпен қамтамасыз етті (КСРО-да-13). Сонымен қатар, КСРО-да бір гектар егістікте Голландияға қарағанда 15-20 есе көп адам жұмыспен қамтылды [61]. Сонымен, тың "экстенсивті" маневр ретінде өзін экономикалық тұрғыдан ақтамады. Ел астық импорттаушы болып қала берді, ал мәжбүрлі қарқындылыққа шығу ұзақ уақыт бойы бұғатталды. Тың жердің әлеуметтік құрамдас бөлігі туралы сұраққа көше отырып, бұл даусыз деп айту керек. Тың игерудің алғашқы онжылдықтарында ғана қатты жабындысы бар автожолдардың ұзындығы 14 еседен астам өсті, Теміржол жолдары екі жарым мың шақырымға айналды. 90 мың км электр желілері созылды, ал 85 мыңы ауылдық жерлерде [62]. Жалаңаш далада жақсы әлеуметтік-мәдени инфрақұрылымы бар көптеген ауылдар пайда болды. Аймақтың ескі қалалары — Целиноград, Павлодар, Көкшетау, Қостанай, Петропавл жаңартылды, олардың саны өсті. Тұрғын үй, әлеуметтік-мәдени нысандар, мектептер, мектепке дейінгі балалар мекемелері, емханалар, ауруханалар және т.б. құрылысы едәуір өсті. Бірақ әлеуметтік медиация аясында "тың жоба" өзінің жеке теріс проекцияларынсыз болған жоқ. Тың жерлерді игеру негізінен басқа республикалардан Еңбек ресурстарын тарту арқылы жүзеге асырылғаны атап өтілді (1960-1965 жылдары Солтүстік Қазақстан халқының 61% — ға өсуі республикааралық көші-қон есебінен қамтамасыз етілді) - РСФСР, Украина, Молдова, Беларусь және т. б. (Мао Цзедунмен кездесу кезінде Хрущев тіпті Солтүстік Қазақстан облысына кең ауқымды тарту мүмкіндігін талқылады). Қытай жұмыс күшінің тың жері.) 1954 жылдан 1964 жылға дейін. Қазақстанның барлық халқы 60% — ға, ал тың аймаққа кірген облыстардың халқы 80% - ға (1,6 млн адам) және оның басым бөлігінде сыртқы көші-қон есебінен өсті [63]. Нәтижесінде мұнда қоғамдық өмірді интернационалдандыру үдерістерін қарқынды динамикаландырған кең этноконтактілі әлеуметтік-мәдени аймақ қалыптасты, бұл әлемдік тәжірибеге сүйене отырып, негізінен оң үрдіс болды. Сонымен бірге көші-қон ағынының кеңдігі теріс әсер етті. Сонымен, донорлық аймақтар, яғни көші — қон ағынының көзі болып табылатын аудандар артық жұмыс күшінен тапшы аумақтарға айналды және жұмыс күшінің өткір тапшылығын анықтай бастады (мысалы, ресейлік қара емес жер). Бақыланбайтын көші-қон Қазақстан халқының ұлттық құрылымындағы титулдық этностың үлес салмағының 30 пайызға дейін төмендеуіне ықпал етті. Нәтижесінде тілге объективті қауіп төнді (қазақ тілінің қолданылу аясы одан әрі тарылды: 700-ден астам мектеп қазақ тілінен орыс тіліне аударылды), қазақ этносының тіршілігін қамтамасыз ету жүйесінің әлеуметтік-мәдени және басқа институттарына. Бұл ұлтаралық қатынастардың бүкіл кешеніне әсер ете алмады, жарылғыш проблемалар мен шиеленістерді тудырды. Тың игеру барысында Қазақстанның өндіргіш күштерін орналастырудағы өңірлік Қайшылықтар мәселесі одан әрі шиеленісе түсті. Тың, индустриалды Шығыс және Орталық сияқты, республиканың басқа аймақтарына зиян келтіре отырып, мемлекеттік инвестицияларды тартудың негізгі орталығына айналды. Нәтижесінде өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымдар соңғысында әлдеқайда аз серпінді дамыды, ал өндірістік күштер тоқырауға ұшырап, халықты жұмыспен қамту және пауперация мәселелерін, демографиялық және экологиялық мәселелерді және т. б. Мұның бәрі "Солтүстік — Оңтүстік" проблемасының пайда болуына негіз болды (Өндіргіш күштерді дамыту тұрғысынан артта қалған батыс және оңтүстік аймақтар және салыстырмалы түрде дамыған Солтүстік, Шығыс және ішінара орталық), бұл болашақта оның әртүрлі проекцияларында ауыр зардаптарға әкеледі. жүктеу/скачать 63,35 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|
1 2