Т†лен …бдiк?Лы парасат майданы таЎдамалы Алматы «Раритет» 2012

– 65 –
Т?¤ЫР МЕН ¤?МЫР
«‡зектi жанЈа – бiр †лiм
емес, мыЎ †лiм».
 NN
198... жылы кҐзде аудан орталыЈынан шалЈайда жат-
јан «ЖеЎiс» поселкесiнiЎ шетiне кештетiп шаЈын авто-
бус тојтады. Автобустан, Ґстiнде сґр плащ, басында сґр
јалпај, јолына таяј ґстаЈан јарасґр егде кiсi тҐстi. …жiм
айЈыздаЈан к†Ўiлсiздеу жҐзiнен к„рiлiктен бґрын сыр-
јаттыЎ азабын к†бiрек тартып жҐргенi байјалады.
С†мкесiн жерге јойып, ауыр демалып, јалтасынан ора-
малын алып, терiн сҐрттi. Содан кейiн бейберекеттеу са-
лынЈан шаЈын поселкеге, „лдененi есiне тҐсiре алмаЈан-
дай, аЎтарыла јарап, бiраз тґрды.
¦йлер јыр басында јаз-јатар болып к†ше тҐзегенмен,
†зенге тiрелетiн ойпаЎда суатја топырлаЈан мал секiлдi
сапырылысып, јијы-жијы болып кеткен. Орта тґста јос
јабат екi-Ґш Ґй к†рiнедi, шамасы, совхоздыЎ кеЎсесi, таЈы
басја јоЈамдыј-м„дени Јимараттар болар. Одан „рi жай-
јалЈан аЈаштардыЎ т†бесi, оныЎ арасынан ескерткiш
секiлдi бiрдеЎе јарауытады.
Автобустан тҐскен †зге жолаушылар тҐйiншектерiн
к†терiп, балаларын жетелеп, асыЈыс-Ґсiгiс жан-жајја
тарап жатыр. Бiршамада автобус та керi јайтты. Егде кiсi,
осы жерге јате келген жојпын ба дегендей, т†Ўiрегiне
жатырјай јарап „лi тґр. …лден уајытта с†мкесiн алып,

– 66 –
таяЈына сҐйене ырЈала басып, шеттегi Ґйге јарай жҐрдi.
Жајындай бере, „лдене есiне тҐскендей, ойланып тојтай
јалды.
«Мынау баяЈы мектептiЎ орыны Јой», – дедi кҐбiрлеп.
И„, поселкенiЎ шетiнде болатын. ОныЎ ар жаЈында – ин-
тернат. Мынау шатырлы биiк Ґй бґрынЈы мектептiЎ ор-
нына салынЈан жаЎа мектеп болуЈа тиiстi. Сол жајтаЈы
шеткi Ґй сол кездегi мектеп директоры С„лiмгерейдiкi
болатын.
‡з ойына †зi сенiЎкiремей, жолаушы С„лiмгерейдiкi
болуЈа тиiстi шеткi Ґйге келдi. ЖајындаЈанда к†рдi – Ґй
мҐлде б†лек Ґй. К†з алдындаЈы к†рiнiс јайтадан жатта-
нып, алыстап сала бердi. «Одан берi не заман, – дедi iштей
†зi ойынан †зi јорыјјандай болып. – Жер бетiнен тґтас
мемлекеттер јґрып кетiп жатјанда, јырыј жыл бґрынЈы
жеркепенi iздегенiме ж†н болсын...»
Жолаушы јамыс шарбајпен јоршалЈан аулаЈа
кiргенде, отын жарып жатјан жас жiгiт жґмысын тојта-
туЈа себеп табылЈанына јуанЈандай, балтасын тастай сала:
– АссалаумаЈал„йкҐм! – деп жҐгiрiп келiп амандасты.
ЖiгiттiЎ елгезектiгiне iшi жылыЈан жолаушы:
– …ликiсалам, айналайын, – дедi ентiге с†йлеп. –
КiмнiЎ баласысыЎ, шыраЈым?
– К„рiмнiЎ.
«Бґл јай К„рiм болды екен, – деп ойлады. – Ондай
адам бар ма едi?.. Б„лкiм, сырттан келген бiреу болар...»
– Е, б„рекелдi. Мен алыстан – сонау Ресейден келе
жатјан, негiзiм осы жерлiк жолаушы едiм. ЖҐрегiм јысы-
лып, автобус тојтайтын жерден осы араЈа „реЎ келдiм.
– Ойбай, Ґйге кiрiЎiз, – дедi жiгiт одан бетер елпiлдеп.
¦йдiЎ iшi жґпынылау секiлдi. Ѕызыл кҐртеше киген
арыјтау жас келiншек т†рге к†рпе т†седi. К†п ґзамай
дастарјан жайылып, шай келдi.
Шай Ґстiнде жолаушы Ґй иесiнiЎ ата-тегiн сґрады.
ЖiгiттiЎ †з аты Ѕайсар екен, „кесi 50-жылдардыЎ аяЈын-
да Алматыдан институт бiтiрген соЎ, осында јызметке
келiп, содан бiржола тґрып јалЈан, былтыр јайтыс бо-
лыпты. Шешесi аудан орталыЈында Ґлкен ґлыныЎ јолын-
да екен. АрЈы тектерi АјмоланыЎ јыпшајтары к†рiнедi.
Бiрај јай јыпшај екенiн жiгiт таратып бере алмады.

– 67 –
Жолаушы: «Е, б„рекелдi», – дегеннен басја ештеЎе
деген жој.
Бiр тґста менiЎ де бiрдеЎе сґрауым керек шыЈар деген
оймен Ѕайсар да:
– АЈай, кешiрiЎiз, †зiЎiз кiм боласыз? – дедi, дґрыс
айттым ба дегендей келiншегiне бiр јарап.
Жолаушы с„л-п„л Ґнсiз отырып:
– МенiЎ атым Борис болады, – дедi, т†Ўiрегiн таЎ-
дандыра тҐскiсi келгендей ныЈарлай с†йлеп. – Борис Ни-
колаевич Иванов. – Содан кейiн жґмсајтау Ґнмен: –
ОрыстыЎ арасында жҐрдiк, паспортја солай деп жазы-
лып кеттi, – деп жуып-шайЈандай болды.
Жiгiт пен келiншек таЎ јалып, бiр-бiрiне јарады.
– ПоселкенiЎ аты да, тҐр сипаты да †згерiп кетiптi.
БґрынЈы аты Ајшојы болатын. Ѕазiр мҐлде б†тен жер
секiлдi. Бiрај таныс белгiлер де јалЈанЈа ґјсайды. Мына
шеткi шатырлы Ґй мектеп емес пе?
– И„, мектеп, – дедi Ѕайсар.
– Сол орында соЈысја дейiн де мектеп болатын. Сен-
дер отырЈан осы жерде екi отбасына арналЈан шаЈын јор-
жын Ґй болды, соныЎ бiр жаЈында мектеп директоры
С„лiмгерей деген кiсi тґрушы едi. …лгiнде сол Ґй емес пе
деп бґрылЈан едiм. ЖајындаЈанда к†рдiм, ол Ґйлерден iз
де јалмаЈан секiлдi.
– АЈай, С„лiмгерей ата јазiр де бар, осында тґрады, –
дедi Ѕайсар ојыс С„лiмгерейдiЎ осында екенiне †зi таЎ
јалЈандай бiр Ґнмен.
– А-а? – дедi жолаушы „лде шошына, „лде таЎдана.
Содан кейiн: – Осындасы јалай? – дедi осы Ґйде ме де-
гендей жан-жаЈына јарап.
– Жој, осы поселкеде дегенiм Јой. Ѕашыј емес, т†рт-
бес Ґйден кейiн.
‡зiнiЎ жоспарында жој бiр ојиЈаЈа кез болЈандай,
жолаушы бiрауыј Ґнсiз ойланып јалды.
– Биыл сексен т†ртте. – Ѕайсар С„лiмгерей туралы
„Ўгiмесiн жалЈады. – Кемпiрi јайтыс болЈан. Жесiр јызы-
ныЎ јолында тґрады. Шал „лi тыЎ, той-томалајтан, жи-
налыстардан јалмайды.
Шай iшiлiп болды. Келiншек «ендi не iстеуiм керек» де-
ген сґраулы жҐзбен кҐйеуiне јарады. КҐйеуi ойланбастан:

– 68 –
– Тамај сал, – дедi.
– Жој, тамајја „уре болмаЎдар. Мен С„лiмгерейге
барайын. Ѕайсар менi апарып салсын. Алда разы болсын,
шыраЈым.
Сыртја шыјјаннан кейiн Ѕайсар жолаушыныЎ
с†мкесiн алып, †зiн јолынан жетелеп алды.
– АЈа, байјаЎыз! БiздiЎ ҐйдiЎ тґсында свет жој. Жолы
да нашар. Былай јарай тура жҐрейiк.
¦й-ҐйдiЎ арасымен жҐрiп, бґлар ауласы аЈаш шарбај-
пен јоршалЈан, т†бесiнде шатыры бар, сырты аппај тап-
тґйнајтай ҐйдiЎ јасына келдi.
– Кiре берiЎiз, – дедi Ѕайсар шаЈын јајпаны шалјай-
та ашып. – Ит жој.
АуланыЎ iшi де тап-таза. ¦й иелерiнiЎ тазалыј пен
т„ртiпке м„н беретiндерi байјалады. Бґлар јарак†леЎке
д„лiзбен жҐрiп, оЎ жајтаЈы киiзбен тысталЈан есiктi ашып,
iшке кiре бергенде, алдарынан сыртја шыЈып келе жат-
јан „йелмен сојтыЈысып јала жаздады. …йел аЎтарылып
шегiнiп, алдымен жол бердi:
– ЖоЈары шыЈыЎыздар. – Ѕалаша киген киiмiнен, шаш
јойысынан јызметкер „йел екенi к†рiнiп тґр.
– Атай жој па? – дедi Ѕайсар „лдејалай басын шай-
јап.
– Ол кiсi „лгi јазiрде бiр жајја шыЈып кетiп едi, келiп
јалар. Т†рге шыЈыЎыздар.
Сырттан келгендер атайдыЎ келетiнiне де, „йелдiЎ шын
ыјыласпен шајырып тґрЈанына да сенiЎкiремегендей,
ошарылып тґрып јалды.
– Мына аЈай алыстан келе жатјан жолаушы, тегi, осы
жерлiк. Атайды бiледi екен, к†рейiн деп едiм деген соЎ,
алып келiп едiм... – Ѕайсар «ендi јайттiм» дегендей жал-
тајтап „йелге јарады.
– Ендi осы арада тґрасыздар ма, жоЈары шыјпайсыз-
дар ма? – дедi „йел ЅайсардыЎ басы артыј с†зiне јын-
жылЈандай бiр Ґнмен.
Ѕонајтар т†ргi б†лмеге †ттi. ЅаланыЎ п„терiндей
јабырЈаЈа тiрелген стенка, ортада Ґстел, оЎ жајта диван
мен екi кресло тґр. ШалЈайда жатјан поселке жґпыны
болЈанмен, мынау ҐйдiЎ м„дени тiршiлiгi јатардан биiк
екенi байјалады.

– 69 –
«БаяЈыда да мґнтаздай киiнiп, шашын тарап, тiп-тiк
жҐрушi едi Јой» деп есiне алды жолаушы бiр кездегi
ґстазын.
Бґлар јабырЈаЈа iлiнген фотосуреттерге, с†редегi
кiтаптарЈа јарап, тым-тырыс ґзај отырды. …йел бґлар-
дыЎ келгенiн ґмытып кеткен секiлдi, †з шаруасымен сырт-
та жҐр.
…лден уајытта сыртјы есiк сарт ашылып:
– Кiмдер дейсiЎ?.. СґрамайсыЎ ба?.. Немене? О, јґда-
уанда! – деп дабырлай с†йлеп кiрген адамныЎ Ґнi естiлдi.
¦й иесiнiЎ келгенiн сезiп, екеуi орындарынан тґрЈан-
да, есiктен шашы аппај јудай, јабаЈы мен кiрпiгiне дейiн
аппај, т†Ўiрегiне шајырая јараЈан кiшкентай шал к†рiндi.
Жарыса с„лем берген екеуiне ерiнiнiЎ ґшын жыбыр-
лата, жајындап келiп амандасты да, «танымадыј јой»
дегендi бiлдiре, бейтаныс жолаушыныЎ јолын жiбермей,
ойланып јалды.
– Мен Сiбiр жајтан келемiн, С„ке, – дедi жолаушы
кҐлiмсiреп. – Елден ерте кеткенмiн. Осы жајја жол тҐс-
кен соЎ, сiзге с„лем берейiн деп келiп едiм.
– Е, б„рекелдi, шыраЈым, – деп, м„н-жайЈа тҐсiнiп,
шал плащын шеше бастады.
Шал креслоЈа жайЈасјанда, Ѕайсар орнынан тґрды:
– Ата, мен кеттiм. Мына аЈай сiздiЎ Ґйдi сґраЈан соЎ,
„кеп тастайын деп келгенiм Јой.
– Жарайды, шыраЈым.
Ѕайсар кеткеннен кейiн, екеуi „Ўгiменi неден баста-
рын бiлмегендей Ґнсiз отырып јалды.
Жолаушы ентiге демалып, орамалын алып терiн сҐртiп,
к†зiнiЎ јиыЈымен анда-санда Ґй иесiне јарап јояды. Бiр
кездегi киiктiЎ асыЈындай ып-ыјшам, сыпа да сырбаз жiгiт
кiп-кiшкентай шҐйкедей шал болыпты. К†зi жыпылыј-
тап, шеке тамыры адырайып, баяЈы беймаза шајарлау
мiнезден белгi берiп тґрЈандай. Химия п„нiнен сабај
беретiн, †те ґјыпты, бiлiмдi мґЈалiм едi.
Кенет, „лде жол азабынан, „лде аурудан, жолаушы аяј
астынан јысылып, жанталаса јалтасынан д„рi алып, аузы-
на салды да, онан сайын борша-борша болып терлеп,
жаЈасын аЈытты. Жант„сiлiм кҐйде ентiккен жолаушыны
к†рiп, Ґй иелерi Ґрпиiсiп јалды. Жолаушы „лден уајыт-

– 70 –
та есiн жиЈандай болып, †зiне Ґрейлене јараЈан Ґй иесiне
Ґн јатты.
– Денсаулыјтан айырылЈанымызЈа к†п болЈан. Жол-
да †лiп јалам ба деп јорјып ем... „йтеуiр, аман жеткен
секiлдiмiн. ОЈан да т„уб„!
– Ѕисайып жатсаЎызшы... АтыЎыз кiм болады?
– Атымды „зiрге Борис деп јабылдаЎыз. Шамам жет-
кенде тҐсiндiрiп айтармын...
Жолаушы диванЈа јисайды да, †зiнiЎ б†тен Ґйдi „бiгерге
салЈанына ыЎЈайсызданЈандай: «Апыр-ай, апыр-ай», – дей
бердi басын шайјап.
АлЈашјы к†рген „йел мґныЎ јасына келiп:
– Д„рiгер шајыртсај јайтедi? – дедi.
– Жој, „бiгер болмаЎыз.
СҐт пiсiрiм уајыт шамасында јонај та †зiне-†зi кел-
гендей болды. Д„рiсi де к†п екен, бiрiнен соЎ бiрiн iшiп,
бiрауыј Ґнсiз жатты.
¦й иелерi, мазасын алмайыј дегендей, мґны б†лмеде
жалЈыз јалдырып, шыЈып кеттi. Жолаушы, жҐрегiнiЎ
јысјаны с„л-п„л басылЈандай болып, дҐние јайта кеЎiп,
тiршiлiктiЎ рајатын сезгендей бiр кҐйде маужырап жат-
јан.
К†зi iлiнiп кеткен екен, тҐс к†рдi. ТҐсiнде айдалада
т†рт-бес адам жол бойында автобус кҐтiп тґр. Ѕґдай-
ау, жапан тҐзде неЈылЈан автобус? К†кжиекте јалјы-
Јан саЈым. Т†Ўiректе тiршiлiк белгiсi бiлiнбейдi.
Желкiлдеген боз селеу мен шилер, алыстан аЈарЈан
шаЈыл јґмдар к†зге тҐседi. Ѕанша кҐткендерi белгiсiз.
Б„лкiм, бiр кҐн, „лде бiрнеше кҐн. Кенет, т†зiм таусы-
лып, Ґмiт Ґзiлiп тґрЈан кезде, јайдан пайда болЈаны
белгiсiз, алдарына шаЈын автобус келiп тојтап жатыр
екен. К†Ўiлiнде „лдебiр јуаныш сезiмi жылт еткендей
болды. Автобусја отырайын деп ґмтыла бергенде, оянып
кеттi.
ЕЎ Јажабы, осы тҐстi ол ертеде, б„лкiм, жас кезiнде,
бiр рет к†рген едi. Д„л сол кҐйi. Ѕу дала. СарЈайып кҐту.
МґныЎ бҐкiл †мiрi †зi де аныјтап бiлмейтiн бiрдеЎенi
кҐтумен †ткендей едi. Бiрај онда автобус келмейтiн. Ендi
мiне јанша жылдан кейiн сол тҐстi екiншi рет к†ргенде,
зарыЈа кҐткен автобусја кезiгiп отыр.

– 71 –
Жолаушы тҐсiн јалай жорырын бiлмей, „йтеуiр
к†кiрегiнде жылт еткен бiр јуаныш сезiмiн к†Ўiлiне ме-
дет јылып, шҐкiршiлiк еттi.
Б†лмеге С„лiмгерей кiрiп, јонајтыЎ жаЈдайын сґра-
ды.
– ШҐкiр, – дедi бґл к†терiЎкi дауыспен †зiнiЎ сауы-
Јып јалЈанын бiлдiре.
К†п ґзамай шай келдi. ЅонајтыЎ аман-сау басын
к†тергенiне б„рi де јуанышты едi.
…йел де кҐлiмсiреп:
– Апырмай, Ґйiмiзге келе салып ауырЈаныЎызЈа јатты
јысылдыј јой. ЕртеЎ д„рiгер баланы шајыртармын.
‡зiмiздiЎ бала Јой. Ѕарап к†рсiн, – дедi ендi јорјатын
ештеЎе жој дегендей жайма-шуај Ґнмен.
Шай Ґстiнде де „Ўгiме жҐрiп кете јойЈан жој. ¦й
иелерiнiЎ «АуданЈа јашан келдiЎiз», «Автобус жҐрiп
тґрЈан шыЈар», «ЅарасиырдыЎ жаман б†гетiнен аман
†ттiЎдер ме» деген секiлдi ґсај-тҐйек сґрајтарына жо-
лаушы јысја Јана жауап бередi. …Ўгiме айтјыЎ келме-
се, одан „рмен дегендей С„лiмгерей де шајырая шал-
јайып, селјостау отыр.
Бiр заманда ет келдi. ¦лбiреп пiскен баЈланныЎ етi иiсi
бґрјырап т„беттi јозЈап-ај тґр. Бґл ҐйдiЎ д„мi тамајты
талЈап iшетiн јарт адамЈа арналып жасалатыны байјала-
ды. Бiрај јонај ауыз тигенi болмаса, ештеЎе жеп жарыт-
пады.
– Ет д„мдi екен... Жарыјтыј, бґл жајтыЎ етi осындай
Јой, – деп †зiнiЎ жей алмай отырЈаны тамајтыЎ сапасы-
на јатысы жој екенiн бiлдiргендей болды.
Еттен кейiн „йел Ґстел Ґстiн жинастырып, †здерi
шешiлiп с†йлессiншi дегендей, есiктi жауып шыЈып кеттi.
С„лiмгерей креслоЈа отырып, јонајја диванды к†рсеттi:
– ОтырыЎыз, „йтпесе, јисайып жатсаЎызшы.
– Жој, отырайын, – дедi жолаушы. Екеуi де ендi
„Ўгiмеге ыЎЈайланЈандай тҐр бiлдiрдi.
– Ал, – дедi С„лiмгерей јонаЈына јарап. Онысы ендi
ж†нiЎдi айтатын кез келген шыЈар дегендi бiлдiргендей
болды.
Жолаушы т†мен јарап, неден бастарын бiлмегендей,
бiршама отырды да:

– 72 –
– «АдамныЎ басы – АлланыЎ добы» дейдi екен, С„ке, –
дедi „лдејалай даусы јарлыЈып. – Мен де бiр сондай
допша домалап, таЈдырдыЎ т„лкегiне тҐскен жанмын.
‡мiрiм кҐн мен тҐн секiлдi. Ѕысылмай, јиналмай еске
алатын с„ттерiм де бар, айтуЈа аузым бармайтын тґста-
рым да аз емес. Бiрај соныЎ б„рi јалай болды: „лде
†зiмнiЎ жiберген јателiгiмнен бе, „лде маЎдайыма жа-
зылЈан Јґмыр осы болды ма, ол жаЈы бiр јґдайЈа аян.
Кiн„мнiЎ не екенiн †зiм де бiлмеймiн, „йтеуiр, †мiр
бойы еркiмнен тыс, санамнан тыс бiр зорлыјтыЎ ыјпа-
лында жҐргендеймiн...
Жолаушы „Ўгiмесiн „рiден – балалыј шаЈынан баста-
ды. С„лiмгерей „лдененi есiне тҐсiре алмай тґрЈандай,
јонаЈына сґраулы жҐзбен јарап, емiнiп јалЈан.
Бiр тґста есiк болмашы ашылып, „йелдiЎ жҐзi к†рiндi
де, бґлардыЎ ґзај „Ўгiмеге кеткендей тҐрлерiн к†рген соЎ,
есiктi јайта жапты.
* * *
БористiЎ шын аты – Батыр болатын. …кесi – Ш„йкен
елге танымал Јалым, „рi лауазымды јызметкер едi. ‡з
басы ґлыј болЈанмен, ата-тегi жалшыдан шыјјан кедей
„улет болЈан соЎ, босаЈада жҐрiп кҐн кешiп, жалтајтыј-
тыЎ зардабын к†п к†рдi ме, „йтеуiр †зiнен кейiнгi ґрпа-
ЈыныЎ батыр болЈанын јалап, атын осылай деп јойЈан.
Шешесi Сајып мiнездiлеу, жай с†йлегенiнiн †зi ґрсыс-
јан секiлдi. ЖҐрген жерiн у-шу јылып, кҐйеуiне де
јарсы с†йлеп, балаларЈа да жекiп јалып отырЈаны. Бiрај
енесi тепкен јґлынныЎ етi ауырмас деген, балалары оны
елеЎ де јылмайды. Батырдан басја т†рт жасар сары јыз
Раушан – осы ҐйдiЎ еркесi. ТґлымшаЈы желбiреп, адам
ойына келмейтiн бiрдеЎелердi тауып айтып, ҐйдiЎ iшiн
базар јылып отырЈаны. Оны ешкiм бетiнен јајпайды, не
айтса да, не iстесе де, б„рi †зiне жарасып тґрады.
Бґл ҐйдiЎ бiр „детi – јазаны оттан тҐспейтiн. Екi
кҐннiЎ бiрiнде јонај јабылдап, шешесi тамај iстеп Ґлге-
ре алмай, „бiгер болып жатјаны. …кесi мен шешесiнiЎ
тiрлiгiне јарасаЎ, адам дҐниеге јонај кҐту Ґшiн Јана
келетiн секiлдi. «¦й к†рсете алмадыј», «сыбаЈа бере ал-

– 73 –
мадыј» деп айдаладаЈы бiреулерге јарадай јарыздар бо-
лып жҐрер едi.
…кесi жојшылыјты к†п к†рген Јой, јонај шајыру
тојшылыјтыЎ белгiсiндей болып, соныЎ јызыЈын к†ре
бергiсi келе ме екен, ол жаЈын бiр јґдай бiлсiн.
Бiрај, шынында да, јонајтар келген кезде отбасы
шаттыјја кенелiп, „зiл-кҐлкi, „Ўгiме-дҐкеннен ҐйдiЎ iшi
кеЎейiп, жарыј болып кеткендей к†рiнедi. Дастарјан Ґстi
толЈан – таЈам мен жемiс-жидек. Iшiмдiктi с†йлеп оты-
рып iшу даЈдыЈа айналЈан.
Айтылатын „ЎгiменiЎ тҐрi к†п. …зiл, јалжыЎ таусыл-
майтын бiр жыр секiлдi. …сiресе, „кесiнiЎ јґрдасы Еркiн
деген кiсiмен екеуiнiЎ „зiлдерi отырЈан жґрттыЎ кҐлкiден
езулерiн жидырмайды. ЕркiннiЎ айтјанын тыЎдасаЎ,
мґныЎ „кесiнен †ткен „пендi жој, ал „кесiнiЎ „Ўгiмесiн
тыЎдасаЎ, Еркiннен †ткен Ѕожанасыр бґрын-соЎды бол-
маЈандай. Ара-арасында к†рген-бiлген, естiген ојиЈалар
айтылып жатады. Кейде „леуметтiк жаЈдайларЈа риза
еместiк те байјалып јалады. ЖаЈымпаздар мен
†тiрiкшiлердiЎ, пайдакҐнемдердiЎ заманы деп отыратын-
дары бар. «Ѕґлдыј сана», «рушылдыј» секiлдi балаларЈа
тҐсiнiксiздеу бiр с†здер де ауызЈа жиi алынады. Алайда
саясат туралы „Ўгiмеге б„рi де жоламауЈа тырысатын.
…лдејалай артыј ауыс бiрдеЎелер айтылып јалса, бiреу
жасырынып тыЎдап тґрЈандай, Ґрейленiп, абыржып,
«јайтесiЎдер, јойыЎдар» деп бiрiне-бiрi ајыл айтып жа-
тар едi.
Кейде бiрыЎЈай лауазымды кiсiлер келедi. ОлардыЎ
„Ўгiмелерi тiптi б†лек. Олар к†бiне бiр-бiрiне деген ай-
рыјша ыјыластарын бiлдiрiп, неге бiрiн-бiрi жајсы
к†ретiнiн, неге осынша сыйлайтынын – бiреу жој олай
емес деп тґрЈандай – †лердегi с†здерiн айтып д„лелдеп
жатады. ‡здерiнiЎ аттары да белгiсiз – †Ўкей Б„ке, С„ке,
Т†ке, таЈы сол сияјтылар. …сiресе, С„ке „лде З„ке деген
бiр кiсi, шҐлен Ґлестiргендей, мајтау с†здердiЎ не бiр
дҐриясын таратып, жґрттыЎ б„рiнiЎ аяј-јолдарын жерге
тигiзбейдi. Егер лауазымы жоЈары бiреу болса, одан ґлы,
одан данышпан ешкiм жојтай етiп мајтар едi. ОныЎ с†зiне
елдiЎ етi Ґйренген, мынауыЎ артыј болды-ау деп жатјан
ешкiм жој. Тек ол жојта кейбiр јґрдастары: «С„кеЎ адам-

– 74 –
ды мајтаЈанда †лтiрiп жiбере жаздайды Јой» деп јалжыЎ-
дайтын.
ЅыркҐйекте „кесiнiЎ туЈан кҐнi тойланды. Ѕонајтар
к†п болды. …кесiнiЎ Ґстiне жабылЈан шапанда есеп жој.
Балалар да сыйлыјтан јґр јалмады. Оюлап жасалЈан
домбыраны јонајтардыЎ бiрi БатырЈа ґсынды. Батыр
„кесiнен ептеп домбыра Ґйренiп жҐрген, м„з болЈаны
сонша, сыйлаЈан адамЈа не дерiн бiлмей, ыржалајтап кҐле
бердi. РаушанЈа †зiнiЎ бойына жуыј јуыршај ґсынЈан
кезде, ол јуанЈаннан Ґйдi басына к†тере шыЎЈырып, Ґй
iшiнде кҐлмеген адам јалмады.
Ѕуыршај сыйлаЈан ¤алым аЈа балажан едi, Раушанды
алдына алып, ертегi секiлдi бiрдеЎе айтып, екеуара м„з
болып отырЈан. …лдејалай «шайтан» деген с†з айтылЈан
болу керек, Раушан тҐсiнбей:
– Шайтан деген не? – дедi.
– Шайтан ба? Шайтан деген... – деп ¤алым аЈа
јапелiмде не айтарын бiлмегендей, аЎтарылып тґрып
јалды. Содан кейiн: – Шайтан деген к†зге к†рiнбейдi,
к†рiнсе, кейде басја бiрдеЎеге... – деп аса тҐсiнiктi ете
алмай кҐмiлжiп јалЈан.
Раушан осы тґста „лденеден јауiптенгендей – соныЎ
алдында маса шаЈып, јолын iсiрiп жiберген едi, ¤алым
аЈасына јадала јарап:
– Шајпай ма? – дедi жґлып алЈандай.
ОЈан Ґй iшiндегiлер таЈы да ду кҐлдi.
ТҐн ортасына жуыј јонајтар тарады. Батыр јызыјты
думанЈа толы тойдыЎ „серiнен бiразЈа дейiн ґйыјтай ал-
май, ајыры талып барып к†зi iлiнген. …лдебiр жаЈымсыз
Ґндерден оянып кеттi. Ол ҐндердiЎ не екенiн айыра ал-
май, бiраз жатты. Кенет шешесiнiЎ жылаЈан даусын
естiгендей болды. З„ресi ґшып, орнынан јалай атып тґрЈа-
нын бiлмей јалды.
Бiрiншi к†ргенi – Ґстiнде ашыј јоЎыр кителi бар, терiс
јарап тґрЈан ґзын мойын јара торы кiсi, оныЎ ар жаЈын-
да абдырап, к„ст†мiнiЎ тҐймесiн сала алмай „лек болып
жатјан „кесi. Есiк жајта „скерше киiнген дембелше бiреу
тґр. Шешесi шашы дудырап, „кесi „лдебiрдеЎеге к†нбей
жатјандай, жалбарына јарап, булыЈа жылап, арасында
тҐсiнiксiз бiрдеЎелердi айтып, јайтадан булыЈа жылай-

– 75 –
ды. Ѕасында тґрЈан бейтаныс кiсiлерде Ґн жој. Мынау
ојиЈаЈа јатысы жој адамдар секiлдi. ЕштеЎеге тҐсiнбесе
де, шешесiнiЎ жылаЈанын к†рiп, БатырдыЎ жҐрегi атјај-
тап аузына тыЈылды. Бiр јараЈанда осы тґрЈан к†рiнiсте
кiсi шошырлыј ештеЎе жој секiлдi едi, келiп тґрЈан адам-
дардыЎ тҐрiнен де јорјынышты ештеЎе байјалмайтын,
бiрај бiр сґмдыјтыЎ басталЈанын бала жҐрегi „кесiнiЎ
абдыраЈан жҐзiнен, шешесiнiЎ тґншыЈа жылаЈан Ґнiнен
аныј бiлдi.
ТҐпкi б†лмеден ґйпа-тґйпа болып кiрiп келген Батыр-
ды к†рiп, Ш„йкен јанша сабырлы болайын десе де, са-
бырлы бола алмады. Ѕасына келiп баласын јґшајтап,
†ксiп жiбердi де, †з Ґнiнен †зi шошыЈандай, кiлт тојтап,
ентiге дем алып, ештеЎе айта алмай, Ґнсiз јалтырана
кҐрсiндi. Содан кейiн артына бґрылып:
– Жылама, – дедi „йелiне кекештене, – Раушанды
оятасыЎ. БалалардыЎ з„ресiн ґшырмайыј.
…кесi к†п ґзамай јайтып келетiн адамша ештеЎе айт-
пастан, шыЈуЈа бет алды. Есiк алдында тґрЈан „скери адам,
аса бiр лауазымды адамЈа јызмет к†рсеткендей, бґЈан есiк
ашып кҐтiп тґрды. ЕЎ соЎынан шыјјан ґзын мойын бей-
таныс кiсi ешкiмге бґрылып јарамай, мґндай ојиЈаЈа
к†зiм Ґйренген, маЈан сендердiЎ уайымдарыЎ, к†з жаста-
рыЎ тҐкке де јажет емес дегендей бiр сазарЈан бейтарап
кҐйде немесе мен ештеЎе де к†рген жојпын, сендердi де
к†рiп тґрЈан жојпын, ештеЎе де бiлмеймiн, ештеЎе де
айтпаймын деп те жоруЈа болЈандай бiр тҐрмен Ґн-тҐнсiз
шыЈып кеттi.
Олар кеткеннен кейiн шешесi мґны јґшајтап, †ксiп
ґзај жылады. Неге жылап тґрЈанын бiлмесе де, шешесiне
јосылып Батыр да жылады.
Бiрај шешесiнiЎ де, †зiнiЎ де неге жылаЈанын ол к†п
ґзамай-ај бiлдi. …кесi халыј жауы деген атпен тґтјында-
лыпты.
Басја тҐскен н„убеттiЎ орасан Ґлкендiгi сонша оны
аныјтап, м„нiне тереЎ тҐсiнiп, тґжырым жасауЈа, „рине,
баланыЎ шамасы жеткен жој. Тек аяј астынан осындай
жамандыј тап болатын болса, неге аяј астынан таЈы бiр
жајсылыј тап болмасја дегендей „лдебiр тҐсiнiксiз д„меге
емексiп жҐрген.

– 76 –
Жамандыј мґнымен тојтамады. Екi кҐннен кейiн
бґларды т†рт б†лмелi Ґйден шыЈарып, „лдебiр барај
секiлдi ескi Ґйге к†шiрдi. БґрынЈы Ґйге бґлармен ара-
лас-јґралас болып жҐрген „кесiнiЎ јызметтес достары-
ныЎ бiрi кiрдi. Шешесi бар б„ленi солардан к†рiп, јар-
Јап-сiлеп, балаЈаттап жҐрдi.
Алайда б„ле мґнымен де тојтамады. Бiр аптадан кейiн
шешесi ґсталды. Шешесi кетiп бара жатып, жылауЈа да
шамасы келмедi. Демi таусыла булыЈып, б„леншеге, тҐ-
геншеге хабарлас деп, араласып жҐрген бiр-екi достары-
ныЎ атын сыбырлай айтып, содан кейiн зарлана с†йлеп:
«Бiр АллаЈа тапсырдым, бiр АллаЈа...» – дей бердi демiкпе
адамдай јатты ентiгiп.
Шын јасiреттi Батыр ендi тҐсiндi. ¦рей дауылы аяј-
јолын жерге тигiзбей, бейм„лiм бiр жајја ґшырып ала
ж†нелгендей болды. ЅарсыласарЈа д„рмен жој. Ѕолы-
нан келгенi јорју Јана. Т†рт жасар јарындасымен екеуi
с„би санасы тҐсiнiп болмайтын јатыгез уајытпен, кҐн-
мен, тҐнмен, мейiрiмсiз билiкпен, бейм„лiм тiрлiкпен бет-
пе-бет јалды.
Ѕарындасы шешесiн iздеп шырылдаЈанда, Батыр не
iстерiн бiлмей, јосыла жылаЈан. Кенет ендi не iстеу керек
деген сґрај алдынан шыјјанда, јґлама жардыЎ шетiнде
тґрЈандай, јґйја тамыры шымырлап, есiн жиып алды. Не
iстеу керек – мына јарындасын †лтiрiп алмай, †зi де †лiп
јалмау Ґшiн бiрдеЎе iстеу керек. ДҐкенге бару керек, тамај
iстеу керек. Шешесi тастап кеткен ајшаны Ґнемдеп жґмсау
керек. Ар жаЈы белгiсiз. Одан „рi ойлауЈа БатырдыЎ ајылы
жетпейдi. Ѕарындасы, бала неме, жылап-жылап ґйыјтап
јалды, Батыр таЎ атјанша к†з iлген жој.
Келесi кҐнi таЎертеЎ баракја бiр „йел келдi. ‡зiн
к†рген секiлдi, бiрај жыЈа тани алмады.
– Мен – „кеЎнiЎ досы – ¤алым деген кiсiнiЎ
к†ршiсiмiн Јой, – дейдi. – СендердiЎ жаЈдайларыЎды бiлiп
кел деп жiбердi. Олар келе алмады. КҐнiмiз не болады
деп †здерi де „реЎ отыр.
…йел Батырды iргедегi базарЈа ертiп апарып сҐт, ай-
ран, май, ет алуЈа к†мектестi. СҐттi таЎертеЎ ерте келiп
алмаса, бiтiп јалатынын айтты. Тамајты јалай iстеу ке-
рек екенiн тҐсiндiрдi.

– 77 –
– ШыраЈым, бґЈан дейiн ерке болЈан шыЈарсыЎ, бала
болЈан шыЈарсыЎ, ендi амал жој есеюге тура келедi. Тамај
iстеп Ґйрен, кiшкентай јарындасыЎды ойла. ОныЎ сенен
басја ешкiмi жој. Ал жајсы, јґдай жар болсын, јарајта-
рым. ‡зiм келiп тґрармын, – дедi кетерiнде.
Екi кҐннен кейiн таЎертеЎ базардан сҐт алуЈа кезекте
тґрЈанда „лдебiр егде „йел БатырдыЎ иыЈынан тҐртiп,
анандай жерде тґрЈан машинаны к†рсетiп:
– ШыраЈым, сенi ана машинаныЎ iшiнде бiр кiсi ша-
јырып тґр, – дедi.
Батыр ештеЎеге тҐсiнбей, машинаныЎ јасына барЈан-
да, сґр макентош киген жалтыр бас кiсi мґны iшке кiргiзiп
алды. Батыр таныды, Ґйге јонајја талай келген, жоЈар-
Јы јызметтердiЎ бiрiнде iстейтiн Раха деген кiсi. ОныЎ
шын есiмiн де, јызметiнiЎ атын да бґл бiлген емес. …йтеуiр
жґрттыЎ б„рi јолпаштап, јошемет к†рсетiп жататын.
Раха бґЈан к†зiнiЎ јиыЈымен јарап тґрып:
– Айналайын, сендердiЎ жаЈдайларыЎды бiлiп отыр-
мын. Ѕол ґшын беруге шама келмей жатыр. Ш„йкеннiЎ
басына келген жаЈдай б„рiмiзге де келуi мҐмкiн. Мына
машина iшiнде тыЈылып с†йлесуге м„жбҐр болып отыр-
Јан себебiм сол. Мынаны кҐнк†рiстерiЎе жаратыЎдар, –
деп бiр уыс ајшаны БатырдыЎ јолына ґстата салды.
– Мектепке барып жҐрсiЎ бе? – дедi сосын бґЈан бґры-
ла јарап.
– Жој, – дедi Батыр. – Кiшкентай јарындасым жал-
Јыз јала алмайды, јорјады.
– Апыр-ай, – дегеннен басја Раха ештеЎе айта алмады.
Т†рт-бес кҐннен кейiн Ґйге таЈы бiр „йел келдi. Ата-
анасы жој жас балаларды балалар Ґйiне жiберу керек екен.
БґлардыЎ аты-ж†ндерiн, туЈан жылдарын жазып алып
кеттi. Арада бiрнеше кҐн †ткенде осы „йел Батырды
„лдебiр мекеменiЎ директорына „келдi. Директор шашы
јојырайЈан бетi шамадан тыс аппај, жалпај бет „йел екен,
бґныЎ бас-аяЈына к†з жҐгiрте јарап тґрды да:
– Нешiншi класта ојисыЎ? – дедi.
– Алтыншыда.
– Жајын туыстарыЎ бар ма?
Батыр жајын туыстардыЎ кiмдер екенiне тҐсiнбей ди-
ректордыЎ бетiне јарады.

– 78 –
– …кеЎмен, не шешеЎмен бiрге туысјан бiреулер бар
ма? – дедi директор «бар-жоЈы маЈан б„рiбiр» дегендей
басја бiр јаЈаздарын ајтарып жатып.
– Жој.
Директор „лдебiр јаЈазын тауып алып, соЈан јарап
тґрып:
– Кiшкентай јарындасыЎды балалар Ґйiне жiберемiз, –
дедi. – БаЈусыз јалЈан балалардыЎ б„рiн сонда жiберiп
жатырмыз.
– Ѕайда?
– Семейге, – директор јаЈаздан басын к†терiп, с†зiнiЎ
јалай „сер еткенiн бiлгiсi келгендей БатырЈа јарады.
– Менi ше? – дедi Батыр з„ресi ґша.
– Сенi басја бiр интернатја, не балалар Ґйiне орналас-
тырамыз.
Батыр бiрдеЎе айтайын деп едi, демi таусылып, с†йлей
алмады. ТҐрi кҐреЎiтiп, не айтып тґрЈанына †зi тҐсiнбей:
– Ол жалЈыз јалай барады? Менсiз јалай... – дедi
тґтыЈа.
– ЕштеЎе етпейдi, барлыј балаларды солай жiберiп
жатырмыз.
Кiп-кiшкентай РаушанныЎ, јаЈу к†рмей, еркелеп
†скен с„би јарындасыныЎ жалЈыз кететiнiн ендi аныј
тҐсiнген Батыр алајтап, не iстерiн бiлмей, жан-жаЈына
јарай бердi де, кенет бар даусымен †кiрiп жылап јоя бердi.
Екi јолымен јапсыра ґстап, алдындаЈы Ґстелге басын
ґрЈанын †зi бiлген жој. Ѕасында отырЈан „йел мґны ґстай
алды. Батыр †зiн тојтатуЈа шамасы келмей, тојтаусыз
ж†телгендей бiр дыбыспен демi бiте Ґздiгiп, бiрауыј ды-
бысы шыјпай Ґнсiз јалЈанда, директор да, „йел де бґЈан
шошына јараЈан. …лден уајытта барып iшегiн тарта, јай-
тадан еЎiрей ж†нелдi.
– Екеуiн бiрге жiберуге болмас па екен? – дедi „йел
директорЈа жылап отырЈан баланы к†зiмен к†рсетiп.
Директор јолын жайып:
– Орын жој, – дедi орынныЎ жој екенiне †зi де таЎ
јалЈандай бiр Ґнмен. – Осы бiр орынныЎ †зiн „реЎ та-
уып отырмын.
Бґл с†здердi Батыр естiген жој. Армансыз жылап, бойы
с„л жеЎiлдеп, †зiне †зi келген секiлдi.

– 79 –
– Оны жалЈыз жiберуге болмайды, – дедi ол. – ‡зi †те
јорјај. ЖҐрегi ґшып кетедi Јой... – С†зiн аяјтай алмай
таЈы да кемсеЎдеп кеттi.
– Онда былай јылайыј, – дедi директор с„л жiбiгендей
болып. – ЅарындасыЎды басја балалармен јосып жiбере
беремiз. Сосын артынан орын тауып †зiЎдi жiберемiз. Ѕазiр
орын болмай жатыр. Жарай ма?
Батыр Ґндеген жој. Директор оны келiскеннiЎ белгiсi
деп ґЈып:
– Бара берiЎдер, – дедi „йелге јарап.
Ѕарындасынан айырылу БатырЈа †те ауыр болды. Шы-
рылдап жылаЈан РаушанныЎ жҐзiнде неге бґлай болып
жатјанына тҐсiнбеген с„бидiЎ јиналысы мен јорјыны-
шы жатыр едi.
Бiр кезде д„уренi жҐрiп, абыройы артјан, дастарјаны
дос-жаранЈа, жајсы мен жайсаЎЈа кҐнде жайылып, ду-
манды да јызыјты кҐндерi к†п болЈан отбасыныЎ шаЎы-
раЈы †стiп ортасына тҐстi.
Бґдан кейiнгi †мiр БатырЈа „серi жој, жылуы жој бiр
маЈынасыз уајыт секiлдi болып к†рiндi.
Осындай кҐндердiЎ бiрiнде „кесiнiЎ досы ¤алымныЎ
Ґйiне барып, тамај iшiп, јайтып келе жатјанда јала
шетiндегi парк секiлдi бiр жерде болып жатјан Ґлкен жи-
ынныЎ Ґстiнен шыјты. Батыр жајындап келгенде к†рдi –
iшiнде †зi бiлетiн таныс адамдар аз емес секiлдi. Биiк
мiнбердiЎ Ґстiне шыЈып „лдекiмдер айЈайлап с†йлеп жа-
тыр. Кенет †зiнiЎ Ґйiне келiп жҐретiн †те сыйлы Ґлкен
кiсi екi јолтыЈынан демеген екi жас жiгiттiЎ к†мегiмен
мiнберге к†терiлiп:
– Елiмiзде сатјындар к†бейiп кеттi. Ортамызды со-
лардан тазартуымыз керек. Партиямыз бен Ґкiме-
тiмiздiЎ дґрыс саясатын мен јолдаймын, – дедi де,
мiндетiмнен јґтылдым ба, јґтылмадым ба дегендей,
екi жiгiттiЎ жеЎiнен †зi ґстап, апыл-Јґпыл тез-тез ба-
сып тҐсiп кеттi.
Шеттеу тґрЈан екi кiсi сыбырласып, с†йлесiп тґр.
– ‡ткен жолЈысы басја бiреу едi Јой, – дейдi мґртты-
сы жиынды басјарып жҐрген толыј сары кiсiнi к†рсетiп.
– ‡ткен жолЈы јайыс јара ґсталып кетiптi Јой, – дедi
јасындаЈы ајјґба жастау жiгiт.

– 80 –
– Ѕойшы, – дейдi мґртты таЎ јалып. – НКВД-нiЎ да
адамдары ґсталады екен-ау.
– Неге ґсталмайды? Олар адам емес пе? – Жастау жiгiт
осыны айтып, †з с†зi †зiне оЈаш к†рiнгендей мырс етiп
кҐлiп жiбердi. Содан кейiн ґрлана жан-жаЈына јарап,
Батырды к†рдi де, баласынып, оЈан м„н бермей, таЈы кҐлдi.
Адамдар кезек-кезек мiнберге к†терiлуде. С†здерi
негiзiнен бiр-бiрiне ґјсас, тек бiреулерi јатты айЈайлап,
бiреулерi орташа дауыспен с†йлейдi. Бiреуi †леЎ ојыды.
ОЈан бiреулер јол соЈып жатты.
Болып жатјан ојиЈаныЎ астарына ешкiм м„н берiп
тґрмаЈан секiлдi. …ркiм †зiнiЎ амандыЈына јуанЈандай,
жайдары кейiпте бiр-бiрiмен алаЎсыз „Ўгiмелесiп тґр.
Батыр †зiн «азап мен уайымныЎ шегiне жеттiм, бґдан
„рi менi бајытсыз ету мҐмкiн емес шыЈар» деген секiлдi
бiр ойдыЎ жетегiнде жҐрген болатын. Бiрај бајытсыздыјта
шек жој екен. Семейге бара жатјан жолда салјын тиiп,
наујастанып, кiшкентай јарындасы Раушан јайтыс бо-
лыпты деген хабарды естiгенде, Батыр есiнен танды. Аз-
дап есiрiктенiп, орынсыз с†йлеп, орынсыз кҐле бастаЈа-
нын естiп, ¤алым мґны ауруханаЈа жатјызды. Батыр бiр
айдан кейiн есiн жинап, јалпына келдi. Бiрај б†тен бала
секiлдi. С†йлеген с†зiнде, мiнезiнде, к†зјарасында бiр
жаттыј бар.
Ѕыс ортасында Батырды Семейдегi интернатја жiбердi.
Халыј жауларыныЎ балаларын Алматыда јалдыруЈа бол-
майды екен. Батыр †зiн Семей тҐгiлi шетел асырып жiберсе
де, ренжиiн деп отырЈан жој-ты. ‡йткенi ендi оЈан б„рiбiр
едi.
АуырЈанды сезбеу Ґшiн арнайы укол алЈан адамдай
жан кҐйзелiсiн алыстан Јана сезiнiп, „лдебiр доЈал
тҐйсiкпен жҐрген осы кҐйiн †зi дґрыс болды деп ойлады;
алЈашјы јайЈыныЎ жетегiнде кетсе, тiрi јалу-јалмауы
неЈайбiл секiлдi к†рiндi.
…йтсе де халыј жауыныЎ балаларына деген к†зјарас-
ты сезбеу мҐмкiн емес едi. Бґлар есiктерi дґрыс жабыл-
майтын, терезелерiнен жел саулаЈан, сыз јабырЈалы ескi
б†лмелерде жатты. Тiптi т†сек-орындарына дейiн тозыЈы
жеткен ескi-јґсјы бiрдеЎе едi. Тамајты да б†лек Ґстелде
отырып iшедi. …лдебiр мереке кездерiнде немесе жоЈары-

– 81 –
дан †кiлдер келгенде, бґларды сапја тґрЈызбайды. Еден
жуу, отын-су тасу секiлдi јара жґмыстардыЎ б„рi осы-
лардыЎ мойнында.
ЕЎ бастысы, сол Ґшiн бґларды мҐсiркеп, осыларЈа обал
болар-ау деп жатјан ешкiм жој, јайта соныЎ б„рi „лi де
аздау болып тґрЈандай к†рiнетiн секiлдi.
Мектепте неше тҐрлi балалар ојиды. Шектен шыјјан
бґзајылар к†п. Олардан мґЈалiмдердiЎ †здерi јаймыЈа-
тын. …сiресе, 9-класта ојитын ґзын бойлы, арыј, бiрај
јолдары кҐректей Есентай, аты ојушы демесеЎ, сојтал-
дай жiгiт. ¦зiлiс сайын „жетхананыЎ iшiнде бґрјыратып
темекi тартып тґрЈаны. Ѕылмыс жасайтын топпен байла-
нысы бар екен деген де сыбыс бар.
Бiрај балаларЈа з„бiр жасайтын ол емес, бiреуге
тиiспесе, жҐре алмайтын есерсојтау ґсај-тҐйек сотјар-
лар. Олар бiреудi јорлаЈаннан, зорлаЈаннан, жылатјан-
нан айрыјша л„ззат алатын секiлдi. Кiм к†бiрек јатыгез
болса, соныЎ беделi Ґстем.
ОсыныЎ б„рi зиялы јауым отбасында т„ртiп пен
т„рбиенiЎ јорЈауында †скен БатырЈа †те ауыр тидi. ‡зiнiЎ
тҐсiнiгi б†лек, Јґрпы б†лек басја бiр „лемде жҐргенiн
сездi. Бґл ортаныЎ ережесiн јабылдап, оныЎ †з адамына
айналу јандай ауыр болса, ол ортада б†тен адам болып
жҐру де сондай ауыр едi.
Бiр рет жоЈарЈы класста ојитын Ш„кен деген жалпај
сары бала д„лiзде тектен-текке мґны желкесiнен тҐйiп
жiбердi. Ешјандай себеп жој, ґрЈысы келдi, ґрды, бiттi.
ОЈан „лi келмейтiнiн бiлген Батыр да ештеЎе дей алмады,
Ґн-тҐнсiз јала бердi. Бiрај тҐнi бойы јорланып жылап,
ґйыјтай алмады. ЖынґрЈан адамдай †зiнен †зi баЈжаЎ-
дап жҐретiн бiр тентек асханада мґныЎ јолындаЈы нанын
жґлып алып, аузына бґралай тыЈып, бґЈан бґрылып та
јарамастан, кете барды. Ѕарсы тґруЈа мґныЎ жҐрегi
дауаламайтынына сенiмi зор.
…йтсе де т†зiм де шексiз емес. МыЎ кҐн сынбаЈан
ш†лмек бiр кҐнi сынады.
1-май мерекесiнде мектептiЎ ґзын д„лiзiнде концерт
болды. Батырмен жатајханада бiрге жататын С„бит
бґЈан шеткерiлеу тґстан орын алып јойЈан екен, сахнада
не болып жатјанын к†ретiндей мҐмкiндiктiЎ болЈанына

– 82 –
јуанып, бґлар к†Ўiлдi отырЈан. Кенет Батыр †зiнiЎ сол
жаЈында отырЈан јыздыЎ Ш„рбат екенiн к†рiп, јарадай
јысылып, терлеп, берекесi кеттi. Ш„рбат 6 «А» класында
ојитын еЎ „демi, „рi „ншi јыздардыЎ бiрi. Бiрај салјын
тиiп, тамаЈы јарлыЈып, †леЎ айта алмайтын болыпты.
Жайдары ашыј јыз екен, Батырмен к†птен таныс адам-
дай еркiн „Ўгiмелесiп отырды.
КонцерттiЎ орта тґсында сырттан ересек екi бала кiрген.
Бiреуi жалпај сары Ш„кен едi. Алја-салја болып, iсiнiп,
шалјајтап тґрЈан тґрысынан мајтаншај екенi к†рiнiп
тґр. Бос орын iздеп, бiраз тґрЈаннан кейiн, жајын тґрЈан
Батырды к†рiп:
– …й, бала, тґр! ¦лкенге орын беру керек, – дедi мґны
иыЈынан нґјып.
Батыр естiмеген болып отыра бердi.
– …й, мен кiмге айтып тґрмын? – деп Ш„кен мґны
жеЎiнен жґлјып јалды.
IстiЎ насырЈа шауып бара жатјанын сезiп, С„бит ор-
нынан тґрды.
– Жој мен мынаныЎ орнына отырамын, – дедi Ш„кен
ендi БатырЈа „бден шҐйлiгiп.
Батыр оЈан Ґнсiз јарап тґрды да:
– Мен †з орнымда отырмын, – дедi бейбiт Ґнмен.
– Слушай, мен саЈан не дедiм? …лде ести алмай јалдыЎ
ба? А? – Ш„кен еЎкейiп, жауап кҐткен адамдай јґлаЈын
тосты.
– Естiдiм, бiрај орындаЈым келмейдi, – Батыр да аяј
астынан јырсыЈа јалды.
С„бит Батырды бҐйiрiнен тҐрттi:
– Ѕой, јґрысын, кетейiк.
– Кетпеймiн, – дедi Батыр. Бiр есептен, кетсем бе деп
те ойлап едi, бiрај мына басбґзар жай да сґрамай,
„кiреЎдеп, келiсiмге баратын жолды бiтеп тастап отыр.
Ш„кен жанындаЈы жылтыр јара балаЈа јарап:
– Мынау не дейдi? – дедi Батырды басымен нґсјап
к†рсетiп.
– Бґл баланы тҐлен тҐртiп тґр.
– ТґрасыЎ ба, тґрмайсыЎ ба? СоЎЈы рет айтамын, –
Ш„кен бґл жолЈы с†зiм бiр б†лек дегендей јабаЈы тҐйiлiп
сазара јалды.

– 83 –
Батыр жауап берген жој.
Кенет Ш„кен јатты долданып, Батырды желкеден ґста-
Јан кҐйi дырылдата сҐйреп, шетке шыЈарды да, желкеден
бiр ґрып, ґшырып жiбердi.
ОтырЈандар бґларЈа ошарыла јарады. «Ау, бґл не?»,
«ЅойсаЎдаршы» деген дауыстар естiлiп жатты.
Менi де †стiп шыЈара ма деп јорыјјандай, С„бит те
атып шыјты.
Осы кезде јып-јызыл боп тҐтiккен Батыр, жыЈылып
жатып жерден кҐш алЈандай, атып тґрып, орынЈа отыра
берген Ш„кеннiЎ жаЈасына жармасты. ‡зiнен кҐштi, „рi
аты шыјјан тентек баладан тҐк јорыјпай тґрЈанына оныЎ
†зi де таЎЈалып едi. Ѕатты ашудыЎ адамЈа ерекше јуат
беретiнiн ол бґрын бiлмейтiн. ‡зiне бiр жајтан к†мек
келгендей арјаланып, ендi не iстеймiн десе де, хајысы
бардай ж„не ештеЎеге жауап бермейтiндей †зiн еркiн
сезiндi.
Ш„кен †зiнен кiшi баланыЎ мынандай шабуылын кҐт-
пеген болу керек:
– ‡й, †й, – дей бердi јорЈалајтап. – АтаЎа н„лет †лгiЎ
кеп жҐр ме? – дедi де, орнынан тґрып, Батыр да итерме-
лей, мґныЎ шаруасын бiржола бiтiрейiн дегендей, бҐйiрдегi
есiктен сыртја алып шыјты. – Мен саЈан к†рсетейiн, иттiЎ
баласы...
Ѕґлаштай ґрЈан сојјыдан Батыр таЈы да ґшып тҐстi.
Ш„кен долданЈан кҐйi оны умаждап, сојјыныЎ астына
алды да, тґра берiп iштен екi рет тептi.
Ол осымен шаруа бiткен шыЈар деп, бґрылып iшке
ене бергенде, артынан јайта жармасјан Батырды к†рiп,
бiр с„т сасып јалЈандай болды. Батыр соны пайдаланып,
бетiнен бiрнеше рет ґрып Ґлгердi.
Тґщы етiне ащы таяј тиген долы тентек:
– ‡й, „кеЎнiЎ... – деп алас-кҐлес јайта ґмтылды. Ба-
тырды к†терiп „келiп, балшыјтыЎ Ґстiне алып ґрды да,
тамаЈынан јылЈындыра: – ЅоясыЎ ба? – дедi барылдап. –
Жој, јоясыЎ ба?..
– ‡лтiрем, – дедi Батыр јырылдап. Ашудан кҐш ал-
Јан Батыр денесiнiЎ ауырЈанын да сезген жој. ТырбаЎдап
жатып, ретiнiЎ јалай келiп јалЈанын †зi де байјаЈан жој,
Ґстiндегi баланы аяЈымен бастан бiр тептi.

– 84 –
– ‡й, „кеЎнiЎ... – Ш„кен одан жаман долданып, ас-
тындаЈы баланы таЈы да јґлаштап ґра бастады.
Батыр јайтатын емес. Бiр к†зi iсiп, жабылып јалЈан.
Аузында жылымшы јанныЎ д„мi.
Ш„кен ґра-ґра шаршаЈан адамдай орнынан тґрып, екi-
Ґш јадам шегiнiп, †лi-тiрiсiн бiлгiсi келгендей, екi бҐйiрiн
таянып, БатырЈа јарап јалЈан. Батыр орнынан тґрды да,
жерден јолына iлiккен жґдырыјтай бiр тасты алып,
жiберiп јалды. Ш„кен, јґдай сајтаЈанда, бґЈып Ґлгiрдi,
тас мектеп терезесiнiЎ кҐл-талјанын шыЈарды.
Осы кезде Ш„кен шын јорыјты. Мынаны †лтiрiп
тастамасаЎ, јоятын тҐрi байјалмайды.
– …й, мынауыЎ жынды Јой! ‡лтiресiЎ бе адамды? –
Ш„кен таЈы бiрдеЎемен ґрып жҐре ме деп жҐгiрiп келiп,
БатырдыЎ екi јолынан јапсырып ґстай алды. – ЅойсаЎ-
шы, болды Јой ендi. – Даусы жалынЈандай шыјты. – Ке-
нет шыЎЈырып, јолын ербеЎдетiп шегiнiп кеттi. – Мынау
оЎбаЈан јолымды тiстеп алды, – дедi, жан-жаЈына јолын
к†рсетiп. Ш„кен мына баланыЎ бiрi †лiп, бiрi јалатын
ережесiз т†белеске к†шкенiн сезiп, жґмсара бастады.
– Болды, болды ендi, давай, татуласайыј. Жарай ма?
Батыр оныЎ с†зiн естiген жој. «‡лтiрем» дейдi јырыл-
дап, жалЈыз к†зiмен ежiрейе јарап. Кенет †зiне таЈы
бiрдеЎе айтјысы келiп, жајындай берген Ш„кеннiЎ
тґмсыЈынан басымен бiр пергенде, ананыЎ «А-а-а» деген
даусы бiр-ај шыјты. Мґрнынан јан кеттi. Батыр таЈы да
оныЎ жаЈасына жармасты.
Ш„кен ендi шын жалына бастады:
– Айналайын, јоя Јой ендi, болды Јой. Мiне менiЎ де
мґрнымнан јан кеттi. Мен јойдым. – Сосын жанындаЈы
жылтыр јараЈа јарап: – ?сташы мынаны, јґдай Ґшiн, –
дедi.
Жылтыр јара араЈа тҐсiп, басу айта бастады.
– Ѕой ендi. Т†белестiЎ де бiтетiн кезi болды Јой. АтыЎ
кiм †зiЎнiЎ?
– Батыр, – дедi С„бит.
– ‡зiЎ де батыр екенсiЎ. Ѕоя Јой. Ѕазiр мґЈалiмдер
бiлiп јалса, екеуiЎдi де оЎдырмайды.
Сол екi ортада Ш„кен жој боп кеттi. «Ѕашып кеттi», –
дедi С„бит сыбырлап.

– 85 –
Т†белесетiн адам болмаЈаннан кейiн, Батыр да басылды.
Келесi кҐнi терезенi сындырЈан адамды iздеп,
мґЈалiмдер тергеу жҐргiздi. Бiрај ешкiм мойындаЈан жој.
«ТҐнде бiр мас адамдар жҐрген, солар болар» деп бала-
лардыЎ бiрi тергеудi терiс жолЈа тҐсiрiп жiбердi.
Сол кҐннен бастап, БатырдыЎ жаЎа †мiрi басталЈан-
дай болды. Ашу деген бiр серiк тапты. АшуЈа ерiк берген
кезде мҐлде аруај јонЈан адамдай арјаланып, ештеЎеден
јорыјпайтын, арты не болар екен деп ойламайтын †лер-
мен бiр кҐйге енетiн. Тентек балалар бґдан јаймыЈатын-
ды шыЈарды.
Осындай „р кҐн Ґшiн арпалысјан †лермен кҐреспен,
†гей сезiммен, болжаусыз бейм„лiм тiршiлiкпен жҐрiп
Батыр алтыншы класты јалай бiтiргенiн де аЎдамай јал-
Јан секiлдi.
Жетiншi класта алыс-жґлыспен шыЎдалып, бойы †сiп,
бiржола ересек балалардыЎ јатарына јосылды. Топ-топ
болып шайјасатын т†белестерге јатысып жҐрдi. Ајша
салып карта ойнайтындардыЎ да арасына iлiктi. Темекi
тартатынды шыЈарды. Бґларды мектептен шыЈару тура-
лы бiрнеше рет м„селесi јаралды. Бiрај „лдебiр себеп-
термен созбґйдаЈа салынып, кейiнге јалдырумен келедi.
Ѕысјасы, Батыр јаланыЎ к„дiмгi бґзајы баласына ай-
налды.
Алайда осы тiрлiктiЎ аяЈы жајсылыјја апармаЈан
секiлдi. ЅаланыЎ баукеспе ґрыларымен болЈан јырЈын
т†белесте бґлардыЎ атаманы Есентайды †лтiрiп кеттi.
Т†белеске јатысјандарды тергеуге шајырып, мектептен
шыЈаруЈа шешiм јабылдады. Одан кейiн „лдекiмдер ара-
ласып, бґларды таЈы јалдырды. Арада к†п †тпей, газетке
мајала шыЈып, бґлардыЎ iсiн јайта јарады. Бiрај оныЎ
аяЈы немен аяјталЈанын ешкiм де бiлген жој. Бiтпейтiн
дау, гу-гу „Ўгiме, †мiр осылай †тiп жатты.
Батыр мектептен шыЈамын деп б„лендей јайЈыра јой-
Јан жој. Бiрiншiден, †зiнiЎ бґЈан дейiн бастан кешкен
јасiретiмен салыстырЈанда бґл „шейiн тҐкке тґрмайтын
н„рсе секiлдi. Екiншiден, кездескен јиындыјтарды бел-
ден басу, тентектiкпен жеЎу †зiне ґнайтын.
Бiрде тҐсiне „кесi кiрдi. ‡зiнiЎ баяЈы кiшкентай кезi
екен. Тајтай к†пiр секiлдi ґзыннан-ґзај бiрдеЎенiЎ

– 86 –
Ґстiмен кiбiртiктеп жҐре алмай келедi. ТајтайдыЎ арси-
Јан ара-арасынан јап-јара болып тереЎ јґз к†рiнедi. ТҐсiп
кетем бе деп јорыјјаннан бґл жан-жаЈына алајтай јарап,
†зiнен „удем жерде т†мен јараЈан кҐйi тајтай-тајтайдыЎ
арасымен аттай басып кетiп бара жатјан „кесiн к†редi.
«К†ке!» дейдi бґл жан даусы шыЈа айјайлап. Бiрај к†кесi
бґЈан бґрылып та јарамайды. ?зап барады. Батыр †зiн
жанындай жајсы к†ретiн к†кесiнiЎ неге бґЈан јарамай
кетiп бара жатјанына тҐсiнбей, тґрып јалЈан... КемсеЎ-
деп жылап жатјан кҐйiнде оянып кеттi.
К†рген тҐсiнiЎ байыбына жете алмай, †Ў мен тҐстiЎ
ортасында меЎ-зеЎ болып ґзај жатты.
Ол †зiнiЎ екi адамЈа айналЈанын сездi. ОЎашада –
јанжҐректi јайЈылы, жґрт к†зiне мґјамайтын тентек.
БатырдыЎ жалЈыз Јана јорЈанышы болды, ол – оныЎ
сабајја деген зеректiгi. П„лендей ґјыптылыЈы мен ыж-
даЈаттыЈы болмаса да, ґЈымталдыЈын мґЈалiмдер бiлетiн.
…дебиеттен сабај беретiн, „рi класс жетекшiсi АЈыбай
бґЈан анда-санда жылы јабај к†рсетiп јояды. МґныЎ
„кесi Ш„йкеннiЎ †зiне училищеде сабај бергенiн де „Ўгiме
јылЈан.
Бiр кҐнi АЈыбай С„бит екеуiн сабајтан кейiн класја
алып јалды. АЈыбай јабаЈы кiржиiп, Ґнемi шаршап
жҐретiн, к†зi јитарлау, бґйра шашты сары жiгiт. …лдекiмге
ренжiгендей, екi к†зi екi жајја јарап, ойланып отырды
да:
– Ѕалай жаЈдайларыЎ? – дедi алдында отырЈан екi
балаЈа жаЎа к†ргендей аЎтарыла јарап.
– Жаман емес, – дедi Батыр да „лденеге тҐсiнбегендей
сґраулы жҐзбен.
– Мынандай м„селе болып тґр. – АЈыбай балаларЈа
тура јарап, ж†нделiп отырды. – Сендер естерiЎ кiрiп јал-
Јан балаларсыЎдар. Не ойлап жҐрсiЎдер? Осылай халыј
жауыныЎ баласы деген атпен елдiЎ јоры болып жҐре
бересiЎдер ме, „лде ел јатарына јосылЈыларыЎ келе ме?
Сендер ертеЎ мектеп бiтiргеннен кейiн де, жоЈарЈы оју
орнына тҐсе алмайсыЎдар. Сонда †мiр бойы јайыршы
болып †тесiЎдер ме? Ѕазiр ајылы бар балалар фамилия-
ларын †згертiп жатыр. Ѕалай болЈанда да „кенiЎ таЈдыры
сендердiЎ бајтарыЎды байламауы керек. Тiптi солардыЎ

– 87 –
†здерi де сендерге осы ајылды айтјан болар едi. ‡йткенi
оларЈа да керегi еЎ алдымен сендердiЎ болашајтарыЎ.
Осыны екеуiЎ ойланыЎдар. МаЈан јажетi шамалы. ‡здерiЎ
Ґшiн. КелiсiмдерiЎдi берсеЎдер, јалЈан шаруасына †зiмiз
к†мектесемiз.
АЈыбай кетерiнде бґларЈа жамандыј ойлап отырмаЈа-
нын, бiреуiнiЎ „кесi †зiне сабај бергенiн, ал бiреуiнiЎ †зiне
туыс екенiн даусын т†мендетiп, сыбырлаЈандай болып
айтты. С„биттiЎ мґЈалiмге туыстыЈы бар екенiн Батыр
сонда бiлдi.
Мектеп директоры „лдебiр идеялармен к†зге тҐспесе,
жҐре алмайтын белгiлi белсендiлердiЎ бiрi едi, †зi басја-
ратын мектептiЎ Ґкiмет пен партия саясатын јалай јол-
дап жатјанын бiлдiру Ґшiн дуылдатып жиналыс †ткiздi.
Газеттен журналистер келдi. Халыј жауы болып атылЈан,
тҐрмеде жатјан „келерiнен бас тартып, жаЎа †мiрге бет
бґрЈан, коммунистiк идеяЈа адал берiлген балаларды †зге-
лерге Ґлгi ету р„сiмi жасалды.
МґЈалiмдердiЎ јыстауымен аты-ж†ндерiн †згертуге
келiсiм берген бiрнеше бала жаттап алЈан с†здерiн
мҐдiрмей айтып шыјты. БґлардыЎ ендi пионерлер слетiне
делегат болып сайлануЈа, пионер лагерiне жолдама алу-
Ја, комсомолЈа †туге хајылары болады екен. Тек С„бит
јана с†зiн айтып бола берiп, еЎiреп жылап, жиынныЎ
салтанатына бiршама к†леЎке тҐсiргендей болды.
АЈыбай жиын Ґстiнде БатырдыЎ јасына екi рет келдi. «Сен
„лi де ойлансаЎ јайтедi, – дедi ол сыбырлай с†йлеп. – ‡з
болашаЈыЎды †зiЎ байлап отырсыЎ Јой... ЕЎ болмаса,
мектепте јалар едiЎ. Ендi басја амал болмай тґр Јой...»
Батыр т†мен јараЈан кҐйi Ґнсiз басын шайјады. Аузын
ашса, жаЎаЈы С„бит секiлдi еЎiреп јоя беретiнiн сезiп тґр.
Бґдан кейiн БатырдыЎ жаЈдайы тiптi ауырлап кеттi.
ДиректордыЎ алдында ыЎЈайсыз жаЈдайда јалдырдыЎ деп
АЈыбай ренжiдi. ‡з кезегiнде директор да бiреудiЎ алдын-
да ыЎЈайсыз жаЈдайда јалЈан секiлдi. (Кiм бiледi, жаЎаЈы
«бiреудiЎ» †зi таЈы бiреудiЎ алдында јиналЈан болар.)
ЕЎ бастысы, газетке шыјјан мајалада фамилиясын
†згерткiсi келмеген бiр-ај бала болды деп, БатырдыЎ аты-
ж†нi жазылып кетiптi. Кiм екенi белгiсiз, жоЈарыдаЈы бас-

– 88 –
тыјтардыЎ бiрi: «Халыј жауларыныЎ ыјпалынан шыј-
јысы келмейтiн, т„рбиеге к†нбейтiн мґндай баланы пио-
нер јатарынан да, мектептен де шыЈару керек», – дептi-
мiс.
Батыр ґсталайын деп жҐрген адам јґсап ешкiммен
араласа алмай, жалЈыз јалды. БґЈан †зге балалар жола-
мауЈа тырысады. МґЈалiмдер терiс јарайды; б„лесiне iлiгiп
кетемiз бе деп јорјатын секiлдi.
С†йтiп жҐргенде мґны iздеп жатајханаЈа Алматыдан
¤алым аЈасы келдi. Iссапармен жҐр екен. Батырды осын-
да тґратын бiр танысыныЎ Ґйiне апарды. Тамај iшiп, к†р-
жердi „Ўгiме јып отырЈаннан кейiн, Ґй иелерi „лдебiр
жајја кеттi де, ¤алым мен Батыр оЎаша јалды. ¤алым
бiрдеЎенi айта алмаЈандай, бҐгежектеп бiраз отырды да,
кенет †зiнен-†зi еЎiреп жылап јоя бергенде, БатырдыЎ
з„ресi ґшып селк ете јалды. ¤алым „лден уајытта јалта-
сынан ормалын алып, к†з жасын сҐртiп, неге жылаЈанын
есiне тҐсiргiсi келгендей, ойланып бiраз отырды да:
– ШыраЈым, Ш„йкен, к†кеЎ ендi бiзге жој, – дедi
даусы јарлыЈып. – Ату жазасына кескен Ґкiм орындал-
ды деген хабар алдыј. – ¤алым †з хабарынан †зi шошы-
Јандай јалтыранып, орамалымен бетiн жауып Ґнсiз јалды.
Содан кейiн Батырды бауырына тартып, јґшајтап, јай-
тадан еЎiреп ала ж†нелдi.
Батыр жҐрегi суылдап, жылай алмай, јыстыЈып, јыЎ-
сылаЈан кҐшiктей бiр дыбыс шыЈарып, басын шайјай
бердi. ОЈан „кесiнiЎ †лiмi с„л бґлыЎЈырлау тҐрде „сер
етсе де, еЎ алдымен јатты батјаны алдында тґрЈан ере-
сек адамныЎ з„ресiн ґшырып, осынша јатты еЎiреп жы-
лаЈаны едi. ¤алым жылаЈанын јойЈан кезде барып, Ба-
тырдыЎ жылауЈа шамасы келдi. БҐкiл к†рген јорлыј
пен азап, уайым-јайЈы, iштегi јґса к†здiЎ жасымен јоса
т†гiлiп жатјандай аЈыл-тегiл ґзај жылады. ¤алым да
бґЈан јой деп айтпады. Бiраз шерiн шыЈарсын деген бо-
лар.
Батыр „рi-с„рi бейм„лiм кҐйде жылауын доЈарды. Бол-
Јан iстi толыј пайымдауЈа шамасы жетпей, ойлары дала-
Ја лаЈып, кейде осылай боларын „лдејашан бiлгендей,
тiптi ол кiсi „лi тiрi ме едi дегендей бiр тҐсiнiксiз сезiм
к†лбеЎ етiп јалады.

– 89 –
¤алым бґЈан бiрдеЎелердi айтып жґбатып жатыр,
мґныЎ „кесiнен басја да к†п адам атылЈан секiлдi ж„не
мґнымен тојтайтын тҐрi жој, елдiЎ басына тҐскен бiр
ґлы н„убет екен, бґлардыЎ Ґйiне јонајја келiп жҐретiн
баяЈы Б„ке, С„ке, З„келердiЎ б„рi атылыпты. Раха ґста-
латынын бiлiп, †з Ґйiнде асылып †лiптi т.с.с.
Батыр мына хабарЈа сенбегендей, „лде тҐсiнбегендей
¤алымЈа жасја шыланЈан Ґрейлi к†зiмен аЎтарыла јарап
јалЈан. БҐкiл елдi жусатып жатјан јанды јырЈын ендi
ешкiмдi де тiрi јалдырмайтындай, алдында отырЈан
„кесiнiЎ досына да, тiптi †зiне де ертелi-кеш бiр жететiндей
к†рiнiп, к†зi ЈалымЈа јарап тґрЈанмен, ойы алыста – бас-
ја жајта едi.
Алайда атылЈан жалЈыз менiЎ „кем емес екен Јой де-
ген ойдан, iштегi Ґрей дауылы аздап та болса, саябырсы-
Јандай болды.
¤алым бґл кҐнi Батырды интернатја жiбермей, таны-
сыныЎ Ґйiне јондырды. …Ўгiмелесiп, жаЈдайына јаныј-
ты. Келесi кҐнi директорЈа кiрiп, БатырдыЎ оју жылын
аяјтауына мґрсат беруге рґјсатын алып, содан кейiн бiр
амалын жасамајја келiсiптi.
…кесiнiЎ †лiмi туралы хабарды Батыр „лдебiр есiрiк
кҐйде толыј ґЈына алмаЈан. ЕртеЎiне не iстеп, не јойып
жҐргенiн †зi бiлмей, бар дҐниеден баз кешкендей болып,
томаЈа-тґйыј жҐрдi де јойды. Осы бiр жан дҐниесiн тґмша-
лаЈан тҐнек ойдан кейiн ашјан жаЎалыЈы – дҐниенiЎ жал-
ЈандыЈы едi. Бґл байлам адамзат Ґшiн жаЎалыј болмаЈан-
мен, БатырдыЎ †зiне жаЎалыј болЈаны шындыј. Б„рi де
бекер секiлдi. Оју, бiлiм алу, ел јатарына јосылу т.с.с.
жалЈан арман, жалЈан мајсаттарЈа ЈґмырыЎды сарп ету
неге керек? БаяЈыда Ґйiне јонајја келiп жҐретiн
ҐлкендердiЎ б„рi атајты адамдар болатын – бiрi Јалым,
бiрi жазушы, бiрi бастыј. Б„рi де бiр †лiммен кете барды.
…йтеуiр бiр атылатын адамЈа профессор болып атылдыЎ
не, сауатсыз шаруа болып атылдыЎ не? Б„рiбiр емес пе?
Мектептен шыЈып јалады екем деп јайЈыру не деген
ајымајшылыј? МектептiЎ керегi не? Ал †лдiЎ. Ѕарын-
дасыЎ да, „кеЎ де †лдi. Солардан артыјсыЎ ба? Батыр
осы јырЈыннан анасыныЎ да аман јалатынына сенген
жој. ‡зiн де уајытша †мiр сҐрiп жҐргендей сезiндi.

– 90 –
Мынау ойлар еЎсесiн јанша езгенмен, бiр есептен ама-
лын тауысјан iшкi тыЈырыјтан шыЈар жол тауып берген
секiлдi. Ендi бґл †мiрден тҐктiЎ де керегi жој деген кесiмдi
тґжырым †зiне јисынды к†рiнiп, осы кезге дейiн текке
к†терiп келген бiр ауыр жҐктен јґтылЈандай „сер бердi.
Оју жылыныЎ аяЈында елден – Ґстiнде шибарјыт
јоЎыр бешпент, басында б†рiк, аяЈына м„сi мен галош
киген – †ткен ЈасырдыЎ адамындай болып, сыЈырайЈан
кiп-кiшкентай јара шал келдi. К†кесiнiЎ немере аЈасы
Ѕасен екен. Ол алдымен директорЈа кiрiп, содан кейiн
БатырЈа келдi. «Батыр деген бала јайда? Батыр бар ма
осында?» – деп кластыЎ iшiне даЎЈырлай кiрiп, Батырды
к†ргенде даусы бґзылып, јґшаЈын жая кемсеЎдеп,
дауыстап жылай ж†нелдi:
– Б„йтерегiм јґлады Јой, жарыЈым-ай! …улетiмнен
сенен басја ешкiм јалмады-ау, жарыЈым-ай! ЖалЈызым-
ай! ЖалЈыздыјты серiк јылЈан бiздей сорлы бар ма екен?..
Осы кезде класја кiрген мґЈалiм шалЈа басу айтты:
– Ајсајал, жыламаЎыз, кластыЎ iшiнде сабај жҐредi.
БалаЎызды алып, сыртја шыЈып к†рiсiЎiздер. БарыЎыз,
барыЎыз...
Сыртја шыјјан соЎ, шал «жалЈызымдап» таЈы жыла-
ды. ОныЎ «жалЈызымына» Батыр кейiн тҐсiндi. Бґлар бiр
„улеттен јалЈан екi-ај шаЎырај екен. Ѕасеннен ґл бала
жој, Ш„йкеннен јалЈан жалЈыз ґл Батыр бiр „улеттiЎ
соЎЈы тґяЈы болып јалыпты.
К†рiсiп болЈан соЎ, шал шаруасын айтты. Хабарлас-
јан ¤алым екен. «БатырдыЎ жаЈдайы јиын, халыј жауы-
ныЎ баласы деп ол жајта кҐн к†рсетпей жатыр, елге алып
кету керек» дептi. Ѕысјасы, ертеЎнен јалмай аттану
јажет.
Сол кҐнi АЈыбайдыЎ к†мегiмен 7-класты бiтiрдi деген
јаЈаз алып, келесi кҐнi тҐскi пойызбен бґлар елге жҐрiп
кеткен. Алдымен облыс орталыЈына келiп, одан јала-
шыларЈа iлесiп, аудан орталыЈына тҐнеп, екi апта жол
жҐрiп АјшојыЈа „реЎ жеттi.
Батыр †зiнiЎ осы жерде туЈанын, 3 жасында елден
к†шкендерiн ата-анасынан естiгенмен, есiнде ештеЎе јал-
маЈан секiлдi болатын. …йтсе де, ата-анасыныЎ „Ўгiмесiнен
бе, „лде †зiнiЎ јиялы ма, болмаса, с„би санасында бiрдеЎе

– 91 –
јалды ма, „йтеуiр, жаЈасына јоЈа мен тал †скен, айдыны
жарјыраЈан мына †зендi, „упiлдектi айна к†лдi, анау итар-
ја јырјаларды, жусанды жазыј даланы бґрын к†рген
секiлдi. Жанына жылу берiп, уайымын да жеЎiлдетiп
тґрЈандай.
Ѕасендi «ата» дейтiн болды. ‡йткенi шалдыЎ †зi «мен
Ш„йкеннiЎ „кесiмен тґстаспын, жолым Ґлкен, саЈан ата
боламын» деп ж†н айтты.
Атасы †те кедей кiсi. Бойдај сиыр баЈып, жаз бойы ен
далада жалЈыз Ґй отырады. Биыл ЖалЈызтҐбек деген жердi
жайлап отыр екен. ЅалыЎ тал †скен †зеннiЎ жаЈасы Ба-
тырЈа ну орман болып к†рiндi.
Ѕасен шал сиырды бiрде јырЈа, бiрде †зен жаЈасына
жайып, кештетiп малмен бiрге, кейде †зi ерте келедi. …удем
жерде келе жатып кемпiрiне, «ш†лдедiк, јымызыЎды да-
йындай бер» деп айјай салады.
Кемпiрi:
– Сонша жерден айЈайлаЈаны несi? – деп кейiп жҐрiп,
сусын дайындайды.
Атасы да, „жесi де к†п с†йлемейтiн жандар, кешкi шай-
да екеуiнiЎ сырт еткiзiп јант тiстеген, ыстыј шайды со-
раптап iшкен дыбыстары Јана естiлер едi. Батыр болса
жаЎа ортаЈа „лi бойы Ґйренiп кете алмаЈаннан Ґнсiз.
Бiрде тҐн iшiнде „лденеден оянып кеткен. МаЎдайы-
нан сипап, емiренiп жајсы к†рiп жатјан атасы екен. Бґл
оянбаЈан болып жата бердi. …лдејалай к†зiне жас тыЈы-
лып, жылаЈысы келдi.
КҐндiз јолы бос Батыр ҐйдiЎ iргесiндегi †зендi бой-
лап, жаЈадаЈы тоЈай болып кеткен јалыЎ талдыЎ iшiн
аралап, жаЎа †лкеге келген жиѕангездей „р н„рсеге бiр
таЎЈалып, кешке дейiн жҐредi.
Бiр кҐнi таЎертеЎ атасына:
– СиырЈа мен барып келейiн де, Ґйде отыра бермейсiз
бе, – деген.
Шал кҐлiмдеп: «АтасыныЎ јолЈанаты деген осы Јой», –
деп †ткен жолЈы тҐндегiсiндей емiренiп, м„з болып јалды.
Атја мiнуге тез Ґйренiп алды. Елсiз мекенде †зен бо-
йын жаЈалап јиялдап жҐру †зiне ґнайтын секiлдi. Бiр кҐнi
јырЈа јарай †рiстеген сиырларды еркiне жiберiп, †зен
бойымен тҐстiкке јарай аяЎжорЈамен тартып кеттi. Ата-

– 92 –
сы: «Кешке јайтарда болмаса, сиырларды †з бетiмен јоя
бер, не iстейтiнiн †здерi бiледi», – деген болатын.
КҐн шыјјанда, жарјырап, кҐн бґлтја кiрсе, айдыны
јарајошјылданып, тҐнере јалатын, екi жаЈына да јалыЎ
тал †скен аЈыссыз †зеннiЎ жаЈалауына ешкiм аяј басып
к†рмеген секiлдi. Т†ЎiректiЎ б„рi баяЈы, „у баста жарал-
Јан јалпында тґрЈандай. Тек алдында жатјан жалЈыз аяј
к†мескi жол Јана бґл маЎда бiр кезде тiршiлiктiЎ болЈа-
нын байјатады. Осылай „рнеге бiр алаЎдап келе жатјан
Батыр кенет алдынан Ґйлерi јаз-јатар тiзiлген поселкенi
к†рiп, аузын ашып тґрып јалды. Бiраздан кейiн
поселкенiЎ т†Ўiрегiнде не мал, не адам жоЈын байјады.
Ајыры жајындап келгенде, поселкенiЎ ҐйлерiнiЎ т†бесi
тҐскен иесiз жґрт екенiн к†рдi.
Батыр молаларды аралаЈандай бiр јорјынышты
сезiммен жҐрсе де, бiр Ґйден болмаса, бiр Ґйден јызыј
бiрдеЎе табылатындай, поселкенi тегiс аралап шыјты. Еш-
бiр сау Ґй жој. ЅабырЈалары Јана бҐтiн, т†бесi ортасына
тҐскен, есiк-терезесi жој, јаЎырап жатјан бiрдеЎе.
Кешке Ґйге келгенде к†ргенiн атасына айтып едi, ол
кiсi «јайтесiЎ оны, барма ол жајја, керегi жој» деген-
нен басја ештеЎе айтпады. Тек келесi кҐнi „жесi ґршыј
иiрiп отырып: «Ол – бґрын артель јґрылЈанда салынЈан
поселке Јой. 31–32-жылЈы аштыјта адамдары јырылып,
аман јалЈандары босып, аудан орталыЈына жаяу шґбап,
жолда †лдi. Содан берi јаЎырап тґр. АтаЎ айтты-айтпа-
ды, бармай-ај јой. Ѕайырсыз мекен Јой», – деген. Cодан
кейiн айтсам ба, айтпасам ба екен дегендей с„л ойла-
нып: «¦йлердiЎ iшiнде к†мiлген адамдардыЎ сҐйегi жа-
тыр», – дедi.
Батыр алысја ґзап, т†Ўiректi зерттеудi азайта бастады.
‡йткенi мына †лкенiЎ бiр жерiн тҐртiп јалсаЎ, ар жаЈы-
нан адам јырылЈан жаЎа бiр тарих шыЈа келетiн секiлдi
к†рiнедi де тґрады.
КҐзде оју басталарда атасы Батырды колхоз орталыЈы –
АјшојыдаЈы мектепке алып келдi. Мектеп директоры
Ѕабыш Ахметов Батырды интернатја алуЈа ыјылас бiлдiре
јоймады.
Бiрај Ѕасен шал „Ўгiменi мҐлде басја арнаЈа тҐсiрiп
„кеттi:

– 93 –
– …й, шыраЈым, сен олай деуге тиiстi емессiЎ.
Бiрiншiден, †зiЎ осы елге кҐйеусiЎ. Екiншiден, шешеЎ
Ајсары – јауен, ал бiз – д„уенбiз. Ѕауен мен Д„уендi
адам айырмаса, јґдай айырып к†рген жој. О не дегенiЎ
сенiЎ? Батыр – менiЎ балам. Айдалада јысы-жазы јаЎ-
Јып, сиыр соЎында жҐрген ју кедей мына менiЎ баламды
интернатја алмаЈанда, кiмдi аласыЎ?..
Ѕабыш рай бере јоймады:
– Ѕасеке, тҐсiнсеЎiзшi, бала к†п, орын жетпей жатыр.
ОсындаЈы бiр туысјандарыЎыздыЎ Ґйiне орналастырмай-
сыз ба?
– Сен ондай „Ўгiменi јой, айналайын, – дедi Ѕасен
јґпия айтатын адамдай Ѕабышја жајындай тҐсiп. –
Кешегi Тасмешiнде сенiЎ „кеЎ Ахметтi ажал аузынан алып
јалЈан мына мен болатынмын. ОныЎ Ґстiне сенiЎ „кеЎ
менiмен б†ле. ЅашсаЎ да јґтыла алмайсыЎ. БҐкiл
„улетiмiзбен ай-шай деспеген сыйластыјты ендi сен бґза-
йын деп отырсыЎ ба? МынауыЎ масјара Јой!..
Ендi айтыссам, одан да жајын туыс боп шыЈып, ґятја
јалармын дегендей Ѕабыш кҐлiмсiреп:
– Жарайды, ајсајал, алайын. Сiз Ґшiн тек... Бiзге де
жан керек, бґл баланыЎ тарихынан хабарымыз бар. Со-
сын айтып отырЈаным Јой, – деп с†зiнiЎ аяЈын м„мiлемен
аяјтады.
Интернатта Батыр ЅараЈґл деген ересек баламен бiрге
жатты. Екеуi тез достасып, бiрге жҐретiн болды. ЅараЈґл
бґдан екi-Ґш жас Ґлкен. Денесi сомданып, жiгiт болып
јалЈан. Ѕылжајбас, жай с†зiнiЎ јайсы, ойын с†зiнiЎ
јайсы екенiн айыру јиын. Айтатын „Ўгiмесi тек јыздар
туралы. ТҐсiнде де јыздардан басја ештеЎе к†рмейтiн
секiлдi. С†зiне јараЈанда, жiгiттiктiЎ д„мiн „лдејашан
татып Ґлгiрген.
Оју басталЈаннан кейiнгi ЅараЈґлдыЎ к†зiне тҐскен
јыз 7-класта ојитын Сґлушаш болды. АуылЈа басја кол-
хоздан ауысып келген агроном Сабырхан деген кiсiнiЎ
јарындасы.
Сґлушаш „демi јыз – ајсары, јатарынан биiк, „рi
шынардай тiп-тiк болып жҐредi. ‡зi „ншi екен, сабајты
да жајсы ојитын к†рiнедi. ЖҐрiс-тґрысы, киiм киiсi ауыл-
дыЎ адамына ґјсамайды, б„рi ерекше. Оны ґнатпау тiптi

– 94 –
мҐмкiн емес секiлдi. Бiрај ЅараЈґл елден бґрын ен са-
лып јойЈандай, иемденiп жҐргеннен кейiн, онымен јабат-
тасып, ынтызарлыј таныту адамгершiлiкке жатпайтын
јылыј болып к†рiндi БатырЈа.
Мектепке он жылдыј деген ат берiлгенi биыл Јана.
СоЈан байланысты ауданнан жаЎа мґЈалiмдер келiптi.
ОлардыЎ iшiнде екеуi – училище бiтiрiп келген жастар.
Ојап атты бетi бґжырлау, ґзын бойлы жiгiт „н-кҐй
Ґйiрмесiн ашып, орта бойлы, жалпај жауырынды, денелi
ТҐгелбай балаларды спортја тартып, бґл т†Ўiректе бґрын
болмаЈан †нердi бастады.
…н-кҐй ҐйiрмесiнiЎ дайындыЈы кезiнде балалар залЈа
сыймай кетедi. К†бiнiЎ к†ргiсi келетiнi СґлушаштыЎ „н
айтјаны. Сґлушашты жай отырЈанда к†рген адам тiптi сґлу
деп айтпас едi. Бiрај с†йлегенде, кҐлгенде, „йтеуiр јимыл-
дай бастаЈанда-ај тҐрi Јажап †згерiп кетедi. АдамЈа таЎыр-
јаЈандай бiр тҐрмен јараЈан кездегi жарј еткен жанары
т†Ўiректi жарыј јып жiбергендей „сер етер едi. …йтсе де,
мiнезi тiктеу, с„л н„рсеге ашуланып јалатыны бар.
Дайындыј кезiнде Ојап орындыЈын сыјырлата бґры-
лып, „н айтатын балаЈа „лденелердi тҐсiндiрiп, мандолинiн
безiлдете, «и-и-и» деп басын изеп белгi бередi. Онысы
бастадыј дегенi. Ал Сґлушашја келгенде, белгiлi „ншiмен
жґмыс iстеп тґрЈандай, iзетпен с†йлеп, оныЎ „ндi бастар
кезiн кҐтiп, жаЎылысып кетем бе дегендей, одан к†зiн
алмай, айрыјша ыждаЈаттылыјпен сҐйемелдейдi. Сґлу-
шаш „н айтјанда басын с„л бґрып, к†здерiн јадаЈан
к†пшiлiкке назар салмай, жалЈыз †зi оЎашада тґрЈандай
болып айтушы едi. Дауысты јатты к†теретiн тґста жґп-
жґмыр аппај мойнындаЈы кҐре тамыры бiлеуленiп к†рiнiп
тґрады. Сол кезде Батыр даусы жетпей јалар ма екен деп
јорјып, iштей јыпылыјтап отыратын.
…йтсе де ґл балалар к†бiне денешыныјтыру п„нiнен
сабај беретiн ТҐгелбайдыЎ т†Ўiрегiнде. ТҐгелбайдыЎ жап-
жалпај жауырыны, буылтыј-буылтыј бґлшыј еттерi,
жеп-жеЎiл, ып-ыЎЈайлы жҐрiс-тґрысы к†здiЎ жауын ал-
Јандай. Бiрај мiнезi арсы-гҐрсiлеу, с†зiнен г†рi јолы бґры-
нырај јимылдайтын секiлдi. МајтаншајтыЈы да жој емес.
КҐшi бойына сыймай тґрЈандай, јозЈалајтап бiр орында
тґра алмайды.

– 95 –
Ѕонајта болЈан той-томалајтыЎ бiрiнде †зiмен бiрге
барЈан Д„улет деген мґЈалiмге јол жґмсап, педсоветке
тҐсiп, с†гiс алып, бiраз „йк„пiрлеу болып жҐрген. Кейiн
ТҐгелбайдыЎ атын шыЈарЈан ојиЈа болды.
КолхоздыЎ биылЈы шабындыЈы да, егiнi де бiтiк шы-
Јып, оны жинап алуЈа ауданныЎ нґсјауымен басја жај-
тан жґмыскерлер, механизаторлар келген. ОлардыЎ
iшiнде †зге ґлттыЎ †кiлдерi к†п екен ж„не †здерi сот-
талЈан б„лелер болып шыјты. Солар т†белес шыЈарып,
екi адамды сојјыЈа жыЈып, „бден басынып, бет јарат-
пай тґрЈанда, осы ТҐгелбай „лгiлердiЎ б„рiн шетiнен
к†кала јойдай јып сабап, масјара јылЈан. Кейiн к†ршi
ауданныЎ iргелес колхозымен шабындыјја таласып, аяЈы
Ґлкен јајтыЈысја айналып, сонда да осы ТҐгелбайдыЎ
арјасында жеЎiп шыјты. ТҐгелбай баяЈыныЎ жалдама-
лы батырлары секiлдi. Айтса болды, тас-талјанын шы-
Јарады. СырттыЎ телi-тентектерi бґл ауылЈа бас сґЈа
алмайтын болды. ПедсоветтiЎ шешiмi далада јалды. Жґрт
ендi «осы ТҐгелбай болмаса јайтер едiк» деп отыратын-
ды шыЈарды.
Мектептегi к†зге тҐсетiн Ґшiншi адам – география
п„нiнiЎ мґЈалiмi ЕрЈазы. Шегiр к†здi, жарјабај, јарасґр,
јатыгез кiсi. Жас шамасы б„рiнен Ґлкен. Бґрын райком-
да iстеген, одан бґрын осы елде „йелi, аЈасы – Ґшеуi
тґЎЈыш партия ґясын ашјан алЈашјы коммунистердiЎ
бiрi. Директордан бастап, мґЈалiмдердiЎ б„рi †зiнен именiп,
аулај жҐруге тырысады. ЖґрттыЎ айтуына јараЈанда 37-
38 жылдары ЕрекеЎнен бҐкiл аудан јалтырап јорыјјан
екен. Ѕазiр кiшкене баЈы тайып, т†мендеп, мґЈалiмдiк
јызметке тҐсiп јалЈан т„рiздi. СоныЎ †зiнде ешкiм бетiне
тура јарай алмайды. БалаларЈа ґрысјан кезде еЎ к†п ай-
татын с†зi: «Халыј жауыныЎ јґйыршыЈы». Бiрај оны
ауыр алып жатјан ешкiм жој; „шейiн с†зiнiЎ м„телi бо-
луЈа керек.
Оју басталысымен БатырдыЎ жајсы ојитыны бай-
јалЈаннан кейiн кейбiр мґЈалiмдердiЎ бґЈан iш тартатын-
дары сезiлiп жҐрдi. ‡з елi болЈан соЎ араларында ет жа-
јын туыстары да болар. ОныЎ Ґстiне „кесi елге белгiлi
адам, оЈан да бҐйрегi бґратындар бар шыЈар. …йтеуiр
бґрынЈыдай јатты јысымшылыј к†рмей жҐрген секiлдi.

– 96 –
Бiрiншi тојсан аяјталарда, соныЎ алдында Јана комсо-
мол комитетiнiЎ хатшысы болып сайланЈан Ојап мґны
д„лiзде ґстап алып, ерекше јґпия айтып тґрЈандай, жан-
жаЈына жалтајтай јарап: «Сенi комсомолЈа аламыз, – дедi
јґлаЈына сыбырлап, – жајсылап дайындал».
Демалыс алысымен Батыр јыстауЈа к†шiп келген ата-
сыныЎ Ґйiне келдi. Келесi кҐнi шай Ґстiнде †зiнiЎ ком-
сомолЈа †ткелi жатјанын айтты.
Атасы „лдејалай шошынып:
– Онысы немене таЈы да? – дедi кҐм„ндi жҐзбен бґЈан
алара јарап. – Осындай б„лелерден Ш„йкеннiЎ де тап-
јан пайдасы шамалы едi. БайјасаЎ јайтедi?
Батыр Ґндеген жој, †йткенi мґныЎ аяЈы немен аяјта-
ларын †зi де бiлмейтiн.
АтасыныЎ Ґйiнде екi кҐн тҐнеп, интернатја јайтып
келдi. Ересек балаларды интернатја отын дайындауЈа
жґмсаЈан. Бґл †ЎiрдiЎ јысы јатты, отыны аз. Жаз бойы
тезек жинап, ји ойып, јол жеткендер тал јиып „келiп,
„р јыс келген сайын, амалы јґрып, былтыр не iстегенiн
ґмытып јалЈандай, даЈдарып отырар едi.
Т†рт бала – танауы таЎјиып, „Ўгiмеден аузы жабыл-
майтын Байбол, керiсiнше, к†зi бајырайып, „ркiмнiЎ
аузына бiр јарап, Ґндемей отыратын б„кене бойлы
Т„йпен, сосын ЅараЈґл мен Батыр – тал јиюЈа †гiз арба-
мен Ајшојыдан кҐн шыјпай шыЈып, Арбалы тҐбегiне
тҐс шамасында жеткен. ‡зен жаЈасынан басталЈан јалыЎ
тоЈай тҐбектi тҐгел толтырып, шилеуiттi боз јырЈа барып
тiреледi екен. Бґлар келе тоЈайдыЎ еЎ јалыЎ жерiнен тал
јиюЈа кiрiстi. Ѕолдарында бiр-бiр балта, жiгiт боп јалЈан
ересек балалар кҐн батјанша јґрЈај талдарды Ґйiп тас-
тады. АрбаЈа тиегенше ымырт тҐстi. …бден шаршап, јарын-
дары ашып, берекелерi кетiп отырЈанда, ЅараЈґл кҐтпе-
ген жерден ґсыныс айтты.
– Мына жерде, – дедi ол иегiмен к†рсетiп, – „рi кетсе,
Ґш шајырым, Шайтанк†Ў деген жерде тҐйешi Сајан отыр.
МаЈан наЈашы болады. Сонда тҐсiп, тамај iшiп, јонып,
таЎертеЎ ерте шыЈып кетейiк.
ЅараЈґл айтјан с†зiнен айнып јала ма деп јорыјјан-
дай:
– Ойбай, кеттiк, – дедi јалЈандары бiр ауыздан.

– 97 –
…бден тойынЈан тґсаулы †гiздердi „келiп, жегiп, †здерi
арбаныЎ Ґстiне отырып, †зектiЎ бойымен шојалајтап,
тегiс жолЈа тҐскеннен кейiн, јарап отыра алмайтын Бай-
бол:
– Шайтанк†Ў демекшi, – деп айсыз јараЎЈы тҐнде таЈы
бiр „ЎгiменiЎ шетiн шыЈарды. – Шайтанк†Ў демекшi, јай
жылы менiЎ наЈашы атам осында јой баЈып отырЈанда,
неше тҐрлi б„ленi к†ргенiн айтјан. Шайтанк†Ўде шай-
тан болады дегенге бґрын сенбейтiнмiн. Бiрај тҐнде ма-
шинаныЎ жарыЈы секiлдi жарыјты талай к†ргем. С†йтсе,
соны атам да к†рiптi. Бiр кҐнi тҐнде дейдi атам, жарыј
тiптi жајындап ҐйдiЎ јасына јарай келе жатыр, соныЎ
алдында „лденеден секем алып, јолыма мылтыЈымды
алЈанмын. …лгi тiптi екпiндеп, к†зiмдi шаЈылыстыра жар-
јырап тура јасыма келгенi. Содан не де болса деп, мыл-
тыЈымды жарыјја јаратып басып јалдым дейдi. Мыл-
тыј гҐрс ете јалЈанда, „лгi жарыј жој болып кетiптi. –
Байбол †з „Ўгiмесiне †зi таЎЈалЈандай, «ой, Алла-ай!» деп
басын шайјады.
– Жанбай бар Јой, – дедi Ґнсiз отырЈан ЅараЈґл да
„Ўгiмеге араласып.
– ТаЎатар Жанбай ма?
– И„. Солар да бiр жылы осында јыстаЈан. Содан
естiгенмiн, тҐнге јарай тiптi маза бермейдi екен. Ауыз
ҐйдiЎ астан-кестеЎiн шыЈаратын к†рiнедi. Кейде шашы
жалбыраЈан јыз бала тҐрiнде к†рiнедi екен.
Жетi тҐнде мынандай „Ўгiмеден Ґрейленiп, јалЈанда-
ры Ґнсiз отыр. Тамај iшемiз деп јуанЈан к†Ўiлдерi су
сепкендей басылЈан т„рiздi. Бiрај терезесiнен жарыј жыл-
тыраЈан јора-јопсылы аласа саман ҐйдiЎ алдына †гiздерiн
доЈарып, ґзын сенектi бойлап, кiрер есiктi „реЎ тауып,
жап-жарыј, жып-жылы iшке кiргенде к†Ўiлдерi јайтадан
жадырап сала бердi.
Мґрты тiкiрейген жылтыр јара Сајан осылар келсе
екен деп кҐтiп отырЈандай, орнынан атып тґрып,
„рјайсысымен јґшајтасып амандасып, ЅараЈґлды
јайта-јайта арјасынан јаЈып, м„з боп јалды. Бала-
лар Ґй иесiнiЎ ыјыласын байјап, ендi жаЈдайымыз
жаман балмайды дегендей, бiр-бiрiне јарап, к†здерiн
јысып јояды.

– 98 –
Айдалада жалЈыз Ґй отырЈан жандар, шынында да, ауыл
адамдарын саЈынатын болу керек, бґлар келiсiмен Са-
јанныЎ етжендi ајсары „йелi алдына алып отырЈан жас
баласын кҐйеуiне ґстата салып, јобырап кеткен шашын
жинап, жаулыЈын жҐре байлап, салмаЈын ауырсынЈан-
дай ырЈала басып, тамај iстеуге ауыз Ґйге шыјты. ¦ш
жасар шамасындаЈы шашы к†зiне тҐскен сары јыз кел-
ген јонајтарЈа жалтај-жалтај јарап, пеш тҐбiнде отыр.
К†п ґзамай шай да келдi. Сајан „жуасыз отыра ал-
майтын секiлдi. Аузын јомпайтып ЅараЈґлдыЎ нан шай-
наЈанын салып, дҐкеншi сојыр ЅапардыЎ сыналып га-
зетке шыјјанын айтјанда, бiр к†зiн јысып, екiншi к†зiн
ажырайтып, дҐкеншiнiЎ тҐрiн келтiрiп, жґртты кҐлдiрiп
отырды. Ж„не бiреудi мазај јылЈан кезде, „лгi адамнан
айнымай јалатын т„рiздi.
Бiр тґста ЅараЈґл:
– НаЈашы-ау, биыл Ґшiншi жыл екен, айдалада отыр-
ЈандарыЎа. МҐлде таЈы боп кететiн болдыЎдар Јой. Ауыл
жајја неге жајындамайсыЎ? – дедi „Ўгiменi басја жајја
бґрып.
Сајан жауаптан тосылЈандай бiраз Ґнсiз отырды да:
– Айтып отырЈаныЎ рас, жалЈыз Ґйлiктен жалыЈып
болдыј, – дедi, менен де г†рi осыЈан батты дегендей,
„йелiне јарап јойып. – Бiрај мына тҐйе деген жануар-
дыЎ, момын сияјты к†рiнгенмен, јауiп-јатерi аз емес.
БаяЈыда елде бiр жыл јыстаЈанда есепшi М„рдендi бура
†лтiрiп кетiп, содан аулајја кетейiн деп, осылай јарай
к†шiп кеттiм Јой. Бґл бура дегенiЎ жараЈан кезде јґты-
рынып, аузынан ај к†бiгi бґрјырап, †лген-тiрiлгенiне
јарамайды. К†зiне к†рiнген н„рсеге шауып, ие бола ал-
майсыЎ. ‡ткен к†ктемде осында келген …шiрдi јуып,
астындаЈы атыныЎ „лдiлiгiмен „реЎ јґтылып кеттi. Кей-
де к†зi јарауытып менiЎ †зiме де назары ауып јоятын
кездерi бар. Алла сајтасын! …йтеуiр айјайлап, „реЎ де-
генде есiн жидырасыЎ.
АлЈашјы Ґрей балаларЈа таЈы оралды.
Сајан да балалардыЎ јорјып отырЈанын сезiп:
– Жој, јазiр ешкiмге тие јоймайды. К†ктемге јарай
јайитын кезде Јой иттердiЎ жынданатыны, – деп жуып-
шайЈандай болды.

– 99 –
Бiр јатерден јґтылЈандай болып, балалар да жадырап
јалды. Байбол жол бойЈы „Ўгiменi еске тҐсiрдi, атасы-
ныЎ жарјыраЈан шамды мылтыјпен атјанын таЈы да јай-
талап айтып шыјты.
– АтаЎ к†ргенiн айтјан шыЈар, ол рас, – дедi Сајан,
мынау да талай рет к†рген дегендей, таЈы да „йелiне јарап
јойып. – Бiз †зiмiз „бден Ґйренiп алдыј. ‡здерi бiрде
сары мысыј, бiрде ешкi болып келiп, аралап, ґйыјтап
жатјан балаларымызды иiскеп, жҐре бередi. Не iстейсiЎ,
„йтеуiр зияны жој секiлдi.
– Мысыј дейсiз бе? – дедi Т„йпен Ґрейленгендей бiр
Ґнмен.
– И„, к„дiмгi сары мысыј болып келедi.
АлдыЈа ет келдi. Сајан табајтыЎ астына јою Ґшiн
iргеден бiр топ газеттi алып, бiреуiн жазып к†рiп едi,
бiрiншi бетте тґрЈан СталиннiЎ суретiн к†рiп шошып
јалЈандай: «Ойбай, мына кiсi шыЈа келдi Јой», – деп,
екiншi газеттi жазып едi, онда да „лгi сурет бар екен,
Ґшiншi газетте де – к†семнiЎ суретi, ајыры шыдай ал-
май: «…й, жарайды, бґл кiсi к†сем болса да, д„мнен
Ґлкен емес шыЈар», – деп соЎЈы газеттi табајтыЎ асты-
на т†сей салды.
Ет желiнiп, балалар јолдарын сҐртiп, т†рге јарай
шегiнiп отыра бергенде, жартылай ашыј тґрЈан есiктен
кiрiп келе жатјан сары мысыјты б„рi к†рдi. Мысыј ба-
сын с„л т†мен салып, аяЈын асыјпай басып, бґларЈа тура
келе жатыр едi.
Т„йпеннiЎ тҐрi бґзылып, јолын ербеЎдетiп:
– Ойбай, аЈа, – дедi даусы жарыјшајтанып. – Мынау
„лгi ме? – деуге шамасы келдi.
СајанныЎ „йелi кҐлiп жiбердi. СајанныЎ †зi:
– Жој, жој, Т„йпен, јорыјпа, бґл ол емес, †зiмiздiЎ
мысыј јой, – деп басу айтып жатыр. – Кет, „й, – дедi
сосын мысыјја кiжiнiп, – Бґ да бiр, Ґйге кiрмейтiн кезде
кiрiп...
Сорпа iшiп, ас јайырып, дастарјанды жиЈаннан кейiн,
Сајан далаЈа шыЈып келiп:
– Дала бґлтты екен, ертеЎ желкемдеу болар, – дедi де,
балаларЈа јарап, – жҐрiЎдер мен сендердi т†сек салЈан-
ша далаЈа шыЈарып келейiн, – деп †зi јайта шыЈып кеттi.

– 100 –
Балалар тастай јараЎЈы сенекке шыЈып, бiр-бiрiнен
ґстап, «есiк јайда» деп сґрап келе жатјан. Кенет таЈы да
Т„йпеннiЎ шар ете јалЈан даусы шыјты. «Не болды?»
деген сґрајја, «МҐйiз...», – деуге Јана шамасы келдi. ОныЎ
„зiл-шыны јайсы екенiн бiлмей тґрЈанда: «Ойбай, саја-
лы ма, не б„ле?» – деген БайболдыЎ жан даусы шыјты.
Апыр-топыр, «есiк јайда, есiк јайда?» деген дауыс шыЈа-
ды. МанаЈы ешкi тҐрiнде келетiн п„лекеттiЎ осы екенiне
бiр с„тке ешкiмнiЎ кҐм„нi јалмады. Кенет шиј етiп кҐл-
ген дауысты Батыр аныј естiдi. Ж„не СајанныЎ Ґнi екенiн
сезiп, мынаныЎ ойын екенiн ендi бiлдi. К†п ґзамай сыр-
тјы есiк те ашылды. Балалар сыртја шыЈып, ойын екенiн
тҐсiнiп, „лгi јорыјјандарына †здерi ыЎЈайсызданЈандай
болып, бiрiн-бiрi мазај јылып, жатјанша ойын-кҐлкiлерi
басылмады.
Батыр кейiн бiлдi, Сајан „йгiлi сайјымазај, даланыЎ
„ртiсi екен. Бiреудi келеке јылу, жој н„рсенi ойынЈа ай-
налдырып, жґртты жынды јылу †зiнiЎ ежелгi к„сiбi
к†рiнедi.
– Ѕайта басылЈаны Јой, – дейдi ЅараЈґл таЎертеЎгiлiк
јайтып келе жатјанда жол бойында. – Бґрын јґдай сај-
тасын, жын секiлдi болатын. Адамды кҐлдiрмесе, отыра
алмайды. Мґнымен јатар отырып шай iше алмайтынсыЎ.
Бiреудi айнытпай салып, не адам ойына келмейтiн
бiрдеЎелердi айтып јалса, шайыЎа шашалып, басыЎмен
јайЈы боп кетесiЎ. Ѕайта мына жајја жалЈыз †зi кетiп
јалЈаны жајсы болЈан. Ойыны јайсы, шыны јайсы екенiн
адам бiлмейдi. Ешкiм болмай јалЈанда, жалЈыз †зi байЈґс
„йелiнiЎ iшек-сiлесiн јатырып, есiн шыЈарады Јой. – Со-
дан кейiн тҐндегi ојиЈа есiне тҐсiп: – Бiздi јорјыту Ґшiн
ерiнбей-жалыјпай, ешкiнi дайындап јойЈанын к†рмейсiЎ
бе? – деп јарјылдай кҐлдi.
ОЈан басјалары јосыла кҐлдi.
Осы ојиЈадан кейiн, к†п ґзамай Сајан ґсталып кеттi
деген хабар келдi. Айыбы – СталиннiЎ суретiн мазај
јылып, табајтыЎ астына салЈан, статьясы – советке јарсы
Ґгiт жҐргiзгенi Ґшiн (антисоветская агитация). ЕЎ Јажа-
бы, „лгi хабарды кiмнiЎ жеткiзгенi аныјталмай јалды.
Батыр бґрын НКВД балалардыЎ арасынан да †здерiне
тыЎшы таЈайындайды дегендi естiген болатын. Бiрај Са-

– 101 –
јанныЎ Ґйiнде болЈан т†рт бала. Бiреуi – †зi. ‡зiнiЎ орган-
мен јатысы жоЈы †зiне аян. Сонда јалЈан ҐшеуiнiЎ јай-
сысы болуы мҐмкiн? ¦шеуi де бiз емеспiз деп ант-су iшедi.
Тiрi жанЈа сену мҐмкiн емес.
Ѕарашада јыс тҐстi. Мектеп – јыр жајтаЈы еЎ шеткi
Ґй, †зенмен арасы бiраз жер. Балалар †гiз арбамен
кезектесiп, интернатја †зеннен су ж„не мґз тасиды.
Кешкiлiк †зеннен су таситындар к†п, „сiресе, јыз бала-
лар. Батыр ойыј басында Сґлушашпен талай кездестi.
Аяздан јызара б†ртiп, кҐлiм јаЈып жҐргенi.
Бiр кҐнi ЅараЈґл бґЈан †тiнiш жасады:
– Сґлушашја с†з айтуЈа ретiн таба алмай жҐрмiн. Хат
жазып јойып едiм, бiрај †зiм беруге жҐрегiм дауаламай-
ды. Егер сенiЎ хатыЎ болса, ойланбай берер едiм. ‡зiме
ыЎЈайсыз. Сен осыны су „келуге барЈанда ретiн тауып
берсеЎ јайтедi?
Батыр жој деп айта алмады. ‡зi де iштей Сґлушашты
ґнатјанмен, д„л бґл арада јарсы болу адамгершiлiкке
жатпайтын јылыј болып к†рiндi.
– Жарайды, – дедi хатты алып жатып.
Келесi кҐнi кешкiлiк Батыр †гiз арбамен су „келуге
барды. Бетi јатјан ойыјты аршып, кеЎейткеннен кейiн,
б„ктердi суЈа толтырып, шанаЈа мґз ойып салып, шаруа-
сын бiтiрген соЎ, Сґлушашты кҐтiп, кҐйбеЎдеп жҐрiп
алды. Бiреу «кiмдi кҐтiп жҐрсiЎ» деп айта ма деп, јыпы-
лыјтап јояды. Ајыры келдi-ау. Сґлушаш бґЈан м„н бер-
мей, б„кке суды толтырЈаннан кейiн, шанасын сҐйретiп
мґныЎ жанынан †те бердi.
Батыр осы кезде оныЎ атын атады ма, атамады ма, есiнде
жој, „йтеуiр СґлушаштыЎ бґЈан жалт јараЈанын к†рдi
де, «алмаса јайтемiн» деген ойдан жҐрегi лҐпiлдеп, хатты
ґсына бердi. Бiрај јорјынышы бекер болып шыјты,
Сґлушаш жҐзi кҐлiмдеп, тiптi осыЈан риза болЈандай, жып
еткiзiп хатты алып алды. Батыр оныЎ мґнысына к†Ўiлi
толыЎјырамай, бґл да к†п јыздыЎ бiрi болЈаны ма деген
секiлдi бiр ойдыЎ жетегiнде јоЎылтајсып јала бердi. Егер
алмаймын десе, ЅараЈґлды ґнатпайтыныныЎ белгiсiндей
болып, к†Ўiлiн „лдебiр Ґмiтке толтыратындай к†рiнген
ж„не †зiнiЎ хатты алмаса екен деп iштей д„ме јылЈанын
да сезiп тґр.

– 102 –
ЅараЈґл мґны есiктiЎ алдында кҐтiп жҐр екен:
– Алды ма? – дедi бґЈан Ґрейлене јарап. «Алмаса,
јайттiм?» деген ой оныЎ да мазасын алЈаны к†рiнiп
тґр.
Батыр «алды» дегендi бiлдiрiп, басын изедi. Онысы
ЅараЈґлЈа мҐлде келiсiмiн бердi дегеннен кем „сер еткен
жој. Батырды јґшајтап м„з болды.
Батыр ендi ол јызЈа Ґмiт арту мҐмкiндiгiнен айырыл-
Јандай „серде јалды. Бiрнеше кҐн бойы „лдебiр кҐдер
Ґзген сезiммен мектепте Сґлушашпен кездесiп јалмауЈа
тырысып, јашјајтап жҐрдi. Бiрај бiр ауылда тґратын,
бiр мектепте ојитын адам јайдан кездеспей жҐре алсын,
јас јылЈандай, таЈы да сол ойыјтыЎ басында кездесуге
тура келдi.
Бетпе-бет келiп јалЈаннан кейiн, Батыр ґмсынып,
амандаса берiп едi, Сґлушаш ашулы тҐрмен бґЈан жалт
јарап:
– ЖґрттыЎ хатын тасыЈанша, †зiЎ жазбайсыЎ ба? –
дедi де, бґрылып жҐре бердi.
Батыр †зiнiЎ Ґлкен јате жiбергенiн сезiп, јатты †кiндi.
Бiрај „лгi с†здiЎ астарында хатты мґныЎ †зiнен кҐткенi
жатыр ма, „лде „шейiн кекеткендегiсi ме, ол арасын айы-
ра алмады. Тек ашуланЈанына јараЈанда, ЅараЈґлды ґнат-
пайтын болЈаны Јой деген ой еЎсесiн с„л-п„л жеЎiлдет-
кендей болды.
К†п ґзамай, Батыр Ојап басјаратын к†ркем†нер
Ґйiрмесiне јатысты. ДомбыраЈа „уестiгi бґрыннан бол-
Јандыјтан, бґл „рекетiн †зiнiЎ †нерге деген јґштарлы-
Јынан деп †зiн сендiргiсi келгенмен, к†ЎiлiнiЎ тҐкпiрiнен
екiншi бiр адам мґныЎ, шын м„нiнде, Сґлушашја бiр
табан жајындаЈысы келгеннен туЈан жоспар екенiн бетiне
басып тґрЈандай ж„не соны †зi де жојја шыЈара алмай
тґрЈандай сезiнетiн.
Ојап т„п-т„уiр домбырашы екен, талап јылЈан бес
балаЈа бiр айдыЎ iшiнде «КеЎес», «Ѕарабас» кҐйлерiн
Ґйреттi. БатырдыЎ домбырашылыЈы јалЈандарынан к†ш
iлгерi болып шыјты. «Сен домбыраны с†йлете бiледi
екенсiЎ, бґл Ґлкен јабiлет. Дґрыстап шґЈылдансаЎ, т„п-
т„уiр домбырашы болып кетуiЎ мҐмкiн», – дейдi Ојап
риза болып. Жетiншi класта ојитын СаЈи атты екiншi бала

– 103 –
да к†штен јалмайтындай д„режеде. Ал јалЈандарынiкi –
„шейiн Ґйренсек деген ниет јана.
ЖаЎа жыл кешi жајындаЈан кезде концертке дайын-
дыј басталды. Батыр ендi Сґлушашпен ыЎЈай сол да-
йындыјта кездесетiн болды. Бiрај оныЎ бґЈан рай беретiн
тҐрi жој. ‡зi Ґнемi „лденеге ашулы жҐретiн секiлдi. Бiрде
ҐйiрменiЎ жетекшiсi дайындыјја кешiккен соЎ, јыздар
ерiгiп бiр-бiрiнiЎ с†мкелерiн тыЈып, ойнап отырЈан. Бiреуi
СґлушаштыЎ тҐсiп јалЈан јолЈабын жып еткiзiп к†терiп
алып, јатар тґрЈан јыздыЎ арт жаЈынан јолына ґстата
салды, ол екiншi јызЈа, †стiп кезек-кезек јашыртып
жҐрiп, ајырында јолЈап БатырдыЎ јолына тидi. Батыр
СґлушаштыЎ тҐбiттен тојылЈан жґп-жґмсај јолЈабын
ґстай тґрЈысы келiп Ґндемей тґра берген, кенет Сґлу-
шаш т†белесетiн адамдай мґныЎ жанына жетiп келiп:
– …кел јолЈапты! – дедi јып-јызыл болып тҐтiгiп. –
Сенiмен ойнаЈым келiп тґрЈан жој. ОйыныЎ †зiЎе. …кел
јолЈапты!
Батыр аяј астынан не iстерiн бiлмей абдырап, јолЈап-
ты ґстата салды. Зiркiлдеп тґрЈан јыздыЎ тҐрiне тура
јарай алмай, жҐзiн т†мен салып Ґндемей тґр. Басја ба-
лалар да ыЎЈайсызданып, бiр-бiрiне јарасты.
Iштей жајсы к†рiп жҐрген адамынан к†Ўiлi јалЈандай
болып, Батыр жатајханаЈа келген соЎ, болЈан ојиЈаны
ЅараЈґлЈа айтты. Алдында айтпай-ај јойсам деп бiр ой-
лаЈан, бiрај iштегi јапаны бiреумен б†лiсу јажет болды.
ЅараЈґлдыЎ к†рген з„бiрi мґныкiнен кем болмаЈан
секiлдi:
– Ойбай, ол јыздан мен кҐдерiмдi баяЈыда Ґзгем, –
дедi ол «б„лесiнен аулај» дегендей јолын сiлтеп. – Неге
хат жазасыЎ деп итiмдi шыЈарЈан жој па. Ол ертеЎ ешкiмге
„йел боп та жарытпас. Ана мiнезбен кiмге сыяды?
ЅараЈґл сыртынан јанша жамандаЈанмен, кҐлiмсiреген
жҐзiнен, зiлсiз жайдары даусынан, ретi келiп Сґлушаш
жылы шырай танытып жатса, †зiнiЎ бґрынЈы ынтызар-
лыЈын одан „рi жалЈастыруЈа кет „рi емес екенi байја-
лып тґр.
Шынында да, СґлушаштыЎ јай јылыЈын болса да,
кешiрмеу мҐмкiн емес едi. Келесi дайындыјта-ај Батыр-
дыЎ ренiшiнен тҐк јалмаЈан секiлдi болды.

– 104 –
АлдыЎЈы жоспар бойынша концертте Батыр жалЈыз †зi
домбыра тартатын болып келiсiлген. Бiрај артынан Ојап
басја бiр н†мiр ойлап тапты. Ендi Ґш адам екi домбыра-
мен сахнаЈа шыЈып, бґрын болмаЈан бiр ојиЈа жасамај.
Сол жајта отырЈан Ојап бiрiншi домбыраныЎ пернесiн
басып отырады, оны ортадаЈы Батыр оЎ јолымен јаЈып,
ал сол јолымен екiншi домбыраныЎ пернесiн басады,
мґны јаЈушы – оЎ жај шеттегi СаЈи. ¦шеуi осылай оты-
рып, дайындыј Ґстiнде «Ѕарабас» кҐйiн тартып шыјјан-
да, бiрiншi болып јол сојјан Сґлушаш болды. К†зiнiЎ
астымен кҐлiмдеп БатырЈа јараЈан кезде, жанарынан та-
раЈан с„уле мґныЎ к†Ўiлiндегi †кпе-ренiш, уайым-јай-
ЈыныЎ б„рiн жуып-шайып кеткендей болды.
Сґлушаш мґнымен тојтап јалЈан жој, †з н†мiрi кел-
генде «С„улем-ай» „нiн айтып тґрып, јайырмасындаЈы:
«С„улем, с„улем, с„улемсiЎ,
БасымдаЈы д„уренсiЎ,
Жајсы болсаЎ, с„улемсiЎ,
Жаман болсаЎ, „уремсiЎ», –
деген тґста Батырдан к†зiн алмай тґрып алЈанда, оны б„рi
байјап, јыздар да БатырЈа јарап, бґл јалай јызарып
кеткенiн †зi де байјамай јалЈан.
СґлушаштыЎ жанарынан тґтанЈан бiр от БатырдыЎ жан
дҐниесiн шарпып, маздап ала ж†нелдi.
Колхоз клубында †ткен жаЎа жыл кешiнде бґл ауыл-
да бґрын-соЎды болмаЈан тамаша концерт јойылды. Бґл,
шын м„нiнде, ОјаптыЎ еЎбегi едi. Директордан бастап
бҐкiл мґЈалiмдер Ојапты да, концертке јатынасјан ба-
лаларды да јґттыјтап, шалЈай ауылЈа м„дениеттiЎ жаЎа
бiр лебi келгендей м„з болып жатты.
Бiрај Ґш кҐннен кейiн балалар ґнжырЈасы тҐсiп,
к†Ўiлсiз жҐрген Ојапты к†рдi. Кеше болЈан мґЈалiмдердiЎ
жиналысынан кейiн, концертке берiлген баЈа басјаша
болып шыЈыпты. Бґрын райкомда iстеген ЕрЈазы кон-
церттен саяси јате тауыпты. БҐгiнгi советтiк „ндер –
партия, комсомол туралы „ндер неге жој? ЅайдаЈы жој
«С„улем-ай» секiлдi халыј „ндерi кiмге јажет? «Ѕара-

– 105 –
бас» деген јаралы кҐйдi јайдан тауып алЈан? Кiмге жој-
тау айтып отыр онымен? Идеологическая диверсия! Бґл
Ґшiн еЎ алдымен бiрiншi басшы жауап беру керек деп,
директорЈа шҐйiлсе керек.
МґЈалiмдер арасындаЈы бґл кикiлжiЎ мґнымен тојта-
мады. Дау-дамай ушыЈып, ауданЈа арыз тҐсiптi. Арызда
мґЈалiмдердiЎ саяси сауаты аз, мектептегi моральдыј кли-
мат нашар, кейбiр мґЈалiмдер мен мектеп ојушылары-
ныЎ арајатынасы педагогикалыј нормаЈа жатпайды де-
ген айыптар таЈылЈан к†рiнедi.
Ајыры ауданнан, iштерiнде бiр д„рiгер бар, арнайы
комиссия келдi. Олар мґЈалiмдерден жауап алып, бiраз
тергеп, ајыры жетiншi, сегiзiншi кластыЎ јыздарын
д„рiгерлiк тексеруден †ткiзетiн болыпты. С†йтiп кiмнiЎ
јыз, кiмнiЎ јыз емес екенiн аныјтамај. Содан кейiн негiзгi
кiн„лiнi iздемек.
Осыдан кейiн мектепте јґлај естiп, к†з к†рмеген ојиЈа
болды. Екi кластыЎ јыздарыныЎ б„рiн мґЈалiмдер
б†лмесiне жинап, бiр-бiрлеп д„рiгер мен бiрнеше „йел
мґЈалiм отырЈан директордыЎ кабинетiне енгiзiп, еЎiреп
жылап, јарсыласјандарына јарамастан, зорлап диванЈа
жатјызып, жыныс мҐшелерiн тексерген. Ѕатты јарсы-
ласјандарына јол жґмсауЈа тура келген.
Екi саЈаттан астам уајытја созылЈан процедурадан
кейiн, 4 јыздыЎ јыз емес екенi аныјталды. Акт жаса-
лып, комиссия мҐшелерi јол јойды. Алдында тексерiстiЎ
н„тижесiн јґпия сајтауЈа келiсiм болЈан, бiрај хабар
келесi кҐнi-ај тарап кеттi.
Т†ртеудiЎ iшiнде Сґлушаш та бар едi. ЕЎ ауыр сојјы
БатырЈа осы болды. Есiнен айырылЈандай аЎырып, ојиЈа-
ныЎ м„нiне тҐсiнуге шамасы жетпей бiраз тґрды. Одан
кейiн мҐлде јаЎЈып кеткiсi келген адамша жалЈыз †зi †зен
жаЈасымен елсiзге јарай ґзај жҐрдi. Бiр тґста †зiнiЎ
кҐйзелiсiн тежеп, с„л-п„л сабырЈа жҐгiндi. Бiраздан соЎ
тiптi суынып, †зiн Сґлушашја јатысы жој адамдай
сезiндi. Содан кейiн, бейтарап адамша жаЈдайды ајылЈа
салып талдаЈысы келдi.
Ѕыз баланыЎ п„ктiгi „рјашанда бiрiншi орында.
Бiрај... Бiрiншiден, кiмнiЎ јандай жаЈдайда мґндай абы-
ройсыздыјја тап болЈанын бiлмей тґрып, оЈан баЈа бе-

– 106 –
руге болмайды. Егер оныЎ еркiнен тыс жаЈдайда болса,
ол оныЎ адамгершiлiк јґнын тҐсiруге тиiстi емес.
Екiншiден, мынандай масјаралау болмаса, оны ешкiм
бiлмес едi, јыздар ел јатарлы †з бајыттарын табуы мҐмкiн
едi. Оларды јолдан бајытсыз јылып отыр. ¦шiншiден,
„ркiмнiЎ †зiне Јана јатысты јґпия Јґмыры болуы мҐмкiн,
оны неге басја бiреу тексеруге тиiстi. Осылай болЈан iстi
саралай келiп, Батыр бiржола бајытсыз јыздардыЎ жа-
Јына шыјты. ‡зiнiЎ Сґлушаштан безе алмайтынын сездi.
ОныЎ бойындаЈы Јажайып јасиеттер мен јылыјтарды,
жанарындаЈы тґтас бiр „лемдi жој јып жiберуге „лгi бiр
јара дајтыЎ шамасы жетпейтiн секiлдi.
‡зiнiЎ осындай бiр тојтамЈа тiрелгенi „лдебiр iстiЎ
тҐйiнiн шешiп бергендей болып, Батыр тҐн ортасына жа-
јындаЈанда жатајханаЈа оралды. Ретiн тауып Сґлушаш-
пен кездесуiм керек, оЈан осындай кезде демеу болып,
јайЈысын бiрдей б†лiсуiм керек деп шештi. Ж„не осы
шешiмi †зiне ґнайтын секiлдi. ‡йткенi бґл шешiм †зiнiЎ
пенделiк †зiмшiлдiгiнен, тобырлыј санасынан „лдејайда
биiк тґрЈандай к†рiндi.
Бiрај онымен кездесудi таЈдыр мґныЎ маЎдайына жаз-
баЈан екен, таЎертеЎ бґлар асханада отырЈанда Сґлушаш
асылып †лiптi деген јайЈылы хабар жеттi.
Батыр, еЎ соЎЈы шырај с†нiп, саЎылаусыз тҐнек ор-
наЈандай, Ґмiтсiз, дауасыз даЈдарыстыЎ шырмауында
јалды.
Адам баласын бајытты јылмау Ґшiн к†з жазбай јада-
Јалап отыратын бiр јатыгез кҐш бар секiлдi. Онымен тiресу
де, кҐресу де мҐмкiн емес. Алайда еЎ соЎЈы тиынына дейiн
тоналЈан адамныЎ бiр Јана артыјшылыЈы бар, ол – тонау-
шыныЎ бґдан „рi оЈан ештеЎе iстей алмайтыны, †йткенi
оныЎ ендi тонайтын да ештеЎесi жој. Батыр †з бойынан
осындай бiрдеЎенi сезетiн секiлдi. Ендi маЈан не iстейсiЎ
деп, к†зге к†рiнбейтiн бiреуге кiжiнгiсi келедi. Бiрај онысы
јарсылыј бiлдiрген јайраттан г†рi, шарасыздыјтан ту-
Јан „шейiн ашыну едi.
ТаЈы да ауданнан адамдар келдi. ЅазаЈа байланысты
тексеру жҐргiздi. СґлушаштыЎ †лiмiне †зiнен басја ешкiм
кiн„лi болмай шыјты. Бґйра шашты, к†зiлдiрiктi лектор
клубта «Отбасы ж„не жыныстыј т„рбие» атты баяндама

– 107 –
жасады. МемлекеттiЎ негiзi отбасы екенi, оју орындарында
т„рбие жґмысын барынша кҐшейту јажеттiгi, жыныстыј
јарым-јатынасты тым ерте бастауЈа болмайтыны, махаб-
бат бiр „йелге, не бiр еркекке Јана баЈытталуы керектiгi
туралы, толып жатјан цитаталардан тґратын баяндама-
сын: «Жыныстыј таЎдау таптыј тґрЈыдан, революция-
лыј пролетарлыј јажеттiлiк тґрЈысынан жасалуы керек.
Жыныстыј јарым-јатынас тек таптыј мҐддеге Јана ба-
Јынуы керек», – деп аяјтады да: «Мен мґны ойдан шыЈа-
рып отырЈан жојпын, «Революцияшыл пролетариаттыЎ
он екi жыныстыј парызы» атты еЎбектен алдым», – деп
„лдебiр жґја кiтапшаны жоЈары к†терiп жґртја к†рсеттi.
Ендi оЈан ешкiмнiЎ де јарсы шыЈа алмайтыны белгiлi
едi.
БҐкiл Ајшојыны дҐрлiктiрген ојиЈа ајыры мектеп
директоры ЅабыштыЎ партиядан шыЈарылып, жґмыстан
јуылуымен, «сегiзiншi класта ојитын КҐлпашты аздыр-
Јан» деген айыппен ТҐгелбайдыЎ алты жылЈа сотталуы-
мен аяјталды. КҐлпаш кеш ојыЈан ересек јыз болатын,
ТҐгелбай оЈан оју аяјталысымен Ґйленуге с†з салып
жҐрген.
Химия п„нiнiЎ мґЈалiмi С„лiмгерей директор болып
сайланды.
‡зеннiЎ бiр с„тте бґрјырап тасып, артынан †зiнiЎ
Ґйреншiктi јалпына к†шетiнi секiлдi мектептегi тiршiлiк
те кҐнделiктi ырЈаЈына тҐскен сыЎайлы. ЫстыЈы да,
суыЈы да, кҐйiгi де, јуанышы да жој мимырт †мiр жалЈа-
сып жатыр.
Батыр теЎiз бетiнде дауылЈа јарсы јолынан келгенше
кҐресiп, ендi ескегi сынып, оны есетiн кҐш-јуатынан да
айырылып, жел јайда айдап апарса да, б„рiбiр деген ен-
жарлыјпен јайыјтыЎ Ґстiнде ештеЎе ойламауЈа тыры-
сып жатјан адам секiлдi едi.
…лдејалай поштаЈа барЈан, ¤алым аЈасынан хат келiп
тґр екен. «Айналайын Батыр, – дептi, – денi-јарыЎ сау
жҐрiп жатырсыЎ ба? Жајында апаЎа барып јайттым. Сол
Ајмола јаласынан отыз шајырым жердегi „йелдер
лагерiнде жҐрiп жатыр. Былтыр барып јайтјанымда жаЈ-
дайы ауыр едi. Ш„йкен мен РаушанныЎ јазасы јатты
батты Јой. ЖҐрек ауруымен ауруханаЈа жатып шыјјан.

– 108 –
Ѕазiр, јґдайЈа шҐкiр, жаман емес секiлдi. …йтеуiр бґрын-
Јыдан т„уiр. ‡зiЎдi к†п ойлайды. КҐйеуi «халыј жауы»
деген жаламен атылЈан, †зi кҐйеуiнен бас тартпаЈаны Ґшiн
сотталЈан (апаЎныЎ да статьясы сол) жанындаЈы бiр
„йелдiЎ баласын он сегiзге келiп, к„мелетке толЈан кҐнi
ґстап „кетiптi. Сен биыл он жетiге келесiЎ. ЕртеЎ он сегiзге
толЈанда, саЈан да жала жауып, јиянат јыла ма деп з„ресi
ґшады. Ѕайтейiк, бiр јґдайЈа тапсырЈаннан басја амал
жој. Тек сај жҐр. АЈаЎ ¤алым».
Уајыт к†Ўiлсiз кҐндердiЎ тiзбегiне айналды.
К†ктем мен јыс таласып, бiрiн-бiрi ала алмай жатјан
секiлдi. КҐн болмашы жылынып к†ктемнiЎ лебi сезiле
бастаса, артынан iле-шала јар жауып јайта јыс тҐскен-
дей болады.
ЛениннiЎ туЈан кҐнi јарсаЎында Батыр Ґш баланыЎ
бiрi болып комсомолЈа јабылданды. К†п ґзамай бґларды
ат-арбамен аудан орталыЈына апарып, билеттерiн тапсыр-
ды. Комсомол ґйымыныЎ хатшысы ретiнде бґларды аудан-
Ја апарЈан Ојап Батырды «озат ојушы, колхозды јґруЈа
алЈаш јатысјандардыЎ бiрi – сиыршы ЅасеннiЎ баласы»
деп таныстырды.
Арада екi ай †ткеннен кейiн, соЈыс басталды. Ајшо-
јыда Ґлкен митинг болып, ауданнан келген †кiл фашистiк
ГерманияныЎ 22 маусымда елiмiзге опасыздыјпен шаб-
уыл жасаЈанын хабарлады. ЕлiмiздiЎ барлыј кҐш-јуаты
Отан јорЈауЈа жґмсалатынын, Совет армиясына јолдан
келген к†мектi аямау „р адамныЎ јасиеттi борышы екенiн
айтты. БасјыншыларЈа јарсы баЈытталЈан Ґгiт-насихат,
жиналыс, жґрттыЎ жҐзiндегi Ґрей – осыныЎ б„рi Батыр-
дыЎ уайымын бiр с„тке ґмыттырЈандай болды.
КҐзде „скерге адам алына бастады. Оларды шыЈарып
салу алјалы жиынмен ресми тҐрде †ткеннен кейiн, још-
тасу, жылау-сыјтау аса бiр јайЈылы к†рiнiске айналма-
ды. Патриоттыј рухта айтылЈан жiгерлi с†здер к†бiрек
болды. К†ппен к†рген ґлы той екенi к†рiнiп тґр.
ТҐрлерiнен јобалжудыЎ нышаны байјалса да, †лiмге кетiп
бара жатыр екенмiн деп ешкiм ойлап тґрмаЈан секiлдi.
Бiрлi-жарымды денсаулыЈына байланысты јайтып кел-
гендер де болды.

– 109 –
‡мiр басја бiр арнаЈа тҐстi. СоЈыстан басја с†з де,
јам-јаракет те жој. Басја тҐскен ґлы н„убет, ортај тiлек,
ортај уайым адамдарды бiр-бiрiне жајындатып, табысты-
ра тҐскен т„рiздi.
ЅыркҐйектiЎ басында ауданнан келген у„кiлдiЎ айтуы-
мен жасы 18-ге толЈан комсомолдар, шајыруды кҐтпей,
†з ерiктерiмен соЈысја баруЈа арыз бердi. БґлардыЎ iшiнде
жасы толмаЈан, бiрај сырыјтай болып †сiп јалЈан Батыр
да бар едi. Батыр бґл шешiмге †з еркiмен келдi. ¤алым
аЈасыныЎ хатындаЈы „лдебiр «халыј жауыныЎ» баласын
к„мелетке толЈан кҐнi тґтјындапты деген хабар есiнен
кетпей јойЈан. Келесi жылы 18-ге толады екен. Ендеше
текке тґтјындалып, жазыјсыз атылып немесе тҐрмеде
шiрiгенше, соЈыста †лген артыј емес пе дейтiн секiлдi
iшiнен бiреу.
БатырдыЎ жасы толмаЈанын бiлгенде ауданнан келген
у„кiл ойланып јалЈан. Бiрај БатырдыЎ:
– Бiр жаста тґрЈан не бар? 18-ге толЈандармен менi
кҐрестiрiп к†рiЎiз, ешјайсысынан да жеЎiлмеймiн. Со-
Јысја жастан бґрын јайрат керек јой, – деген с†зiн естiп,
м„з боп кҐлген едi. Содан кейiн тҐсiн †згертiп:
– Дґрыс айтасыЎ, шыраЈым, †те дґрыс айтасыЎ. Отан
Ґшiн отја тҐс, кҐймейсiЎ деген. Сендер секiлдi жастар
осындай тiлек бiлдiрiп жатса, бҐкiл елдiЎ рухы к†терiледi.
Мґндай тiлектердi газетке беру керек. Бґл Ґлкен баста-
ма. Рајмет, айналайын, – дедi.
Бiрај Батырды „скерге алу оЎай шаруа болмай шыј-
ты. Ајыры жасын †сiрiп, јґжаттарын јайта толтырып
барып, заЎдастырЈан едi. К†п ґзамай бґларды аттандыру
р„сiмi болды. Колхоз басјармасы кеЎсесiнiЎ алдында
митинг †ткiзiлдi. Ауыл совет т†раЈасы жалынды с†з
с†йледi. Шалдар к†зiне жас алды. …лдебiр кемпiр дауыс
јылып, оЈан колхоз бастыЈы Кенж„лi: «Жаман ырым бас-
тама», – деп ґрсып тастады.
Ѕасен шал Батырды јґшајтап:
– К„мс†м†лiм, к„мс†м†лiм, – дей бердi кемсеЎдеп.
Онысы «комсомолЈа †тем деп ајыры осылай болдыЎ ба»
деген секiлдi естiлдi.
Бiреулер шалды келеке јылып кҐлiп жатыр.

– 110 –
‡з отанын жаудан јорЈау кез келген адамныЎ азамат-
тыј мiндетi екенi Ґлкен зерденi јажет етпейтiн тҐсiнiктi
н„рсе деп ойлайтын Батыр. Бiрај јалыЎ топ болып аудан-
нан аттанып, јалаЈа келiп, одан „скер жасајталып жат-
јан жерде арнайы дайындыјтан †тiп жҐрген кездерде,
жауынгерлiк рухты к†теретiн асјај с†здер кҐн сайын
јґлаЈына јґйылып жатса да, азЈантай Јґмырында к†рген
осынша јасiреттен кейiн, мына елдi отаным деп айтуЈа
аузым бара ма деген бiр кесапат ой санасынан к†лбеЎдеп
кетпей јойды. Бґл оймен †зi де келiскiсi келмейтiн секiлдi,
бiрај соЈан јисынды д„лелмен тойтарыс беруге шамасы-
ныЎ жетпей тґрЈанын да сезедi.
ПолктiЎ политругi, „лдебiр комбинатта комсомол
комитетiнiЎ хатшысы болып iстеген с†зуар орыс жiгiтi,
мґныЎ осы ойын бiлiп тґрЈандай, солдаттармен „Ўгiме
тґсында к†бiне БатырЈа јарап с†йлейдi. Отан јорЈаудыЎ
абыройлы парыз екенiн д„лелдеп, ґлы адамдардыЎ
с†здерiнен толып жатјан цитаталар келтiредi. С†зi
ґЈыныјты, „рi јисынды.
Бґлар „лдејалай јґрама батальонЈа тап болЈан секiлдi.
К†бiсi „р жајтан келген „скери т„ртiптен хабарлары ша-
малы, јарапайым, можантопай шаруа адамдары. АлЈаш-
јыда майдан шебiнен аулајтау жерде дайындыј
жҐргiзумен болды. КҐнiне б„ленбай шајырым жерге мар-
шировка, мылтыј ату, јорЈаныс шебiн жасап, траншея-
лар јазу, јала бердi, отын дайындап, тамај iстеу, таЈы
сол сияјты бiтпейтiн шаруалар.
СоЈыс јияметiне „лi ене јоймаЈан БатырЈа, јанша
јиналЈанмен, бґрынЈы †мiрiнен јазiргi жаЈдайы жеЎiлiрек
секiлдi. БґрынЈы †мiрi жҐйкесiне к†бiрек тиетiн т„рiздi
едi. ‡йткенi †зiнiЎ ешкiмге де керегi жој екенiн сезетiн.
Бґл †мiрге артыј адамдай боп жҐретiн.
Ал мґнда †зiнiЎ керектiгiн ж„не †зiне тiрелiп тґрЈан
заттыЎ †те маЎызды н„рсе екенiн аЎЈарады.
АлЈашјы ґрысја шыЈар алдында батальон коман-
дирiнiЎ:
– Солдаттар! Отан таЈдыры сiздердiЎ јолдарыЎызда.
Мен сiздерге сенемiн, бауырларым! – деген с†зiн естiп,
„ркiм †здерiн елдiЎ теЎ д„режелi азаматы екенiн

– 111 –
сезiнгендей iштей бiр тебiренiсте болып, „рi †з мойында-
рына жҐктелген жауапкершiлiктiЎ соншалыјты зор екенiн
де тҐсiнген едi.
АлЈашјы ґрыс жаудыЎ шабуылын кҐту Јана болды.
Ал жау бґларды артиллериямен алыстан атјылаЈаны бол-
маса, тiке шабуылЈа шыјјан жој. ШыЈын к†п емес деп
жатты. ‡йткенi немiстер бґлардыЎ „дейi жасалЈан жал-
Јан бекiнiстерiн атјылаумен болЈан. Бiрај келесi кҐнгi
шабуыл јатты тидi. Немiстер бґлардыЎ орнын д„л аныј-
таЈан болуы керек, снарядтар к†бiне бекiнiске тура тҐсiп
жатты.
Жајын тґстан „лдекiмнiЎ к†мек сґрап жан даусы
шыјјанын естiп, Батыр еЎбектеп жанына келген – Бей-
сенбай деген ересек жауынгер екен. Аспанда жарылатын
снарядтыЎ жарыјшаЈы мойнына тиiптi. Екi јолымен ал-
јымын јыса, аузынан шґбырЈан јанЈа шашалып: «Ба-
тыр, Батыр...» – дей бередi јырылдап. ‡зiнен кетiп бара
жатјан †мiрдi алдында тґрЈан адамныЎ атымен тојтат-
јысы келгендей, БатырдыЎ атын јайталаумен болды.
Ајыры санитардыЎ келуiне жетпей, тыпырлап жатып жан
тапсырды. АжалдыЎ јандай болатынын сезiп, БатырдыЎ
алЈаш рет Ґрейi ґшјаны осы едi.
Бiрај ҐрейдiЎ сыртында †зiнiЎ амандыЈына, „лгi ојтыЎ
†зiне тимегенiне iштей јуанбайтын солдат жој. Сол
јуаныш †лiм јорјынышына тереЎ бойлатпай, кҐш-
јуатыЎды, жiгерiЎдi сајтап јалатын секiлдi.
БатырдыЎ †зiн-†зi билеп, Ґрейге берiлмей, ґстамды-
лыј танытуына Ґлгi болып жҐрген бiр адам – взвод
командирi Ѕайрат. …лде мiнезi ґнады ма, „лде елiмiз,
жерiмiз бiр деген ґЈымнан ба – „йтеуiр, мґны јасынан
тастамайды. ‡зi спортшы болЈан, „бжiл, јарулы, мајта-
Јанды жек к†рмейдi, јауiп-јатерге жајын жҐредi.
Келесi кҐнi Ѕайрат Батырды ертiп барлауЈа шыјты.
ЅайраттыЎ †лермендiгiн к†рiп, бґл да одан јалЈысы кел-
мей, iштей онымен б„секеге тҐскендей болады.
Бґлар немiстер орналасјан деревняЈа тҐнделетiп келдi.
¦стерiне шаруа киiмiн киiп, жергiлiктi тґрЈындардан ха-
бар алып, немiстер орналасјан Ґйлерге жајындай тҐс-
кен. Ѕайрат Батырды Ґй сыртындаЈы јораныЎ тасасына
јалдырып, †зi бґјпалап „рi кеттi. ЅораЈа Ґнсiз жабысып

– 112 –
тґрЈан Батыр кенет д„л јасында терiс јарап, шинельсiз
жеЎiл киiммен тґрЈан немiстi к†рiп, не iстерiн бiлмей
сiлейiп тґрып јалды. Бiрај ендi с„л кешiксе, †зiнiЎ јґри-
тынын сезiп, тґра ґмтылЈаны есiнде. Ендi бiрде аяЈыныЎ
астында јґлап жатјан немiстi к†рдi. ЅолындаЈы автомат-
тыЎ дҐмiмен ґрЈан секiлдi. Не iстеп тґрЈанын †зi де бiлмей,
немiстiЎ Ґстiндегi кителiн сыпырып, белiндегi пистолетiн
алды да, автоматтыЎ дҐмiмен таЈы да бастан бiр ґрды.
Осы кезде Ѕайрат та оралЈан.
– Ойбай, не боп јалды? – дедi ол шошына сыбырлап.
– Мына бiр немiстi †лтiрiп, киiмiн алдым.
– Оны не iстейсiЎ?
– Мґнсыз кiм сенедi менiЎ немiстi †лтiргенiме?
Ѕайрат кҐлiп жiбердi.
– ЖҐр, кеттiк, – дедi алЈа тҐсiп.
Бґлар јайтып оралЈанда штабја генерал келiп, карта-
ны жайып тастап, „лдененi талјылап жатыр екен. Батыр-
дыЎ ерлiгiн естiп, б„рi м„з болды. …келген кителi немiс
„скерiнiЎ командирлерiнiЎ бiрiнiкi секiлдi.
– ЖарайсыЎ, жiгiтiм! – дедi генерал мґны арјасынан
јаЈып. – К†зсiз ерлiк те керек, бiрај абай болуды ґмыт-
па. Тiрi солдат јана отанды јорЈай алады.
Келесi кҐнi бґлар тґтјиылдан шабуыл жасап, дерев-
няны алды. Ѕайрат пен Батыр бiрiнен-бiрi јалЈысы кел-
мегендей шабуылдыЎ алдыЎЈы жаЈында жҐрдi. СоЈыста
жеЎiстiЎ желiгi деген болады екен. Батыл јимылдап, жау-
дыЎ з„ресiн ала алсаЎ Јана, аман јалуЈа мҐмкiндiк мол-
дау к†рiнедi.
Бiрај јуаныш ґзајја бармады. Немiстер басја жајтан
шептi бґзып, бґлар јоршауда јалды. Ѕоршаудан шыЈу
кезiнде шыЈын к†п болды. БатальонныЎ жартысы Јана
јалды деп жатты. БораЈан ојтыЎ астында бастарын к†те-
ре алмай жатјан жауынгерлердi шабуылЈа бастамај бол-
Јан рота командирi мен батальон комиссары ојја ґшты.
Батыр „лденеге немiстерге жербауырлап жајындай тҐс-
кен ЅайраттыЎ соЎына iлестi. Ѕайрат бiр тґста тојтап,
артынан жеткен БатырЈа: «Ѕоршауды бґза алмасај, б„рiбiр
†лемiз, шабуылды бiрге бастайыј», – дедi ентiгiп. Ѕайрат
айтса, бiрдеЎе бiлетiндей болып к†рiнгендiктен, Батыр
басын изедi.

– 113 –
Немiстермен ара тым жајындап, дегбiр јаша бастады.
ЖауЈан ој та саябырсып, жау жаЈы „лдененi кҐткендей
тыныштала јалЈан. Одан „рi БатырдыЎ жҐйкесi шыдама-
ды, орнынан атып тґрып: «Ура!» – деп бар даусымен бар-
јырай алЈа ґмтылды. Iле-шала Ѕайрат та атып тґрды.
ОныЎ да уралаЈан даусы жауынгерлерге дем бергендей
болды. ЖҐздеген солдаттардыЎ арјыраЈан даусы немiстердi
састырЈан секiлдi. Ѕашјан жауды к†рiп, Батыр мен Ѕай-
рат елiрiп, бҐкiл батальонныЎ алдында келедi. ЖусаЈан
†лiк, јару-жарај, техника, зеЎбiректер... – олжа шаш етек-
тен.
ЖеЎiс јуанышынан артыј ештеЎе жој секiлдi. Жай-
шылыјта шырай бермейтiн сґсты, јатал батальон
командирi де ыржалајтап кҐле бередi.
Бґл ґрыс БатырдыЎ даЎјын шыЈарЈан ґрыс болды.
Генерал †зi туралы мајала жазбај болЈан орталыј басы-
лымдардыЎ бiрiнiЎ тiлшiсiн: «Менi емес, солдаттарды
жазыЎдар. Сонда армияныЎ рухы к†терiледi. ЕржҐрек
солдаттар бiзде баршылыј», – деп осы батальон-
ныЎ командирiне жiберiптi. Батальон командирi ойлан-
бастан Батырды айтјан к†рiнедi. Орта бойлы, бґйра шаш-
ты, јараторы журналист мґнымен жарты кҐн отырып,
сґхбат жҐргiздi. Бiрнеше рет фотоЈа тҐсiрдi. Батыр бҐкiл
јауiп-јатердiЎ iшiнде †зiмен бiрге болЈан, „рi †зiне бас-
шы болып жҐрген ЅайраттыЎ жабырјаулау жҐргенiн
к†рiп, iштей јатты јынжылды. Тiлшi жiгiтке ЅайраттыЎ
†зiнен кем ерлiк к†рсетпегенiн айтып к†рiп едi, ол:
«Бґл – генералдыЎ тапсырмасы, маЈан јатардаЈы солдат
керек», – деп тґрып алды. …сiресе, БатырдыЎ аты орыс
тiлiне аударылЈанда да «батыр» деген маЈынаны беретiнiн
естiгенде тiлшi мајаласына таптырмайтын деталь табыл-
Јандай тiптi м„з болды.
К†п ґзамай орталыј газетке «Майданнан репортаж»
деген атпен БатырдыЎ автомат ґстап тҐскен суретi бар
к†лемдi мајала жарияланды. Мґны наградаЈа ґсынады
екен деген сыбыс тарап жҐрдi.
БатырдыЎ соЈысја келгенде атаЈымды шыЈарсам деген
ойыныЎ болмаЈаны †зiне аян. Бiрај бај орнайын десе,
аяј астынан екен. БатырЈа јатардаЈы солдаттар тҐгiлi,
командирлердiЎ †здерi јґрметпен јарайтын секiлдi.

– 114 –
Алайда бґл јуаныш та ґзајја созылмады. Жай †мiрдiЎ
†зiнде жајсылыј пен жамандыј дамылсыз алмасып жатса,
соЈыста тiптi бiрдеЎеге к†з тојтатып Ґлгеру мҐмкiн емес.
Немiстер жойјын шабуылЈа шыјты. Батальон бiр жа-
рым с†тке жаЎбырша жауЈан ој пен снарядтардан јыры-
лып, тоз-тоз болды. ЅалЈан б†лiгi јараЎЈы тҐнде орман
iшiн паналап, †здерiндей јаЎЈып жҐрген басја батальон-
ныЎ адамдарына јосылды. Бґлар таЈы да јоршауда јалып-
ты. Ѕоршауды бґзып шыјпај болЈан „рекеттерi с„тсiз
болды. Ајыры јираЈан „скердiЎ јалдыјтары немiстерге
тґтјынЈа тҐстi.
Тґтјындарды орман ортасындаЈы алаЎјайЈа салынЈан –
„лде аурухана, „лде санаторий – жартылай јираЈан Јима-
раттыЎ алдына „келдi. Ѕаруларын, арјалаЈан зат-
јапшыј, жорыј с†мкесi, противогаз, јґтыЈа дейiн сыпы-
рып алып, Ґлкен сарайдыЎ iшiне јамады.
Келесi кҐнi тґтјындардыЎ саны тiптi к†бейдi. Кешке
дейiн јарајґрым н†пiр топја айналды. У да шу. …ркiм
†здерiнiЎ майдандас таныстарын iздеуде. Аяј астынан тап
болЈан осынау бейм„лiм, јорјынышты жаЈдайда бiр-бiрiне
јарасын болатын серiктiЎ јажет екенiн б„рi де iштей
сезетiн секiлдi.
ЅайЈы жґтып, саЈы сынЈан Батыр †зiнiЎ досы, взвод
командирi Ѕайрат пен полктiЎ д„рiгерi Николай Михай-
ловты ж„не басја да батальондас таныстарды к†ргенде,
бойына „жепт„уiр јуат јосылып, еЎсесiн тiктеп алды.
Содан кейiн тiрi жанды тiршiлiктен тҐЎiлдiрген азапты
сапар басталды. Тґтјындарды бiрнеше јатарЈа тґрЈызып,
колоннамен батысја јарай айдады. ?бап-шґбаЈан топ-
тыЎ ґзындыЈы сонша, алды да, арты да к†зге к†рiнбейдi.
АлЈашјы кҐнi жаралыларды зембiлге салып, оны тґтјын-
дар к†терiп, адами јауымЈа т„н имангершiлiк р„сiмi жа-
салЈан болатын. Бiрај екi кҐннен кейiн тґтјындар зембiл
тасымај тҐгiлi јара бастарын алып жҐруге зар болды.
…сiресе, майданЈа келе жатјан немiс „скерiне жол беру
Ґшiн тас жолдан шыЈып, оппа јарман 15–20 шајырым-
дай жол жҐрген кезде еЎ јайратты деген тґтјындардыЎ
†здерi мандырап, т„лтiректеп јалЈан.
КолоннаЈа ере алмаЈан жаралылар мен јашпај болып
„рекет жасаЈандардыЎ б„рi атылды.

– 115 –
¦шiншi кҐнi јарсы алдыдан јарлы боран соЈып, кон-
войшылардыЎ †здерi титыјтап, ајыры жол бойындаЈы де-
ревняныЎ јасындаЈы ойпаЎЈа келiп тојтады. …р адамЈа
бiр келiге жуыј пiскен картоп берiлдi. …бден ашыјјан
тґтјындар картопты апыл-Јґпыл јаужап, жартысын јал-
таларына салып, јармен ш†лдерiн басты. Содан кейiн ґйјы
јысып, ылЈалды јардыЎ Ґстiне јисая кеттi. ТҐн ортасы
ауа јардыЎ орнына жаЎбыр сiркiреп, ойпаЎ шалшыјја
айналып, одан „рi судыЎ Ґстiнде жату мҐмкiн болмаЈан
соЎ, тґтјындар к†рер таЎды тҐрегеп тґрып атырды.
ТаЎ ата таЈы да жол азабы басталды.
БатырдыЎ мектепте жҐргенде тарих кiтабынан Ресейге
шабуыл жасаЈан Наполеон „скерiнiЎ азып-тозып керi
јайтып келе жатјаны салынЈан суреттi к†ргенi бар едi.
Ѕайыршыдай алба-жґлба болып, јарлы боранда „реЎ iлбiп
келе жатјан солдаттарЈа б„лендей м„н бере јоймаЈан
секiлдi едi. Б†тен елге шабуыл жасайтын неЎ бар едi де-
ген секiлдi к†мескiлеу оймен шектелетiн. Ѕазiр †зi де,
бейбiт елге жазыјсыз шабуыл жасамай-ај, сондай кҐйде
келе жатјанын сезiп тґр.
Бесiншi кҐнi „бден азып-тозЈан, јалжыраЈан колонна
„лдебiр јала шетiндегi, екi јабат тiкенек сыммен јорша-
лып, кҐзет мґнарасына бiрнеше пулемет пен прожектор
орнатјан лагерьге келiп орналасты. ТґЎЈыш рет ыстыј
тамај iштi.
Бiрај тамај сiЎбедi. ТґтјындардыЎ iшiнен таЈы да
тґтјындау „рекетi басталды. Екiншi рет тґтјындалушы-
лар еврейлер едi. Немiстерге јызмет етуге келiсiм берген
јайсыбiр тґтјындар †здерiнiЎ сатјындыј мiндеттерiн
еврейлердi ґстап беруден бастаЈан секiлдi.
«Сен ж†йiтсiЎ! Бґлтара алмайсыЎ. Сен ж†йiтсiЎ!» –
деген айјайлар бҐкiл лагерьдi астан-кестен јылды.
Одан кейiн тергеу басталды. ЕркектердiЎ жыныс
мҐшелерiне дейiн тексердi. Еврей деп танылЈандарды топ-
тобымен айдап „кетiп жатты.
Д„рiгер Николай МихайловтыЎ да басына јатер т†нiп,
„йтеуiр „упiрiммен аман јалды. Николай орыс болатын.
КеЎ маЎдайлы, к†кшiл к†здi, ажарлы жiгiттiЎ д†Ўестеу
келген јыр мґрыны, зиялы тґрпаты, немiсше бiлетiнi –
н„сiл аныјтаЈыштар тарапынан кҐдiк тудырды. Бiрај

– 116 –
Михайлов †те сабырлы адам. ‡зiнiЎ еврей емес екенiн
бґлтартпай д„лелдеп бердi.
Бес кҐннен кейiн тґтјындарды тауар пойызына отыр-
Јызып, таЈы да басја лагерьге к†шiрдi. Бґл лагерь †те
жайсыз болды. Адамдар мґздай еденде ґйыјтайтын. Та-
ЎертеЎ бiрнеше адам орындарынан тґрмай јалады. ЅасыЎ-
да жатјан адамныЎ јай кезде †лiп јалЈанын бiлмейсiЎ.
Екi адамныЎ бiрi туберкулез немесе дизентерия, „лде су-
ыјтан †кпесi јабынЈан. ТаЎертеЎ јајпаныЎ алдына Ґйiлiп
жатјан †лiктердi орЈа апарып т†гiп, бетiн жабу Ґшiн
тґтјындардыЎ iшiнен адамдар б†лiнедi. Батыр алЈашјы-
да тґтјындардыЎ †лiктердi к†муге неге кезекке тґраты-
нына тҐсiнбеген. С†йтсе, олар †лiктердiЎ киiмдерiн шешiп
алып, жергiлiктi жердiЎ адамдарына нанЈа, картопја, тiптi
ретi келсе, арајја айырбастайды екен. Кiн„лау јиын, тiрi
адам тiрлiгiн жасау керек.
Лагерьде сҐзек ауруы басталды. БґрынЈы †лiктер
„шейiн ойыншыј болып јалды. Ендi јајпаныЎ алдында
†лiктер тау боп Ґйiлiп жататын болды. Бiлiктi д„рiгерлер
жетiспей, Николай Михайловты лазаретке ауыстырды.
БатырдыЎ денесiнен „лдебiр б†ртпелер пайда болЈан кҐнi
Николай басшыларына јолја салып, оны лазаретке ауыс-
тырЈан. Лазаретке жґрттыЎ б„рiн ала бермейдi. Аурулар-
ды камфарамен еккеннен басја ем де жој. Батыр бiрнеше
кҐн ес-тҐссiз сандырајтап жатып, „йтеуiр Ґшiншi аптада
бетi берi јарады. Бiрај б„ле басја жајтан келдi. Батырды
баладай м„пелеп, кҐтiп жҐрген ЅайраттыЎ †зi ауырып,
НиколайдыЎ жан салып емдегенiне јарамастан, бас-аяЈы
екi аптада јайтыс болды. БатырЈа еЎ ауыр јайЈы осы бол-
ды. Жанашыр жајын адамЈа деген ыјыласја †мiр бойы
ш†лдеп келген жетiм к†Ўiлге Ѕайрат бiр Ґлкен тiрек
секiлдi к†рiнушi едi. ‡лерiнде адам танымады. АјырЈы
с†зiн де айтпады. …шейiн осылай боларын †зi де кҐтiп
жҐргендей Ґн-тҐнсiз кете барды. ЕЎiреп жылаЈан Батыр-
Ја Николай, «сенiЎ к†з жасыЎ „лi таусылмап па едi» де-
гендей, таЎырјай јараЈан. Шынында да, ажалмен јоян-
јолтыј жҐрген мынандай тамґјта тґтјындар жылаудыЎ
†зiн ґмытып кеткен секiлдi едi.
Бґдан кейiн де Батыр бiрнеше лагерь ауыстырды. СоЎ-
Јысында жаЈдайлары с„л-п„л де болса ж†нделгендей бол-

– 117 –
ды. …лдебiр к„сiпкерлер лагерьден жґмысшылар таЎдап,
оЈан iлiккендер аз-маз табыс табатын да д„режеге жеттi.
Батыр јґрылысја алынды.
Бґл – совет „скерi Берлинге жајындап јалыпты деген
јауесеттiЎ тарай бастаЈан кезi едi.
1945 жылдыЎ к†ктемiнде лагерьдегi тґтјындарды АЅШ
„скерi келiп босатты.
Ѕуанышта шек жој. ‡йткенi мына тозајтан †здерiнiЎ
аман шыЈатынына ешкiм сене јоймаЈан. Тiптi немiстер
жеЎiлген кҐннiЎ †зiнде де ол бајытты бiз к†рмеспiз деп
ойлап едi. Ѕорлыј пен зорлыј та м„Ўгiлiк емес екен,
к†рген тҐстей жој болды. Осыншалыј јиянаттан кейiн
аяј астынан келген айрыјша iлтипат пен јґрметке Ґйре-
не алмай, жґрттыЎ б„рi есеЎгiреп, абдырап јалЈан. Бар
бајытты бастарына Ґйiп-т†гiп бере салЈандай болды. Та-
маЈыЎ iшсеЎ – алдыЎда, iшпесеЎ – артыЎда. ЖалпыЈа
ортај бiр пакеттiЎ iшiнде б„рi бар – сапасы жоЈары ет
ж„не балыј консервiлерi, сары май, сыр, шоколад, варе-
нье, тiптi саЈызЈа дейiн. Б„рiн жеп тауысу мҐмкiн емес.
ЛагерьдiЎ јасындаЈы екi јабат Ґйден жаЎадан жабдыј-
талЈан аурухана ашылды. Ескi лазарет iшiндегi ескi-јґсјы-
сымен далада јалды. Басым ауырды десеЎ, не саусаЈыЎ-
ды бiрдеЎе жырып кетсе, ауруханаЈа сҐйрей ж†неледi.
ЖiгiттердiЎ бiразы американдыј солдаттармен достаса
бастады. Бiрге јыдырып, јыз-јырјынЈа бiрге барып
жҐргендерi де бар.
…лемде не болып жатјанын „ртҐрлi газеттерден,
ауызекi †сек-аяЎдардан жґрттыЎ б„рi бiлiп отыратын бол-
ды. Берлинде шыЈатын орыс тiлдi газеттердiЎ бiрiнде жа-
рияланЈан «ТґтјындарЈа Ґндеу» атты мајаланы талјы-
лау кҐн сайынЈы „детке айналды.
Онда: «Ѕадiрлi отандастар, елге јайтпаЎыздар.
‡кiнесiздер! Ѕатты †кiнесiздер!» – деген с†здер болатын.
Ѕайтса, не болады, несi †кiнiштi? Ал јайтпаЈан жаЈдайда
не болмај? ‡мiр бойы јаЎЈып жҐрмек пе? Мґндай сґрај
б„рiнiЎ де кҐндiз-тҐнi к†кейлерiнен кетпей, мазаларын
алып-ај жҐр.
Бґл кезде советтiк тґтјындарды, „сiресе, Јылыми ата-
Јы, мамандыЈы бар адамдарды, к†бiне д„рiгерлердi Аме-
рика азаматтыЈын алуЈа Ґгiттеу наујаны жҐрiп жатјан.

– 118 –
Ол Ґшiн Америка Ѕґрама ШтаттарыныЎ армиясына кiрiп,
дҐниежҐзiлiк соЈыс толыј аяјталЈанша јызмет ету керек
екен.
«Америка азаматтыЈын алуЈа јґлшынушылар к†п.
Бiрај бiз немiс лагерiнде к†п азап шеккен совет адамда-
рына, яЈни одајтастарЈа, айрыјша жеЎiлдiк жасап отыр-
мыз», – деп тҐсiндiрдi америкалыј офицер тґтјындар-
мен болЈан арнайы кездесуде.
«МамандыЈы жој адамдар не iстеймiз?» – деген сґрајја:
– Америкада ешкiм далада јалмайды. БiздiЎ ел еЎбек-
ке жарамсыз кембаЈалдарды да †лтiрмейдi. ЖҐк тасып,
аЈаш кесiп, кҐзетшi болып iстеп-ај, былай тґруЈа болады
(«былай тґруЈа болады» деген тґста јолын кесе-к†лде-
неЎ тамаЈына јойып, тојшылыјтыЎ белгiсiн бiлдiргендей
болды). Сондыјтан дґрыстап, асыјпай ойланыЎыздар, –
деп жауап бердi.
Ѕанша ойланЈанмен, бiр шешiмге келу оЎай шаруа
болмады. …лдебiр Ґрей јара бґлттай т†беден т†нiп тґрса
да, елдi, жердi саЈынЈан пенде к†Ўiл алабґртып, ештеЎеге
јарайлаЈысы келмейдi.
…йтсе де Америка азаматтыЈын алуЈа келiсiм берген-
дер де болды. Олар негiзiнен эмигранттар, ата-тектерi со-
вет Ґкiметiне жајпайтын „улеттiЎ ґрпајтары.
Тґтјындар жат жердегi аз кҐннiЎ јызыЈын к†рiп
јалайыј дегендей, јалаЈа, к†ршi деревняларЈа барып,
орман-тоЈайды кезiп, јыдырып кететiн болды. Айтула-
рына јараЈанда немiстiЎ „йелдерi мен јыздары
шетжерлiктердiЎ †зiне кет „рi емес секiлдi.
Д„рiгер Николай бастаЈан Ґш жiгiт – Батыр, штраф-
ник Саша, эмигрант Семенов – јала шетiндегi орманЈа
шыјты.
Еуропа ормандары †те с„ндi, б„рi де јолдан отырЈыз-
Јандай бiркелкi келедi екен. …р аЈашы, „р †сiмдiгi есепте
тґрЈандай бiр „сер јалдырады. ЅалыЎ јараЈайдыЎ iшiнен
жап-жасыл алаЎјайЈа шыјјанда да јазот т„рiздi тырбыј
ш†птерге дейiн селкеусiз, шаштаразЈа бастырЈан шаш
секiлдi бiркелкi жып-жинајы болып к†рiнедi.
Алдан шаЈын деревня к†рiндi. ДеревняныЎ iргесiнен
†тетiн жол жиегiнде бала-шаЈа, „йелдер „ртҐрлi жемiс-
жидек, май, сҐт таЈы басја азыј-тҐлiкпен сауда жасап

– 119 –
отыр. Т†рт жiгiт жајындап шет жајтаЈы жас јыздыЎ јасы-
на келдi. Николай немiсше жајсы бiледi.
– Бiзге сататын неЎiз бар? – дедi ол јыздыЎ алдында-
Јы Ґюлi картоп, малдыЎ iш майы, к†нелеу киiм-кешек
секiлдi заттарды к†рiп тґрса да.
Ѕыз Ґнсiз алдындаЈы заттарЈа јарады, онысы барым
осы дегендi бiлдiргендей болды.
Николай јыздыЎ атын сґрады.
– Анна, – дедi јыз аса бiр ибалы Ґнмен. Жiбектей
жґмсај шашы омырауына тҐскен, ашыј јоЎыр јой
к†здерi шыныдай жылтыраЈан, ерiнi јаймыжыјтай
Ґлбiреген ајсары јыз лҐп еткен желге елеЎ етiп тґрЈан-
дай јаЈiлез, сезiмтал.
– Славянка емессiз бе? – Николай јыздыЎ бет-жҐзiне
барлай јарады.
Ѕыз „лдебiр кiн„сiн мойындаЈандай Ґнмен:
– МенiЎ „кем – немiс, шешем – полька, – дедi.
– А-а-а... – Николай онда тҐсiнiктi дегендей басын
изедi. – Полякша бiлесiз бе?
– Бiлем, – дедi јыз бґрынЈыдан г†рi јабаЈы ашылЈан-
дай болып.
Николай да жадырап сала бердi:
– МенiЎ де анам Польшадан. Шеше жаЈынан поляк
јаны бар. Туыс болдыј јой.
Ѕыз к†зi кҐлiмдеп, „лденеге јызарып кеттi.
Николай ойнајы Ґнмен:
– МенiЎ басым бос емес. Мына бiздiЎ жiгiттерге к†з
јырыЎды салмайсыЎ ба? – деп с„л ойланып тґрып, Ба-
тырды јолымен к†рсеттi. – ЕЎ тамаша жiгiт мiнеки...
Ѕыз БатырЈа ґрлана јарап, таЈы да јызарып кеттi. ‡лiм
мен †мiрдiЎ шекарасында ґзај жҐрiп јандары јарайып,
тазалыј пен сґлулыј деген ґЈымнан „лдејашан кҐдер
Ґзген жiгiттерге мына бiр јыздыЎ бойындаЈы н„зiктiк
јатты „сер етiп, аЎырып јалЈан.
Николай јалтасынан шоколад алып, јызЈа ґсынды.
Ѕыз басын шайјады.
– КешiрiЎiз, ала алмаймын. МенiЎ сiзге беретiн еште-
Ўем жој.
– ЕштеЎенiЎ де керегi жој.
– ¤афу етiЎiз, ала алмаймын. РенжiмеЎiз.

– 120 –
Николай ендi не iстедiм дегендей аЎырып тґрды да,
кҐлiп жiбердi.
– Мен сен болсам, осы јыз Ґшiн жанымды јґрбан
јылар едiм, – дедi БатырЈа јарап.
Т†рт жiгiт деревняныЎ сыртындаЈы к†лге келiп, суЈа
тҐсiп, кҐнге јыздырынып, жан мен т„ннiЎ рајатын сез-
гендей болып, кешке дейiн демалды. Мґндайда „Ўгiменi
к†п айтатын – Николай. К†бiне жатја †леЎ ојиды. Жґрт
оны басја ајындардыЎ †леЎi шыЈар деп жҐрген. Ајыры
†зiнiЎ †леЎдерi болып шыјты.
Эмигрант Семенов, „лде Франциядан, „лде Бельгия-
дан келген бiр „скери адамнан естiген „Ўгiмесiн айтты.
Ол жајта тґтјыннан босаЈан отандастарЈа ерекше јґрмет
к†рсетiлiп жатјан секiлдi. Вокзал басында халыјпен бiрге
мемлекет басшылары, јаланыЎ мэрi, белгiлi јайраткер-
лер бас болып жиналып, гҐлмен, оркестрмен јарсы алып
жатјан к†рiнедi.
БатырдыЎ к†Ўiл тҐкпiрiнен «шiркiн-ай, бiзге де сон-
дай кҐн туар ма екен» дегендей бiр жетiм д„ме болар-
болмас бҐлк ете јалЈандай болды.
Семенов екiншi „ЎгiменiЎ ґштыЈын шыЈарды. Англия-
да оралЈан тґтјындарды јґшај жая јарсы алЈанныЎ сыр-
тында, отаныныЎ, отбасыныЎ игiлiгiне †зiн аман сајтап
јала алЈаны Ґшiн арнайы орденмен наградтайды екен.
НиколайдыЎ:
– …ттеген-ай, аЈылшын болып тумаЈанымды-ай! – де-
ген с†зiне јалЈандары ду кҐлдi. Бiрај к†Ўiлдерiнде соЈан
ґјсас бiр сезiмнiЎ тґрЈаны да рас едi.
Т†рт жiгiт келген iздерiмен керi јайтты. МанаЈы жол
жиегiнде отырЈандардан „рi 50 јадамдай ґзаЈан кезде:
– Сен ана јыздыЎ јасына барып, кiшкене „Ўгiмелесшi, –
дедi Николай Батырды жеЎiнен ґстап тојтатып. – СаЈан
екi-Ґш рет јараЈанын байјап јалдым. Шiркiн-ай! – дедi
сосын „лденеге амалы јґрыЈандай.
Батыр да „лдејалай желiгiп, јайта оралып јыздыЎ
јасына келдi.
– Батыр, – дедi јызЈа јолын ґсынып кҐлiмсiреп.
– Анна, – дедi јыз да ойнајылау Ґнмен с„бидiЎ јолын-
дай жґп-жґмсај јолын ґстата салып.

– 121 –
– Мен Јафу †тiнем, – дедi Батыр балдыр-батпајтау
немiс тiлiнде. – Немiсше нашар бiлемiн...
– МаЈан орысша айта беруiЎiзге болады, – дедi Анна
емiн-еркiн орыс тiлiнде.
– Тамаша! – Батыр шын јуанды. – Бiздер совет тґтјын-
дарымыз Јой. СоЈысты, лагерьдi, аштыјты – б„рiн де бас-
тан кештiк. (Анна аяушылыј бiлдiргендей бґЈан таЎыр-
јай јарап, басын шайјады.) Сiздердей арулардыЎ жҐзiне
јарап, „шейiн „зiлмен „Ўгiме айтуды ґмытјалы јашан...
ДҐниеде бейбiт †мiрден јымбат ештеЎе жој екен. Мейлi,
сол бейбiт †мiрде бајытты болмай-ај јой, бiрај б„рiбiр
оЈан ештеЎе жетпейдi.
Анна „Ўгiмеге елiгiп жајындай тҐскендей болды. Ба-
тыр, †зiн осынша берiлiп тыЎдайтын адамныЎ табылЈа-
нына „рi таЎырјай, „рi сҐйсiне, емiн-еркiн шешiле с†йледi.
Аннаны к†птен бiлетiн секiлдi. С†йлеген сайын iшi бо-
сап, к†кiрегiндегi шер бiрте-бiрте тарјай бастаЈандай бол-
ды. ЅабырЈасына јатты батјан ЅайраттыЎ †лiмi туралы
айтјанда даусы дiрiлдеп, к†зiне жастыЎ јалай келiп јал-
Јанын †зi де байјамай јалЈан. Кенет АннаныЎ да жылап
отырЈанын к†рiп, таЎ-тамаша болды. «Апырмау, мынау
не деген н„зiк јыз! Мынандай јатал †мiрде осынша
јорЈансыз н„зiктiк јалай сајталып жҐр?» БатырЈа †зiнiЎ
де жҐрегi бiрте-бiрте жґмсара бастаЈандай к†рiндi.
Анна да †зi туралы „Ўгiме айтты. Шын „кесi поляк
екен. Шешесi балаларыныЎ кiшкентай кезiнде-ај одан
ажырасып кетiп, кейiн немiске шыЈыпты. Бiрај †гей
„келерi жајсы адам болыпты. Балаларды ренжiтпей
т„рбиелептi. ‡зiнен т†рт жастай Ґлкен аЈасы „кесiнен
кейiн соЈысја алынып, екеуi де јаза болЈан. Отбасында
мамасы екеуi Јана. АзЈантай жерлерi, малдары бар
к†рiнедi.
Батыр кетерiнде ойланып тґрып, екiґштылау кҐйде
јалтасынан шоколад алып, АннаЈа ґсынды. Анна да ой-
ланыЎјырап, јолын созып шоколадты алды да:
– Рајмет! – дедi ајырын Јана.
БатырдыЎ жҐрегi лҐпiлдеп јоя бердi.
– Кездескенше, – деп јолын ґсынды.
Анна баланыЎ јолындай жґп-жґмсај алајанын таЈы
да ґстата салды. «Не деген н„зiк јол!»

– 122 –
Батыр былай шыЈа болЈан ојиЈаны †зiнше сараптаЈан
болды. Ѕай жајја аяј басарын бiлмей, даЈдарыста тґрЈан
тґрлаусыз с„тте мына кездесу „лдебiр т„ттi Ґмiттi оятып,
мҐлде бейтаныс жаЎа †мiрге јол бґлЈап шајырып,
желiктiрiп тґрЈандай к†рiнедi. Бiрај к†Ўiлiнде јорјыныш
бар. АЅШ армиясына жазылып, американ азаматтыЈына
јол жеткiзудiЎ аяЈы немен тынары јандай бейм„лiм бол-
са, мынау да сондай бейм„лiм елес. Сондыјтан јанша
јатерлi болса да, елге јайту туралы ой бiрте-бiрте сана-
сында беки тҐскен секiлдi.
Осы тґста †мiрiне таЈы да кҐм„ндiлеу баЈыт берген жаЎа
бiр ојиЈа болды. Аяј астынан татар жiгiтi ¤ґмар †зiне
емханада јызмет к†рсеткен медбикеге Ґйленетiн болып
шешiм јабылдады. ЯЈни Германияда јалмај. ¤ґмар Ба-
тырЈа iш тартып, ајыл-кеЎес берiп жҐретiн. ‡зi зиялы
отбасынан шыјјан, Јалым жiгiт. …кесi «халыј жауы» де-
ген атпен атылып кеткен. «Егер елге јайтсај, бiздi ота-
нын сатјан опасыз деген статья кҐтiп тґр. ОныЎ аяЈы
јандай жазамен тынарын бiр јґдай бiлсiн. …йтеуiр халыј
жауыныЎ баласына кешiрiм болмайтыны белгiлi. ОныЎ
сыртында ондаЈы етжајын туыстарымызЈа да кесiрiмiз
тиерi с†зсiз. …зiрге бiз ол жајта хабар-ошарсыз жоЈалЈан-
дар мен ерлiкпен јаза тапјандардыЎ јатарындамыз. Сон-
дыјтан америка азаматтыЈын алу Ґшiн АЅШ армиясына
жазылайыј. «Ѕай жер жайлы болса, сол жер отаныЎ» де-
ген екен бiр данышпан, аман болсај, заман тҐзелсе, бiз
болмасај ґрпаЈымыз бiр табар елдi», – деп БатырЈа јолја
салып жҐрген. Ајыры †зi осындай шешiм јабылдапты.
ЅыздыЎ „кесi соЈыстыЎ алЈашјы жылында жараланып
јайтып келген мҐгедек екен. Бiрај кҐн к†рiсi бар к†рiнедi.
¤ґмар кетерiнде Батырды „дейi iздеп келдi.
– Мен ойлап-ойлап, осындай шешiмге келдiм, – дедi
ол ендi бґл ойдан јайтпайтынын бiлдiргендей ныј да-
уыспен. – Халыј жауыныЎ баласы деген атпен соттал-
Јым келмей, лагерьде †лген саха жiгiтiнiЎ јґжатын јолы-
ма тҐсiргем. Саха деген аты Јана болмаса, орыс боп кет-
кен. Егер јайтсам, сол јґжатпен јайтармын дегенмiн. Аты-
ж†нi Борис Николаевич Иванов. ?ры-јарылардыЎ ара-
сында жҐрген кезбе жiгiт екен. ‡зiнiЎ сыбайластарымен
БелоруссияЈа келгенде соЈыс басталып кетiп, јоршауда

– 123 –
јалып, тґтјынЈа тҐскен. Тґрајты мекенi жој, жалЈыз-
басты. БҐкiл †мiрiн жазып алЈам... – ¤ґмар осы тґста
„лденеге екi ойлы болЈандай кiдiрiп, Ґндемей јалды. Со-
дан кейiн БатырЈа тура јарап: – Мен осы јґжатты саЈан
бергiм келiп тґр, – дедi. – Ѕґдай јолдаса, к„деЎе жарар,
ал жарамай јалса, болЈан iске болаттай боласыЎ.
Батыр јґжатты алып тґрып таЈы толјыды. К†з алды-
на АннаныЎ Ґлбiрген сҐйкiмдi жҐзi елестейдi. ¤ґмар јґсап
мен де јалсам ба екен деген ойдыЎ к†кейiнде сыЈырайып
тґрЈанын сезiп тґр. ТґтјындардыЎ iшiнде саясаттан хаба-
ры мол, к†здерi ашыј, байланыстары к†п ерекше бiр топ
болды. Олар – негiзiнен эмигранттар. ?зај толЈаныстан
кейiн Батыр солардыЎ к†мегiмен тоз-тозы шыјјан ескi
јґжатыныЎ †шуге јалЈан суретiн ауыстырып, бiр кезде
јылмысты топтыЎ белсендi мҐшесi болЈан саха жiгiтiнiЎ
атына к†штi. Бiрај †зi осыдан бiрдеЎе шыЈады деп кҐте
јоймайтын секiлдi. …йтеуiр тiрi пенде жан сајтау Ґшiн
бiрдеЎе iстеу керек деп ойлады.
Тґтјындарды Совет армиясы басып алЈан зонаЈа
жеткiзу „рекетi басталды. Сталин суретi iлiнген бортты
машиналар јаз-јатар тiзiлiп тґр. «Нарт„уекел, туЈан ел!
Алдымызда не кҐтiп тґрса да, саЈан бет алдыј. Ѕґдай оЎ
сапарын бергей!» …ркiмнiЎ к†Ўiлiнде осы ой.
Бiрај туЈан елмен саЈыныш јґшаЈында келiп
јауышуды ешкiмнiЎ маЎдайына жазбаЈан екен. Тґтјын-
дарды совет шекарасына жеткiзбей, орта жолда Прага
јаласында јарсы алып, бiрден тергеу iсi басталды. КҐт-
кен Ґмiт, д„ме – б„рi „дiре јалды. Тґтјындарды 20 –
15 жылЈа, еЎ кем дегенде, 10 жылЈа соттады. ¦ш адамЈа
ату жазасын берiптi деген сыбыс тарады. Батыр Борис
Иванов деген атпен 10 жылЈа кесiлдi. Соты 15-ај минут-
ја созылды. Неше жылЈа соттайтындарын кҐнi бґрын
келiсiп јойЈан секiлдi. СоттыЎ да, прокурордыЎ да
бґлардыЎ таЈдырына тереЎiрек ҐЎiлуге јґлыјтары да,
уајыттары да жој сыЎайлы. ЖиналыстыЎ тезiрек
бiткенiн тiлеп, Ґйлерiне јайтуЈа асыЈып отырЈан адам-
дарЈа ґјсайды.
Кейiн †зге тґтјындар БатырЈа «10-ај жыл алЈан баЈыЎ
бар екен» деп, бастарын шайјап, таЎырјап, мґны жолы
болЈыш „лдекiмдей к†рiп жҐрдi.

– 124 –
С†йтiп баяЈы тґтјындар сол кҐйiнде тґтјын болып
јала бердi. Тек мекендерi Јана †згердi: бґрын немiс жерiнде
болса, ендi – †з елiнде.
СоЈыста т†гiлген јан, концлагерьлерде шеккен азап,
к†рген јорлыј, аштыј пен ауру – осыныЎ б„рi јґнсыз-
данЈан ајшадай м„нiн жоЈалтып, ендi б„рiн де јайтадан
басынан бастау керек секiлдi. ОЈан адам баласыныЎ
†лшеулi Јґмыры мен кҐш-жiгерi жете ме, жетпей ме – ол
жаЈы тек бiр јґдайЈа Јана аян. Бiрај оЈан м„н берiп жат-
јан ешкiм жој.
Бiр кезде бґларды топырлатып батысја айдаса, ендi
терезелерiне темiр тор салынЈан, есiгiне кҐзет јойыл-
Јан, ґзыннан-ґзај шґбатылЈан тауар пойызымен шы-
Јысја јарай ж†нелттi. Ѕайда апаратыны да белгiсiз.
…йтеуiр бiтпейтiн бiр ґзај жол. Новосибирск, Красно-
ярск артта јалды. Бiр тґста Байкал деп шулап жатты,
одан кейiн Хабаровскiге келдiк дедi. СССР-дiЎ террито-
риясы мґншалыјты Ґлкен екенiн жґрт ендi сезгендей
болып келедi.
Тек д„рiгер Николай Јана †зiмен-†зi Ґнсiз ойЈа шо-
мып, терезеге јарап, тапжылмай тґрЈаны. Кейде „лдене-
ге јуанЈандай к†зi кҐлiмдеп, д†Ўгеленiп јалып бара жат-
јан орман-тоЈайЈа ҐЎiле тҐседi.
Бiрде:
– МенiЎ балалыј шаЈым осы жерлерде †ттi, – дедi
јасында тґрЈан БатырЈа жалт бґрылып. – Содан болар
табиЈатты †лердей жајсы к†ремiн. Орман iшiнде жалЈыз
жҐргендi ґнатамын. ЖаныЎды тазартады, уайым-јайЈыЎды
жеЎiлдетедi. Т„Ўiрiмен тiлдескендей боласыЎ.
Николай „р к†рiнiске, болЈан ојиЈаЈа философиялыј
м„н бере с†йлейтiн ойлы жiгiт. …лдебiр јисынсыз, келеЎсiз
јылыјтарды к†рсе, Ґн-тҐнсiз басын шайјап салјын жы-
мияр едi. Ж„не сол жымиысында философиялыј кекесiн
жатјандай к†рiнетiн БатырЈа. Бґрыннан танитын ескi та-
ныстан јалЈаны осы. БатырдыЎ саха жiгiтiне айналЈан
јґпиясын да бiлетiн, алЈаш ајылдасјанда тҐсiнiп јолда-
Јан да осы едi.
Состав алдымен Владивостокја тојтады, одан кейiн
тґтјындарды јаладан ары 70 шајырым жердегi портпен
јатарлас тґрЈан лагерьге „келдi.

– 125 –
Сырты балшыјпен сыланЈан аЈаш барајтардан тґра-
тын лагерьдiЎ iшiне тґтјындардыЎ алды топырлап кiре
бастаЈанда, Николай Батырды тҐртiп јалды:
– К†рдiЎ бе ананы? – дейдi лагерьдiЎ јајпасын к†рсетiп.
Ѕајпада: «Бостандыјја барар жол – еЎбек» деген жазу
тґр екен.
– ЕсiЎе ештеЎе тҐспей ме? – дейдi сыбырлап.
ТҐскенде јандай! Б„рi есiнде. Немiс лагерiнiЎ јајпа-
сында да осындай жазу тґрЈан. ?мытпаса, онда: «ЕЎбек
адамды бостан јылады» деп жазылЈан болатын. Ешјан-
дай айырмашылыј жој деуге болады. Жандарынан †тiп
бара жатјан конвойшыдан сајтанып Батыр Ґндемедi.
Лагерьдегi тґтјындардыЎ јґрамы сан алуан. Iшiнде со-
Јыста јолЈа тҐскен солдаттар, ГерманияЈа јара жґмыс-
ја айдалЈан јарапайым тґрЈындар, эмигранттар, кезiнде
„йгiлi болЈан Јалым, жазушы, †нер јайраткерлерi, сая-
саткерлер, шет елдiк азаматтар, азамат соЈысыныЎ
ардагерлерi, олардыЎ балалары, ґры-јары, кiсi †лтiрген,
тонаЈан баскесерлер, тiптi немiс тґтјындарына дейiн бар.
Бiр ерекшелiгi совет лагерьлерiнде негiзгi јожайындар –
јылмысты топтар секiлдi. Лагерь басшыларыныЎ †здерi
олардыЎ iс-„рекеттерiн елемеуге тырысады. ЖґрттыЎ
Ґйiнен келген жылы киiм-кешегiн, азыј-тҐлiгiн тартып
алу, аЈаш кесу немесе аЈаш тиеу кездерiнде апатты жаЈ-
дай болды деген сылтаумен адам †лтiру олар Ґшiн тҐкке
тґрмайтын шаруа. Ѕылмысты топтар бiрнешеу, „рi бiр-
бiрiмен бајас. …рјайсысы лагерьде †з ыјпалдарын
жҐргiзуге тырысады. Ѕайсыбiр топ тым кҐшейiп кеткен
жаЈдайда јалЈан топтар бiрiгiп, јарсы кҐреске шыЈады.
Ѕылмыс „лемiнде басшы лидерге јґлдыј ґру јатты да-
мыЈан. ОныЎ бґйрыЈынан артыј заЎ жој. ЅожайынныЎ
тапсырмасы дґрыс болса да, бґрыс болса да, орындалуЈа
тиiстi. Лагерьде к†птен келе жатјан байырЈы тґрЈындар-
дыЎ айтуынша мґндаЈы басшылыјтыЎ †зi олармен тыЈыз
байланыста к†рiнедi. …лдебiр заЎсыз сауда-саттыј, ортај
пайдалары барЈа ґјсайды.
Лагерьдегi тiршiлiктi адами орта деп айту јиын. ‡йткенi
сенiмен адам деп ешкiм есептеспейдi. Мал дейтiндей мал
да емессiЎ. Ж„не мал емес екенiЎдi †зiЎ де жајсы бiлесiЎ.
Бiрај малдыЎ жаЈдайында †мiр сҐрiп жатјаныЎ ајијат.

– 126 –
Егер сол малдыј жаЈдайЈа, д„лiрек айтјанда, јґлдыј
жаЈдайЈа т†зiмдiлiк бiлдiрiп, Ґн-тҐнсiз жҐре берсеЎ, оныЎ-
мен басшылыјја да, алдыЎдаЈы тамаЈыЎды тартып „кет-
кен бандитке де ґнайтыныЎ аныј. Тек бiраздан кейiн †зiЎе
ґнаудан јаласыЎ. БаршаныЎ жемi – ездер мен момын-
дар. Сол кезде iшiЎдегi адами сана оянып, „лдебiр
келiспеушiлiкке, наразылыјја, бҐлiкшiлiкке итермелейдi.
Б„лкiм, наразылыј сезiмi жґрттыЎ б„рiнде бар шыЈар,
бiрај оны сыртја шыЈаруЈа д„ттерi шыдамайды. Бiр-ај
рет берiлетiн †мiр јымбат.
Николай бiр аптадан кейiн д„рiгер болып ауруханаЈа
орналасты. «МенiЎ баЈым – мамандыЈым. Барлыј јатер-
ден осы д„рiгерлiктiЎ арјасында аман јалып жҐрмiн.
ДҐниенiЎ јай тҐкпiрiне барсаЎ да, д„рiгерге јызмет та-
былады», – деп жҐретiн.
Баракта жалЈыз јалЈандай болЈан Батыр нарда јатар
жататын к†зiлдiрiктi, тајыр бас Козлов деген Ґлкен кiсiмен
„Ўгiмелесiп жҐрдi. Козлов жґрттыЎ айтуына јараЈанда,
„йгiлi Јалым к†рiнедi. Бiрај аздап жҐйке ауруына шал-
дыјјан, „рi жады зајымданЈан. БатырдыЎ атын ґмытып
јалып, јайта-јайта сґрайды, јайта-јайта †зiн танысты-
рады. Ајыры БатырдыЎ аты-ж†нiн есiнде сајтаЈан кезде
†зi туралы „Ўгiме айта бастайды. Содан кейiн бґЈан жа-
јындай тҐсiп, сыбырлай с†йлеп:
– Борис, осы сен неше жылЈа кесiлдiЎ? – дейдi.
– Он жылЈа.
Козлов он жылдыЎ ґзајтыЈын есептегендей жоЈары
јарап Ґнсiз тґрады да:
– Он жыл деген немене жас адамЈа, – дейдi бiрдеЎенi
менсiнбегендей мґрнын тыжырайтып. – Амандыј болса,
ертеЎ-ај †те шыЈады. С†з жој бостандыјја шыЈасыЎ. Ал
менiЎ сҐйегiм осында јалады. МаЈан к†п те јалЈан жој.
МаЎдайЈа жазылЈан таЈдыр осы болса, јґр кҐйрей бер-
геннен ол жеЎiлдемейдi. Сондыјтан таЈдырыЎды јабыл
алып, онымен м„мiлiге келу керек. Ал менiЎ мазамды
алып жҐрген м„селе бґл емес, басја... – Козлов басја
м„селенi айтар алдында жајсылап ойланып алЈысы кел-
гендей таЈы да Ґнсiз јалады. – И„, басја, – дейдi сосын
с†зiн жалЈап. – Ленинградта менiЎ јызым тґрады. Аты –
Оля, Ольга Александровна. Сен босаЈаннан кейiн соЈан

– 127 –
барып, менiЎ аманат-с„лемiмдi жеткiз. Айт, „кеЎнiЎ жа-
зыЈы жој деп айт. Жарай ма?
Батыр †зiнiЎ Ѕазајстаннан екенiн, ол жајтан Ленин-
градја арнайы бара алмай јалуы мҐмкiн екенiн, сондыј-
тан у„де беруге батылы жетпей тґрЈанын айтады. Козлов:
«А-а, солай ма», – деп тҐсiнген сыЎай бiлдiредi де,
кiшкенеден кейiн „лгi †тiнiшiн јайталап айта бастайды.
Ајыры Батыр: «Жарайды, мiндеттi тҐрде айтамын», – деп
„реЎ јґтылады.
Мiнезi тым биязы, интеллигент, мҐлде јорЈансыз Коз-
ловтыЎ к†рмеген јорлыЈы жој секiлдi. Бґзајылар алдын-
даЈы тамаЈын тартып алып, †зiн мазај јылып кҐн
к†рсетпейдi. Батыр жасы келген Ґлкен адамЈа „лгiлердiЎ
к†рсеткен јиянатына шыдай алмай, ара тҐсем деп, †зiне
б„ле тiлеп алЈандай болды. Ендi олар јайта-јайта тиiсiп,
БатырдыЎ јыр соЎына тҐсiп алды.
Олар лагерьден 10 шајырым жерде вагонЈа аЈаш тиеу
кезiнде т†белес ґйымдастырды. Сол кҐнi сҐйектен †ткен-
дей Ґскiрiк аяз болды. Батыр јґлајшыныныЎ бауын бай-
ламай, сыртынан шалмамен орап тастаЈан болатын. Ке-
нет т„пелтек келген балалау жас жiгiт БатырдыЎ бас киiмiн
жґлып алып, тґра јашты. Батыр јуып жетiп, желкеден
тҐйiп жiберген кезде анау етпетiнен жыЈылып, јолында-
Јы јґлајшын анандай жерге ґшып кеттi. Батыр бас киiмiн
баса киiп, бауын байлап, орнына орала берген болатын,
артынан «БiздiЎ адамды сабап жатыр» деген айЈай шыј-
ты. ‡зiнiЎ орнына келiп Ґлгiрген БатырдыЎ јасына жа-
лаЎдаЈан Ґш жiгiт жетiп келдi. Б†рененi Батырмен бiрге
к†терiсiп жҐрген грузин жiгiтi:
– Жiгiттер, жiгiттер, – дедi б„туа сґраЈандай екi јолын
жоЈары к†терiп, – келiсiмге шајырамын. Не болса да,
бейбiт жолмен шешейiк. Жарай ма, жiгiттер?
– Жој, сен араласпа, – дедi оЈан тҐлкi јґлајшын ки-
ген јызыл бет жiгiт. ‡ткен жолы КозловтыЎ тамаЈын тар-
тып алатын бґзајы екенiн Батыр танып тґр. – Бiз саЈан
тиiсiп тґрЈан жојпыз. БiздiЎ †з есебiмiз бар. Тґрма жолы-
мызда.
Ѕызыл бет жiгiт жеп јоятын адамдай †кiреЎдеп жајын
келiп, сабайтын адам табылЈанына јуанЈандай к†зi арсыз
кҐлiмдеп, БатырдыЎ жҐзiне барлай јарады.

– 128 –
Батыр бґлардыЎ бiтiмге келмейтiнiн бiрден аЎЈарды.
СоЈысты к†рген, немiс лагерьлерiнiЎ тозаЈынан †ткен,
ажалмен талай рет бетпе-бет келген јарулы жiгiт сын са-
Јатта батыл шешiм јабылдау јажет екенiн бiлетiн. ТаЈы
бiр с†з айтуЈа ојтала берген бґзајыны аузын ашуЈа
Ґлгертпестен, шыјшыттан сарт еткiзiп бiр-ај ґрды. Анау
кескен теректей јґлап тҐстi де, †лiп јалЈан адамдай
јимылсыз јалды. ЅалЈан екеуi Батырдан д„л мґны кҐт-
пеген болу керек, бiр-бiрiне јарап бiр с„т абдыраЈандай
болды да, јалталарынан пышајтарын суырып алды. Ба-
тыр жерден кеспелтектеу бiр таяјты к†терiп, аналардыЎ
шабуылын кҐтпестен тґра ґмтылды. Екi бґзајы б†лiне
јашып, јайта оралып, ендi БатырЈа екi жајтан жајындай
тҐстi. Батыр јаша жҐрiп, таяјпен жасјап жолатар емес.
Бiр рет сојјысы мґртты бiреуiнiЎ д„л басынан тидi. Олар
да жерден таяј алды. Не бiр бојтыј с†здердi бiрiнен соЎ
бiрiн тоЈытып, екеуi екi жајтап јыса бастады. Батыр шыр
к†белек айналып јорЈанып жҐр. ‡зiн ґстамај болып тґра
ґмтылЈан мґрттыныЎ јолынан ґрып, пышаЈын тҐсiрдi.
Осы кезде ту сыртынан ентiккен дыбыс пен јарЈа ша-
јырлаЈан аяј дыбысыныЎ тым жајыннан естiлгенiн сезiп,
јолымен јорЈана жалт бґрылЈанда, јарына јадалЈан пы-
шајтан сол јолы жан кеткендей ґйып, шатјаяјтай берiп
шалјасынан јґлады. К†зiнiЎ јиыЈымен байјаЈаны –
мґртты айналшыјтап жерге ҐЎiлiп бiрдеЎенi iздеп жҐр-
ген секiлдi. Батыр жан д„рмен сау јолымен жер тiреп
тґрмај болЈан кезде јолына „лдебiрдеЎе iлiккендей бол-
ды; пышај екен. МґрттыныЎ iздеп жҐрген пышаЈыныЎ
Ґстiне јґлапты. Батыр пышајты кезенiп орнынан тґрЈан
кезде жаЈдай аяј астынан †згердi. Екi бґзајы т†белестiЎ
осымен аяјталЈанын бiлдiрiп, Батырдан к†здерiн айыр-
май, шегiншектеп, „лi есеЎгiреп отырЈан јызыл бет жiгiттi
орнынан тґрЈызып керi јайтты. Кетiп бара жатып јолда-
рын алјымдарына тiреп, БатырЈа сес к†рсеттi. Онысы «сен
ендi †лiксiЎ» дегендi бiлдiрушi едi.
КиiмiнiЎ сыртына шыјјан јанды к†рiп, грузин жiгiтi
БатырЈа јамјорлыј к†рсетiп, тез тҐймесiн аЈытып, сол
јолын жеЎiнен шыЈарып, јарыныЎ жоЈарЈы тґсынан ора-
малмен буып байлап тастады. «Ешкiмге де арыз айтпа,
одан ештеЎе шыјпайды» деп ајыл айтты.

– 129 –
Лагерьге келген соЎ, Батыр д„рiгер НиколайЈа барды.
Б†рене јґлап, јарына Ґлкен шегесi кiрiп кеткен. Нико-
лай бастыЈынан рґјсат алып, Батырды ауруханаЈа жат-
јызды.
Бiрај лагерь бастыЈы т†белестiЎ болЈанын бiлiп јо-
йыпты. КҐзетшiлер к†рген екен. Тек, неге екенi белгiсiз,
бґзајыларды емес, Батырды Јана жазаЈа тартты. Ауруха-
надан шыЈысымен, алдымен штрафзона болып есептелетiн
аралыј лагарьге апарып јамады. Одан кейiн соЎЈы этап-
пен КолымаЈа айдамај. ШтрафзонадаЈы жаЈдай †те ауыр
едi. ТамаЈы кҐнiне екi мезгiл ж„не жарты сыбаЈа: јатјан
нан мен ескiрiп кеткен селедка. БарајтыЎ iшi †те сал-
јын, еЎ т†менгi нарда ґйыјтау мҐмкiн емес. Тґтјындар-
дыЎ к†бi ауру. ТҐнiмен кҐркiлдеп шыЈады. Надзиратель-
дерi шектен тыс јатал. Батыр КолымаЈа айдалар кҐндi
таЈатсыз кҐттi.
ЭтаптыЎ аттануына бiр апта јалЈанда аралыј лагерьге
аяј астынан д„рiгер Николай келдi. Батыр оныЎ келiсiн
„лдебiр д„рiгерлiк к†мекке байланысты шыЈар деп ойла-
Јан. Олай болмады, оны да штрафзонаЈа жiберiптi.
– Не Ґшiн? – деген сґрајја:
– …йел м„селесiне байланысты, – дейдi Николай †зiнiЎ
философиялыј кекесiн жымиысымен.
Николай ажарлы жiгiт болЈандыјтан, „йелдер арасын-
да беделi бар. Бiрај бiр Јажабы, јыздарды †зi емес, јыз-
дар мґны айналдырады. Жап-жас медбике јыз Ґйiрiлiп
соЎынан јалмай жҐрген. СоныЎ јырсыЈы тиген секiлдi.
– Бајытсыздыј сапарын бiрге бастап едiк, ајырына
дейiн бiрге болайыј, – дейдi таЈы да сол жымиыспен Ба-
тырЈа јарап.
ЖҐргелi тґрЈан кемелердiЎ бiрiнде Ґлкен жарылыс
болып, к†п адам †лiп, †зге кемелер де iстен шыЈып, со-
Јан байланысты сапар жарты айдан астам уајытја
кешiккен болатын. Ајыры кҐздiЎ алЈашјы айында алды-
арты шајырымЈа созылатын јалыЎ н†пiр тґтјындарды
теЎiз жаЈасыман айлајја жаяу айдап „келiп, кемеге отыр-
Јызды.
КеменiЎ iшi тҐрмемен бiрдей. Трюмде јамалып отыр-
ЈаныЎ. ПалубаЈа д„ретке конвоймен шыЈасыЎ. Онда да

– 130 –
к†ретiнiЎ – бґлыЎЈыр аспан, басылмайтын сылбыр боз
жаЎбыр, јорЈасын тҐстi шексiз, шетсiз теЎiз айдыны, анда-
санда су бетiнде шоршыЈан дельфиндер. Бґрын кемемен
жҐрмегендердiЎ бастары айналып, тамај iше алмай, јґсып,
азап шеккендерi де аз болмады.
Тек Николай Јана к†Ўiлдi едi. Ѕайтадан д„рiгерлiк
јызметке таЈайындалуына байланысты кеме iшiнде еркiн
жҐруге рґјсат алЈан болатын. Сыртја шыЈып келген са-
йын кеменiЎ јай жерде келе жатјанын, ендi јай жерге
келетiнiн, теЎiздiЎ кҐндiзгi, кешкi к†рiнiстерiн айтып,
„лденеге таЎ јалып басын шайјап отырЈаны.
Бiр-бiрiнен айнымайтын сҐреЎсiз кҐндер жылжып †тiп
жатты. АурулардыЎ iшiнде †лiм жиiледi. МҐрделердi јапја
салып теЎiзге тастайды. Бґл да †лiктердi теЎiзге жерлеу
р„сiмi болып есептеледi.
КҐн суыта бастады. ТеЎiз бетiнен јалјыЈан мґздар
к†рiнетiн болды. Ѕанша жҐзгендерiн бiр јґдай бiлсiн,
бґлыЎЈыр аязды кҐндердiЎ бiрiнде тґтјындарды „лдебiр
†зеннiЎ саЈасында жаЈаЈа тҐсiрдi. …рi јарай жҐзуге бол-
майды екен. ‡зеннiЎ бетiн мґз басјан. Жарылысја бай-
ланысты кеме ґзај кешiгiп, соныЎ јырсыЈы тиiптi. Ендi
јајаЈан јыста тундра мен тайга арјылы жаяу жҐру керек.
Этапты бiрнеше топја б†лiп, јатар-јатар сапја тґрЈы-
зып, б†лек-б†лек аттандырды. Шамасы, 50 градустыј
јајаЈан аязда жол жҐру Ґшiн басјаруЈа ыЎЈайлы шаЈын-
дау топ тиiмдiрек болуы керек. МыЎнан астам адамды
тамајтандыру, оларЈа јоналјалыј орын табу оЎай емес
екенi белгiлi.
ТундраныЎ меЎiреу табиЈатында жiбiмейтiн бiр
мейiрiмсiздiк, адамЈа деген †шпендiлiк бар секiлдi. КҐн
ап-ашыј болЈанмен, шґЈыласында жылу жој, керiсiнше,
жарјырап, сґп-cуыј ызЈар шашып тґрЈандай сезiледi.
Батыр таЈы да †ткен †мiрiн есiне алды. Осыдан 5 жыл
бґрын немiс конвойларыныЎ јоршауында 200 шајырым
жерге жаяу айдалса, ендi соЈан ґјсас азапты сапар таЈы
да басталды. Тек мылтыјтарын асынып, екi жајтап айдап
келе жатјандар – †зiнiЎ сҐйiктi отаныныЎ кҐзетшiлерi.
ЅаталдыЈы немiстерден кем емес. Ѕашпај болсаЎ, бґлар
да атып тастайды. Бiрај јашатын жер жој. Айдалада Ґсiп
†лгiЎ келмесе, осы топтан јалмауыЎ керек.

– 131 –
Жол бойында бетiн јармен, ш†пшекпен асыЈыс бҐр-
кей салЈан †лiктер де к†рiне бастады. Топ тҐнделетiп
јоналјы жерге жеттi. Алаулатып от жаЈылды. Тамајсыз
ыстыј шай iшiлдi.
Шеткерiрек отырЈан БатырдыЎ јасына келiп жайЈас-
јан „лдекiм:
– С„лем, – дедi бґЈан бґрыннан танитын адамдай.
Бґрылып јараЈанда таныды, †ткенде т†белес кезiнде
жарасын таЎып, к†мек к†рсеткен грузин жiгiтi екен. Бiраз
ґсај-тҐйек „Ўгiмеден кейiн, ол БатырЈа бґрылып жајын-
дай тҐсiп:
– СаЈан айтатын бiр маЎызды шаруа бар, – дедi сы-
бырлай с†йлеп.
«Ол не шаруа» дегендi бiлдiрiп, Батыр оныЎ жҐзiне
јарады.
– Стансада сенiмен т†белескен Ґш сiлiмтiк бiзге јарсы
топтыЎ адамдары болатын, – дедi ол оттыЎ јоламтасын
јолындаЈы шыбыјпен тҐрткiлеп отырып. – НаЈыз јорјау
јасјырлар. Олар сенi †лтiргiлерi келiп жҐрдi. Солардан
аман сајтау Ґшiн комендатураЈа айтып, сенi штрафзона-
Ја жiберткiзген – бiздiЎ шеф. ОЈан айтјан – мен. Батыл
жiгiттердi ґнатамын. Ал јорјаулар батыл жiгiттерден јор-
јады. Содан кейiн јапысын тауып к†зiн јґртјылары
келедi. Бiрај јауiп-јатерден јґтылЈан жојсыЎ, олардыЎ
„р жерде адамдары к†п. Сенi бiр рет бiз сајтап јалдыј,
бґдан кейiн де бiзден басја ешкiм сенi јорЈай алмайды.
Бiзге јосылуыЎ керек. Жајсылап ойлан. КелiссеЎ, кейiн
шефпен таныстырамын. – Грузин бґдан кейiн мҐлде
к†терiЎкi басја дауыспен бҐгiнгi сапар, ауа райы, тундра-
ныЎ табиЈаты т†Ўiрегiнде басја тајырыпја к†штi.
Мынау „Ўгiме Батырды јайран јалдырды. Басына †лiм
јаупi т†нгенiн, мґныЎ †мiрiн сајтау Ґшiн †зiне белгiсiз
бiреулердiЎ „рекет жасаЈанын бiлген емес. ШтрафзонаЈа
отырЈызу, басја лагерьге айдау – лагерь басшыларыныЎ
„дiлетсiз шешiмi деп јана ойлаЈан. ‡не бойын Ґрей би-
лей бастады. Грузин жiгiтi екеуi бiр-бiрiне арјаларын тiреп,
от басында јалЈып-шґлЈып таЎды атырды. ЖґрттыЎ б„рi
де бiр-бiрiне арјаларын тiреп ґйыјтауда.
ТаЎ ата колонна жолЈа шыјты. БҐкiл iшек-јарынды
јалтыратып, сҐйектен †ткен суыј ештеЎенi ойлатпайды.

– 132 –
Тiптi шаршау да, аштыј та жайына јалды. Бiр с„тке бол-
са да, жылынатын жер табылса дегеннен басја арман жој.
Беттерi Ґсiген, сајал-мґрттарына мґз јатјан тґтјындар-
дыЎ тҐрлерi тым аянышты едi. Бiрај јолдары мен аяјта-
рын Ґсiтiп, межелi мекенге жете алмасын бiлсе де, шы-
бын жанды јия алмай, лектiЎ соЎында таяјја сҐйенiп
јисалаЎдап „реЎ келе жатјандармен салыстырЈанда јал-
ЈандарыныЎ жаЈдайы шҐкiршiлiк деуге болЈандай.
Колонна т†ртiншi я бесiншi кҐнi „лдебiр иесiз мал
јораЈа тҐнедi. …бден бiтуге јалЈан тґтјындарЈа мал јора
јон༥йден кем к†рiнбеген шыЈар. ТґЎЈыш рет к†здерi
iлiнiп, с„л-п„л болса да, естерiн жиЈандай болды.
Ајыры арып-ашып, жол бойы беттерi ш†п-шалам-
мен бҐркей салынЈан †лiктерiн јалдырып, адам
кейпiнен айырылЈан тґтјындар тиiстi жерге де келiп
жеттi. ЛагерьдiЎ иттерiн абалатып, iлбiп басып јајпа-
дан енiп жатјан тґтјындардыЎ жҐзiнен ешбiр јуаныш
белгiсi бiлiнбейдi. ‡йткенi олардыЎ јуануЈа да, ренжу-
ге де шамалары жој едi.
Лагерь тґрЈан жерде кен байыту фабрикасы бар екен.
Тґтјындар јыс бойы шахтада жґмыс iстеп, жаз шыЈа ба-
йытылЈан кендi кемеге тиейдi. Ендi бiреулерi, к†бiне
штрафниктер, орманнан аЈаш кеседi. Бґл еЎ ауыр жґмыс
болып есептеледi. ‡йткенi тҐкiрiк жерге мґз болып тҐсетiн
50 градустан астам аязда далада жґмыс iстеу наЈыз тозај-
тыЎ †зi болатын. Ал штрафник болу јиын шаруа емес,
саясатја јатысты артыј айтјан бiр ауыз с†зiЎ бґл арада
лагерь басшылыЈыныЎ јґлаЈына бiрден жетедi. Жаз ор-
тасында †зен жаЈасына тојтаЈан баржадан к†мiр тҐсiру де
јауырт жґмыс. ‡йткенi кеме жҐретiн жазЈы маусым †те
јысја. Сол јысја мерзiмде јыстыј к†мiрдi јалай да
тҐсiрiп Ґлгiру керек.
Осындай бiр к†мiр тҐсiру кезiнде БатырдыЎ басына јара
бґлт јайта Ґйiрiлдi. Т†менде к†мiр салып тґрЈан мґныЎ
Ґстiне палубадан темiр б†шке јґлап, јолы сынып Батыр
ауруханаЈа тҐстi. МґныЎ јолына гипс салып, орап бай-
лап жатјан Николай «палубадан темiр б†шке јґлады»
деген с†здi естiгенде јалт тојтап:
– Б†шке јалайша јґлады? – дедi Батырдан к†зiн
айырмай.

– 133 –
– Байјаусызда болар.
Николай Ґн-тҐнсiз БатырдыЎ јолын орап байлады да,
„лденеге басын шайјап, ойланып отырып јалды.
– ‡ткен айда, ауруханаЈа ауыспай тґрЈанда д„л осын-
дай ојиЈа менде де болды, – дедi содан кейiн. – Онда
б†шке менiЎ басыма јґлаЈан. Екi бандюга менi †лтiрмек
болыпты. Бiр јґдай бiлсiн, оларЈа не жазЈанымды. Оны
солармен байланысы бар бiр жiгiт айтты. Мен јґрыдым
деп ойлаЈам. Бiрај менiЎ баЈыма јарай †ткенде баржада-
Јы техникалыј спирттi iшiп †лгендердiЎ iшiнде „лгiлер
де бар едi. ЅґтјарЈан јґдайдыЎ †зi деп ойладым. Егер
мынау да сондай жаЈдай болса, онда †те сај болу керек.
Батыр болЈан ојиЈаны Грузинге (грузин жiгiтiн т†Ўiрегi
осылай атайтын) айтты. Грузин келесi кҐнi iстiЎ шынын-
да да насырЈа шапјанын, БатырЈа †здерiнiЎ тобына
кiргеннен басја амал јалмаЈанын жеткiздi.
– Ал жајсы, кiрейiн, – дедi Батыр оЈан ризашылыЈы-
ныЎ жојтыЈын Ґнiмен сездiрiп. – Сонда сендер менi јайтiп
јорЈайсыЎдар?
– ТобымыздыЎ мҐшелерiн јорЈауды бiз јасиеттi бо-
рышымыз деп есептеймiз, – дедi Грузин ант берiп тґрЈан-
дай даусын к†тере. – Бґл – бiздiЎ заЎымыз. Сен бiзге
мҐше болсаЎ, бiздiЎ талабымызды мойындасаЎ, онда бiз
јарсы жајпен келiсс†зге шыЈамыз. СенiЎ бiзге мҐше
екенiЎдi, ендi саЈан тиюге болмайтынын айтамыз. …йтпе-
се, јанЈа – јан. Оны олар да жајсы бiледi. Бiзде „р жаЎа
мҐшеге байырЈы мҐшелердiЎ бiрi кепiлдiк бередi. СаЈан
кепiлдiктi мен бердiм. Ендi сен Ґшiн мен жауап беретiн
боламын.
Батыр б„рiне де тҐсiндi. ‡мiрiнiЎ јатерде тґрЈанын,
одан јґтылудыЎ бґдан басја жолы јалмаЈанын сезiп отыр,
бiрај ендi ешјашан да тҐзеуге болмайтын бiр јателiк
жасаЈалы тґрЈандай жҐрегi шымырлап сыздай бередi.
Грузин бґзајылардыЎ мiнез-јґлыјтарын жајсы
бiлгендiктен, сол тҐнi „лденеден кҐдiктенiп, орнын
айырбастап, БатырдыЎ јасындаЈы нарЈа келiп ґйыјтады.
Келесi кҐнi Батыр оЈан келiсiмiн бердi. Содан бастап ол
†зiнiЎ заЎы, жарЈысы, соЈан негiзделген басшылыЈы бар
ґйымдасјан јылмысты топтыЎ заЎды мҐшесiне айналды.
АлЈашјыда Ґйрене алмай, басја бiр жат елге к†шкендей

– 134 –
„серде жҐрген. БҐкiл тiршiлiгiн саралай келiп, ајыры:
«Мен †скен јоЈамныЎ јылмысты топтан айырмашылыЈы
јайсы? ¦кiметтiЎ жасаЈан јылмысы мыналардiкiнен аз
болып па? Ендеше јылмысты топтардыЎ јайсысында бол-
ЈаныЎда тґрЈан не бар?» – деп, †зiнiЎ јабылдаЈан шешiмiн
заЎдастырЈандай болды.
Ендi Батырда екi бастыј бар: бiрiншiсi – лагерь бас-
шылары, екiншiсi – јылмысты топтыЎ атаманы. Ѕыл-
мысты топты жоЈары д„режеде ґйымдасјан, т„ртiбi кҐштi
ґйым деп айту да јиын. Iштерiнде бiр-бiрiмен атарЈа ојта-
ры жој, дҐрдараз бґзајылар, јанiшер баскесерлер, ґры-
јары, картајґмарлар, алаяјтар к†п. Б„рi тек ЅожайынЈа
баЈынады. ‡йткенi одан б„рi јорјады. Ол б„рiнен батыл,
б„рiнен айлакер, б„рiнен ајылды деп мойындалЈан.
К†пшiлiк соныЎ жаЈында болЈандыјтан, ол †зiне баЈын-
Јысы келмегендердiЎ кез келгенiн жазалай алатын.
Ѕылмысты топтыЎ лагерь басшылыЈына да ыјпалы
жој емес. …кiмшiлiктегi ґсај-тҐйек јызметте iстейтiн-
дер – санитарлыј б†лiмнiЎ бастыЈы, нарядчиктер мен
бригадирлердiЎ, кҐндiзгi кҐзетшiлердiЎ бiразы, тiптi ас-
пазЈа дейiн осылардыЎ адамдары. …р жерден тҐсетiн јара-
жат бар; есiрткi сататын, жасырын аЈаш сату iсiне јаты-
сатын, лагерьден босап, т†Ўiректе Јана жґмыс iстеуге
рґјсат алЈан адамдарын пайдаланып заЎсыз терi сату
iсiмен шґЈылданатын, „ртҐрлi тапсырыстарды орындай-
тын.
Осындай тiрлiкпен жылдар жылжып †тiп жатты. Ба-
тыр јылмыстыј ортада «Якут» деген атја ие болды.
…шейiн јатардаЈы емес, белгiлi белдi мҐшелерiнiЎ бiрi.
Балалар Ґйiнде жҐргенде карта ойынына берiлiп, аты
шыЈып жҐретiн. Мґнда да к†п ґзамай белгiлi карташы-
лардыЎ јатарына iлiктi. БґзајылардыЎ к†бi анда-санда
бiр сојјанда †лген-тiрiлгенiне јарамайтын мґныЎ ґста-
малы ашуынан јаймыЈатын болды.
Батыр †з бойында „лдебiр †згерiстiЎ болЈанын сезетiн.
Ѕатыгездiк, батылдыј, айлакерлiк, еЎ јиын с„ттерде
Ґрейдi жеЎе алатын ґстамдылыј – осыныЎ б„рi јылмыс
„лемiнен тапјан олжасы. Бастан кешкен јанды ојиЈа-
лар тґсында аман јалуына себепшi болЈан јґтјарушы-
сы да – осы јасиеттер екенiн бiлетiн.

– 135 –
ЕЎ јиыны – јанша мейiрiмсiз болса да, †зiЎдiкi бол-
Јан соЎ, јия алмайтын †ткен †мiрiЎмен байланыстырып
тґрЈан бiр есiктi јайтып ашылмастай етiп јатты жапја-
ныЎ. Батыр мґндай ойларЈа берiлмеуге тырысатын.
‡йткенi јылмысты топтыЎ iшiнде жҐргеннен кейiн, сен
јалай да сол ортаныЎ заЎымен †мiр сҐруге тиiстiсiЎ.
Екiншiден, †зiЎдi †лiмнен јґтјарЈан ортаЈа сен де белгiлi
бiр д„режеде јарыздарсыЎ. Ал есiктiЎ ар жаЈында јалЈан
†мiр Ґшiн бґл баяЈыда соЈыста хабар-ошарсыз жоЈалЈан
немесе М„скеу тҐбiндегi айјаста ерлiкпен јаза тапјан
айбынды жауынгер.
¦шiншiден, мґныЎ iз-тҐзсiз жој болЈанынан адамзат
орны толмастай ештеЎе жоЈалтпаЈан шыЈар. БаяЈыда, со-
Јыста немесе немiс лагерiнде †лiп јалЈандардыЎ јатарында
кетсе, солардан ештеЎесi артыј емес едi. Рас, шешесiне
деген саЈыныштыЎ жҐрегiнен „лi †шпегенiн сезедi. Бiрај
ол да жаЎаЈы ашылмайтын есiктiЎ ар жаЈында јалды.
‡кiнгенмен ештеЎе †згермейдi.
БатырдыЎ †мiрiнде бґдан кейiн де талай ауыр-ауыр
ојиЈалар болды. Сегiз жыл †ткенде амнистияЈа iлiккен.
БосаЈаннан кейiн бајылау мерзiмiнде болып, к†ршi по-
селкеге орналасып, шахтада жґмыс iстеп жҐрiп, јылмыс-
тыј статьямен 10 жылЈа, одан кейiн 6 жылЈа сотталды.
Бiрај мґныЎ б„рi ендi бґл Ґшiн Ґйреншiктi жаЈдай бо-
лып есептелетiн. «Якут» есiмi јылмыс „лемiнде, крими-
налистика саласында, јґјыј јорЈау органдарында таны-
мал есiмдердiЎ бiрiне айналды. МҐлде басја жајта бол-
Јан јылмысты „рекеттердi тергеу кезiнде тергеушiлер бол-
Јан ојиЈаЈа мґныЎ јатысы бар-жоЈын мiндеттi тҐрде
тексеретiн. БґлардыЎ јатысы жоЈы айјындалЈаннан кейiн
барып, басја версиямен жґмыс iстей бастайтын.
Батыр †мiрiнде екi рет Ґйлендi. Бiрiншi „йелi, бґл
екiншi рет 10 жылЈа сотталЈанда, басја бiреуге шыЈып
кеттi. Екiншiсi баладан јайтыс болды. Одан кейiн заЎды
тҐрде Ґйленген жој.
Батыр наујастанып бiрнеше рет ауруханаЈа тҐстi. Тамај
жајпайтын „дет тапты. АлЈашјыда асјазаным болар деп
ойлаЈан. Тексерiле келе бауыры ауыратыны аныјталды.
Емделiп шыјјаннан кейiн бiраз уајыт жајсы болып
жҐрiп, артынан јайтадан жатып јалады. Арајты да, май-

– 136 –
лы тамајты да јойЈан секiлдi, бiрај дертiне дауа табыл-
мады. Д„рiнiЎ де неше тҐрiн тапты, ш†ппен де емделдi,
„улие-емшiге, сахалар арасындаЈы шаманЈа да к†рiндi, ем
јонбады. Аурумен жолдас болЈан адам †зiмен-†зi болып,
†зге †мiрден алыстай беретiн секiлдi. Бiр Јана шҐкiршiлiк
ететiнi – некеге тґрмаЈан заЎсыз „йелiнiЎ †зiне деген
елгезектiгi. …йелi Светлана – Ґлпiлдеген сары шашты,
ептеп баяЈы немiс јызы Аннаны еске тҐсiретiн, †зiнен 30
жас кiшi – жалЈызбасты „йелден некесiз туЈан јыз едi.
БатырЈа јазан-ошаЈына ие болып, тамај iстеп беретiн
јызметшi, ал кедей јызЈа †зiн асырайтын јожайын керек
едi. МґныЎ аудан орталыЈындаЈы †зi салЈан Ґш б†лмелi
Ґйi оЈан хан сарайындай болып к†рiнетiн. Ѕалай болЈан-
да да, Светлана жаман адам болмады; Батырды баладай
кҐттi. Ауру ґзајја созылды. Осынша кҐтiнумен бесiншi
жылЈа аяј басјанда БатырдыЎ жаЈдайы кҐрт т†мендеп
кеттi. Емдеген д„рiгер жiгiт – †зiмен лагерьде бiрге бо-
лып, осында да бiрге јалып јойЈан украиндыј
фельдшердiЎ баласы едi. ЕштеЎенi ашып айтпай: «Ѕолым-
нан келгеннiЎ б„рiн iстедiм, јґр д„рi бере бергеннен еш-
теЎе болмайды. ¦йге шыЈып бiраз демалыЎыз», – дей
бередi.
Светлана кҐйеуiнiЎ аныј жаЈдайын бiлгiсi келiп, ауруЈа
жасалЈан ем мен диагноз жазылЈан јаЈазды басја д„рiгерге
апарып к†рсетуге кеткен. ¦йге жылап келдi. ЅаЈазды
к†рген д„рiгер, ысјырып жiберiп: «Бiткен шаруа. …рi кетсе,
екi ай, „йтпесе, бiр-ај ай», – дептi.
АлЈашјыда абдыраЈаны сонша, Батыр †зiнiЎ жаЈдайы-
на зер салып, ајыл тојтатуЈа шамасы жетпедi. Б„рi де кҐт-
пеген шаруадай, аяј астынан кезiккен кесапаттай бҐкiл
ой-санасын тыЈырыјја тiредi. Бiрнеше тҐн ґйјыдан јалды.
…йелi јасына келiп бiрдеЎе сґраса, оЈан не айтып тґрЈа-
нына †зi тҐсiнбейдi. ‡зi – бiр жајта, ойы – бiр жајта.
Бiр кҐнi тҐсiне шешесi кiрдi. БґЈан тура јарамай,
тґнжырап тґр. ТҐрi бiртҐрлi буалдыр. Осы анам ба, анам
емес пе деп кҐдiктенетiн де секiлдi. Жој анасы. Бiрај
неге бґЈан тура јарамайды? Неге сонша жабырјау? Ке-
нет тҐсiнiЎ iшiнде тҐсiн жорып: «Апыр-ай, менiЎ
кҐйзелгенiм саЈан да жеткенi ме?» деп жылаЈан кҐйi оянып
кеттi.

– 137 –
– Не болды? Не болды? – дей бердi „йелi Ґрейленiп.
– ТҐсiме анам кiрдi, – дедi Батыр балаша †ксiп. …йелi
ᥣан јосыла жылады.
Батыр жасын тыйып, сабырЈа келгеннен кейiн, „лдебiр
шаЎ-тозаЎнан арылЈандай, баяЈы бала кездегi п„к
сезiмдерiне јайтып оралЈандай бiр кҐйге тҐстi. Бойы
жеЎiлдегендей, жҐйкесiн тоЎдырЈан бiр мґз ерiгендей
сезiндi.
Ол ендi тҐстi жиi к†ре бастады. Бiрде †зен жаЈасында
атасыныЎ сиырын баЈып жҐрген баяЈы бала кезi тҐсiне
кiрдi. Кейiнгi †мiр тiптi жадында жој. МґЎсыз, јайЈы-
сыз – табиЈатты јызыјтап †зiмен-†зi жҐр.
Батыр †зiнiЎ санаулы кҐндерi јалЈанын сезгендей бол-
ды. ЖҐрегiн сыздатјан сартап саЈыныш барЈан сайын
кҐшейiп, кҐшейген сайын к†кiрегiнiЎ јараЎЈы тҐкпiрiне
с„уле тарап, ґмытылЈан †мiр елестерi айјындалып, јайта
тiрiлiп, жанына жајындай тҐскендей „сер бередi.
Ајыры санасына бiр Јажап ой келдi. Ол – елге жету,
барлыј кҐн„ мен јылмысын мойындап, аЈынан жарылу,
с†йтiп еЎ соЎЈы маујын басып, туЈан жердiЎ топыраЈын
жастанып, м„Ўгi ґйјыЈа кету. Осылай iстесе, †лiмнiЎ јор-
јынышы да жеЎiлдеп, „лдебiр маЈынаЈа ие болатындай
к†рiндi. Бґл ойыныЎ †зiне ґнаЈаны сонша, осыны баяЈы-
дан берi неге ойламаЈам деп †кiндi. Ойына таЈы да ой
јосылды. …йелi Светлананы мґнымен бајытты болды деп
айту јиын. Жас айырмашылыЈы †те Ґлкен. Жаман адам
емес екенiне к†зi жеттi. Ендеше жајсы адам бајытына
жетсiн. ТеЎiн тапсын. ¦йдi соЈан јалдырады. Хат жазып,
б„рiн тҐсiндiрiп кетедi.
Батыр осы шешiмге тҐбегейлi тојтап, iске кiрiстi. Свет-
лананы таЎ јалдырып, онымен асыЈыс некеге тґрды. Со-
дан кейiн М„скеуге барып јаралып келмек болып, пойыз-
Ја билет алды. Ѕайтып келетiн адамдай „йелiне ґсај-тҐйек
шаруалар тапсырды. …йелiнiЎ «‡те „лсiзсiЎ Јой, мен бiрге
барайын» деген с†зiн тыЎдамады. «Ол жајта да таныстар
бар» дегендi сылтау еттi.
М„скеуге келген соЎ, „йелiне: «Менi iздеп „уре болма.
‡мiрiЎ алда. ТеЎiЎдi тап. ¦йдi саЈан јалдырдым, ие бол.
СаЈан ризамын» деген мазмґнда хат жазды. Содан кейiн
ју жанын сҐйретiп, туЈан елге бет тҐзедi.

– 138 –
Ѕазај жерiнiЎ бiр јиыр шетiндегi шаЈын поселкеде жетi
тҐнде шамы с†нбеген жалЈыз ҐйдiЎ iшiнде С„лiмгерей
ајсајалЈа „Ўгiме айтып отырЈан жолаушыныЎ †мiр тари-
хы осы едi.
* * *
Жолаушы „Ўгiмесiн доЈарып, с„л демалЈысы келген-
дей Ґнсiз бiраз отырды. Д„рiлерiн iштi. Терiн сҐрттi.
– Осындай бiр јиын таЈдырды бастан кештiм, С„ке, –
дедi содан кейiн †мiр жолын јорытындылап. – ‡ткен
†мiрiЎде достыјја, татулыјја, мейiрiмге толы жајсы кҐн-
дер к†п болса, ол да бiр байлыј јой. Еске алЈан сайын
жаныЎа жылу берiп, санаЎды нґрЈа толтырып тґрады.
Бiрај менде ондай кҐндер, сорыма јарай, к†п болмады.
МенiЎ кҐндерiм жауластыјја, кҐн„ мен јылмысја толы.
Рас мен жалЈыз емеспiн. Мґндай бајытсыздыјја ґшыра-
Јан жандар тґтас бiр ґрпајты јґрайды. Бiрај одан менiЎ
јайЈым жеЎiлдемейдi. ЕЎ Ґлкен †кiнiшiм – к†зi тiрiсiнде
анаммен хабарласа алмаЈаным. ‡зiмдi, †лмесем де, †лдiге
санадым. ‡йткенi жарыј дҐниеге жария болуЈа жаЈдай
к†термедi. Ѕылмыс „лемiне кеттiм. Ол да о дҐниеге кет-
кенмен бiрдей едi. Ендi санаулы Јана кҐндерiм јалды.
Бґрын к†п дiнсiздiЎ бiрi едiм, јазiр јґдайЈа сенетiн бол-
дым. БасјаныЎ б„рi †ткiншi екенiн, адамЈа да, јоЈамЈа да
АллаЈа жҐгiну арјылы Јана „дiл баЈа беруге болатынын
ендi тҐсiндiм. ТуЈан ел кешер-кешпес, алдынан †ту па-
рыз. МаЈан, шынымды айтсам, топыраЈы бґйырса жетiп
жатыр. Ендi жасыратын ештеЎем жој. ¦Ўгiрден жарыјја
шыјјан жарЈанаттай болып отырЈан тҐрiм осы... – Жо-
лаушы азЈантай јуатын таЈы да сарјып алЈандай, алјы-
на, тереЎ дем алды. Ентiгiн бiразЈа дейiн баса алмай,
шынтајтап диванЈа јисайды.
– Мен де †згелер секiлдi с„би болып жарыј дҐниеге
келдiм, – дедi сосын даусы јарлыЈып. – Жајсылыјја
сендiм. Сол сенiммен, сол к†Ўiлмен †мiр сҐрсем дедiм.
Алайда маЈан мҐмкiндiк бермедi. Оттан – отја, бојтан
бојја салды. ОЈан јарсыласарЈа менде д„рмен болЈан жој.
Ѕолымнан келгенi – †з таЈдырымды жек к†рдiм. МенiЎ
†зiммен бiрге алып кететiн жалЈыз байлыЈым – осы жек

– 139 –
к†ру сезiмiм Јана. Ол – менiЎ зґлымдыјты iштей јолда-
майтынымныЎ жалЈыз белгiсi. ‡зiмдi јорЈайын деп отыр-
Јам жој. Мен †з Ґкiмiмдi баяЈыда алЈан адаммын. Бiрај
јуЈын-сҐргiннiЎ бар азабын бастан кешiп, одан кейiн
†тiрiк пен јиянатја јґрылЈан мына јатыгез јоЈамЈа јай-
тып келiп, баяЈыша жалЈан атај, жалЈан даЎјпен †мiр
сҐрiп жҐрген зиялы јґлдардыЎ менен несi артыј деп те
ойлаймын кей-кейде. Ендеше мен де солар секiлдi осы
елдiЎ бiр б†лшегiмiн, С„ке.
С„лiмгерей „ЎгiменiЎ †н бойында сан јґбылып, к†зi
шатынап, алјынып, јолдары жыбырлап „реЎ отырды.
– Ѕанша јателiгiм болса да, мен де бiр јґдайдыЎ јґлы-
мын Јой, аЈымнан жарылып, жарыј дҐниеде бар екенiмдi
бiлдiрiп, кешiрiм сґрап, адам јґсап †лгiм келедi, – деп
аяјтады с†зiн жолаушы.
– Сен осы Ш„йкеннiЎ ґлы БатырсыЎ ба? – дедi
С„лiмгерей сенбегендей жолаушыЈа тесiле јарап.
– И„, С„ке, †кiнiшке орай, Иванов деген фамилиямен
јорлыј пен зорлыјја, кҐн„ мен јылмысја толы †мiрдi
бастан кешкен Ш„йкенґлы Батыр мен боламын.
Кенет:
– Жој! – деп шаЎј ете јалды С„лiмгерей есiн жаЎа
жинаЈан адамдай. – Ш„йкеннiЎ ґлы Батыр М„скеу тҐбiнде
ерлiкпен јаза тапјан. Бiз осыны Јана бiлемiз.
– Ол хабар ендi бекер болып отыр. Тiрi ку„ – мiнеки
алдыЎызда. Шындыјтан јашып јґтылу мҐмкiн емес.
– Жо-жој! – дейдi шал таЈы да басын шайјап, – Бґл
мҐмкiн емес, мҐмкiн емес.
– Неге мҐмкiн емес, С„ке? – дедi Батыр шалдыЎ јијар-
лыЈына јапаланЈандай бiр Ґнмен. – Ерлiкпен јаза табу
мен Ґшiн де тиiмдi болатын едi. Бiрај јґдай жазбаса, не
iстейсiЎ?
– Ал бiздiЎ жазыЈымыз не? – дедi С„лiмгерей бас жој,
аяЈы жој, басја бiр „ЎгiменiЎ шетiн шыЈарып.
Батыр оныЎ с†зiне тҐсiнген жој, шалдыЎ абдыраЈан
тҐрiне јарап, с„л таЎырјаЈандай болды.
– С„ке, сiздерде жазыј жој. Жазыј менде. Бiрај јанша
жазыјты болсам да, жалЈан атпен емес, †зiмнiЎ јґдай
берген аты-ж†нiммен †луге хајым бар шыЈар, – дедi, ма-
Јан осыны да јимайсыЎдар ма дегендей, кҐйiнiштi Ґнмен.

– 140 –
– …й, шыраЈым, – дедi осы кезде С„лiмгерей шамыр-
јанып, – сен †зiЎ не айтып тґрЈаныЎды бiлесiЎ бе? СенiЎ
атыЎ осы елдiЎ тарихына алтын „рiппен баяЈыда жазы-
лып јойЈан. ПоселкенiЎ јај ортасында саЈан јойылЈан
ескерткiш тґр. Мектеп сенiЎ атыЎда. ЕртеЎ мереке кҐнi
балалар сенiЎ ескерткiшiЎнiЎ тҐбiне гҐл јойып, елiмiздiЎ
саЈан ґјсаЈан азаматы боламыз деп ант бередi. Ѕырыј
жыл бойы осылай †мiр сҐрiп келемiз. Ѕанша ґрпај сенiЎ
атыЎды мајтаныш тґтып ер жеттi. ЖалЈан атајја табын-
Јан жојпыз, сенiЎ жасаЈан ерлiгiЎ тарихи шындыј. Сенi
к†кке к†терiп, орталыј газеттерге мајала шыјјанда со-
Јыста јаза болЈан боздајтарымыз тiрiлiп келгендей јуан-
Јанбыз. ЖастарЈа Ґлгi болар ма екен деп, ел болып жабы-
лып, ескерткiшiЎдi орнаттыј. Жылдар бойы арызданып,
атыЎды мектепке бергiздiк. Ендi соныЎ б„рiн тас-талјан
етпексiЎ бе? Масјара болдыј јой! СенiЎ атаЈыЎды јорек
етiп отырЈан мына жґртты †лтiретiн болдыЎ Јой. Елдi
аямайсыЎ ба?
Батыр айтылЈан с†зге толыј тҐсiнбегендей, немесе
„лдебiр ауыр сојјыдан есеЎгiрегендей, аЎырып тґрып
јалды.
– Солай ма едi? – деуге Јана шамасы келдi. ТаЈдыр-
дыЎ теперiшiн к†п к†ргендiктен, ол †зiн к†п н„рсеге да-
йынмын деп есептейтiн. Бiрај д„л мына жаЈдай Ґш ґйыј-
таса тҐсiне кiрмеген секiлдi.
– Солай, – дедi С„лiмгерей сабырЈа к†шкендей јоЎыр
Ґнмен. – ШешеЎ соЈыстан кейiн босап, алпысыншы жыл-
дары Ш„йкен ајталЈанда елге келiп кеткен. СенiЎ
ескерткiшiЎдi к†рiп, риза болып едi жарыјтыј. Артынан
к†п ґзамай јайтыс болды. Иманын берсiн... ЅазајтыЎ
ґлан-Јайыр жерiнiЎ бiр тҐкпiрiнде жатјан елеусiз мекен
болсај та, бiзден де ел мајтаныш ететiн бiр азамат туса
деп Алладан тiлек еткен тiрi жандармыз Јой. Сол арма-
нымыздыЎ басы да, соЎы да сен болдыЎ, шыраЈым. Ендi
мiне... – дей берiп шал даусы јґмыЈып кiлт тојтады.
Жанды јинаЈан Ґнсiздiк ґзајја созылды. Сыјыр етiп
жартылай ашылЈан есiктен „йелдiЎ ґйјылы-ояу жҐзi
к†рiндi де, мыналар „лi отыр ма дегендей, таЎырјап есiктi
јайта жапты.

– 141 –
Батыр †зiнiЎ тыЈырыјја тiрелгенiн сезiп, мына бiр о
дҐниедей Ґнсiздiктi бґзу Ґшiн бiрдеЎе айтјысы келiп,
басын к†тере бердi де, шалдыЎ к†зiнен сорЈалап ајјан
жасты к†рiп, тој сојјандай селк ете јалды. …лдебiр жҐ-
рек тамыры Ґзiлiп кеткендей болды. Жанталасып јалта-
сынан д„рi алып iштi. ТҐймелерiн аЈытып, јайта-јайта
тереЎ дем алып, терiн сҐрттi. Содан кейiн јґлап кететiндей,
јалтајтап орнынан тґрды.
– Мен сыртја шыЈып келейiн, – дедi ентiгiн баса ал-
май, есiкке јарай беттеп.
С„лiмгерей мґныЎ Ґйде бар-жоЈын ґмытып кеткен-
дей, анда-санда орамалымен к†зiн сҐртiп, †зiмен-†зi бо-
лып отыр.
Батыр сыртја шыјјан соЎ, поселкенiЎ орталыЈына
јарай жҐрдi. Орталыј самаладай жап-жарыј, мана авто-
бустан тҐскенде байјаЈан шаЈын парк пен ескерткiштi
к†рiп келедi.
Парк деп отырЈаны д†Ўгелетiп отырЈызЈан бес-алты
Јана аЈаш екен. Ортасында – биiктiгi екi жарым метрдей
тґЈырдыЎ Ґстiнде јолына автомат ґстаЈан жауынгердiЎ
тас мҐсiнi. Каскасыз жалаЎбас, шашы дудырап, (арпалыс
кезiн бейнелегенi болу керек), шинелiнiЎ етегi желбiреп,
жоЈарыдан т†мен јарап, „лдекiмге айбат шегедi. Батыр
мҐсiннiЎ жас кезiндегi †зiнен айнымай јалЈанына јатты
таЎырјап, бiрдеЎеден сајтанЈандай, аяЈын еппен басып
жајындай тҐстi. Бiрi жанды, бiрi жансыз екi бейне жыЈа
тани алмай тґрЈандай бiр-бiрiне ҐЎiле јарап јалЈан. Ба-
тыр осы тґста †зiне бейм„лiм екiншi †мiрiнiЎ бар екенiн
амалсыз мойындаЈандай болды. Екi †мiрдiЎ јайсысыныЎ
жалЈан екенiне зердесi жетпедi. Б„лкiм, екеуi де – шын-
дыј.
Батыр ескерткiштi айналып шыјты. ЕскерткiштiЎ јадiрi
†зiнiкiнен жоЈары екенiн, жґрттыЎ тiрi адамнан г†рi
ескерткiштi артыЈырај сыйлайтынын аЎЈарЈан сайын,
iштей соЈан јарсы б„секе пиЈылы бас к†терсе де, оныЎ
ар жаЈында „лдебiр мајтаныш сезiмiнiЎ де жој емес екенi
байјалады. Батыр ескерткiштiЎ тура алдына јайта келдi.
МҐсiн јараЈан сайын бґрынЈыдан да айбаттырај к†рiндi.
БґЈан: «Тайып тґр бґл арадан!» – дегендей автоматын
кезенiп, т†не тҐсетiн секiлдi.

– 142 –
Батыр „лдејалай тiтiркенiп, бас сауЈалаЈандай шегiне
бердi де, „лденеге сҐрiнiп, ој тиген адамша шалјасынан
јґлады. ЕсеЎгiреп, тґра алмай, бiраз жатты. Есi кiресiлi-
шыЈасылы кҐйде:
– ЖазыЈым не? – дедi даусы дiрiлдеп. Басын к†терiп,
жауап кҐткендей ескерткiшке јарады.
Ескерткiш «жазыЈыЎныЎ не екенiн †зiЎ бiлесiЎ» де-
гендей автоматын кезенiп, Ґнсiз тґр.
– Ендi маЈан не дейсiЎ? – дедi тiрi адаммен с†йлескен-
дей јолын жайып. – Не iстей алушы едiм мен?..
ЕскерткiштiЎ жiбитiн тҐрi жој, шаЈым-арыз јабылда-
майтын јатал судьядай сазарЈан јалпы. «Тайып тґр!» де-
ген јаѕарлы сґсы басылар емес.
Бґл „лдејалай ызаланып: «‡зiЎ тайып тґр» дегiсi келiп
едi, тамаЈы јґрЈап, Ґнi шыјпады.
– Я, Алла, – дедi бiр кезде даусы жарыјшајтанып, –
бґл дҐниеде маЈан орын јалмаЈан секiлдi. Ендi †зiЎ шеш
мына тҐйiндi. Жґрт к†зiне тҐсiре к†рме. ‡зiЎе ал менi,
жаратјан ием... – Батыр жыламсырап жґлдыздары
„р жерден „реЎ к†рiнген бґлыЎЈыр јара к†к аспанЈа
јарады.
– АлланыЎ бґйрыЈынсыз †лiм де жој, †кiнiшке
орай, – деген дауыс естiлдi.
БатырЈа ескерткiш с†йлегендей к†рiнген – С„лiмгерей
екен. ЅолтыЈынан демеп, орнынан тґрЈызды. …лдејалай
„йел де пайда болды. Екеулеп мґны сҐйемелдеп, Ґйге
„келiп, диванЈа жатјызды. К†п ґзамай бiр жас жiгiт келдi.
Д„рiгер секiлдi. Д„рi берiп жатыр ма, укол салып жатыр
ма, оны неге iстеп жатыр – оЈан Батыр тҐсiнген жој. ‡зi
басја жајта алыста тґрЈандай, мынау арада отырЈан
басја бiреу секiлдi к†рiнедi...
Ѕґдай тiлегiн берiп, жолаушы таЎ алдында јайтыс бол-
ды. Жарыј дҐниедегi жалЈыз ЈґмырыныЎ осылайша
аяјталЈанына †кiнген-†кiнбегенi белгiсiз бiр кҐйде Ґнсiз
Јана Ґзiлiп кете барды.
…йел абдырап:
– Апыр-ай, масјара болдыј-ау! Апыр-ай... – дей бердi.
– Жој, б„рi дґрыс, – дедi С„лiмгерей. – Татар д„мi
таусылЈан шыЈар байЈґстыЎ. Тiршiлiкте пенделiкпен

– 143 –
жiберген јателiгi болса, јґдай кешсiн. Иманы жолдас
болЈай! ¤арiп жан... Бајґл бол!
Бґдан кейiн таЎ атты. КҐн нґры кҐндегiдей поселкенi
алтын шґЈылаЈа б†ледi. Жыл сайынЈы „детiмен мереке
кҐнгi јарбалас ерте басталды. Мектеп жајтан горнныЎ,
барабанныЎ Ґндерi естiледi. ?йјыдан тґрЈан тiршiлiк
перроннан јозЈалЈан ауыр составтай баяу жылжып бара
жатты.
…лдебiр жолаушы С„лiмгерейдiЎ Ґйiне јґдайы јонај
боп келгенде жҐректен јайтыс болыпты деген сыбыс
т†Ўiрекке сыздыјтай тараЈанмен, алып-јашпа дабыраЈа
ґласјан жој. ДҐниеге кiм келiп, кiм кетпей жатыр?..
Бґл †Ўiрде б„рi бґрынЈыша, б„рi б„з јалпында. Тiптi
ештеЎе де болмаЈан секiлдi.

жүктеу/скачать 1,3 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: