Тұлғаның дүниетанымы мен ұлттық сәйкестігі. Мен әлеуметтік әлемде тұрмын
жүктеу/скачать 64,73 Kb.
|
| Маслоу пирамидасы: өзін-өзі таныта білу қажеттілігі, өзін-өзі құрметтеуге деген қажеттілік, сүйіспеншілікке және қарым-қатынасқа деген қажеттілік, қауіпсіздік қажеттілігі, биологиялық және физиологиялық қажеттіліктер. IV. Хекхаузен: екі негізгі мотив бар деп ұсынды – жетістік мотиві (ЖМ) және сәтсіздіктерден аулақ болу мотиві (САМ), әр адамда олар теңдестірілген немесе біреуі басым: ЖM әлдеқайда әлсіз САБМ – жоғары зияткерлік деңгей және қабілеттер массасы, бірақ адам жоғары САБМ болғандықтан бағаланбай қалуға қорқады, сондықтан ешқандай мүмкіндікті жүзеге асырмайды. V. Йеркс-Доусон Заңы: жеңіл міндеттер, қиын міндеттер, қызметтің сәттілігі, мотивацияның қарқындылығы. Белгілі бір сәттен бастап, кері айналдыру жүреді – адам соншалықты қатты қозады, сондықтан ол мүлдем жинақтала алмайды. Мотивтің функциялары: энергетикалық, бағыттаушы, семантикалық – іс – әрекеттің мақсатына деген көзқарас іс-әрекетті әртүрлі мағынада бояйды; мақсат іс-әрекеттің түпкі мотиві бола алады-мотив мақсатқа ауысады және адамның өмірі тұрақты мағынамен, реттілікпен толтырылады.
Мотивті қалыптастыру (Ильин): қажеттілік хабардарлық қажеттілік дерексіз мақсат (биологиялық/әлеуметтік) жеке адамның қажеттіліктері (тамақ туралы ой) (құбылыс) ерекше емес – адамның белсенділігі іздеу қызметі ерекше – аштық, шөлдеу (жағдайды бағалау) мотив бағыт – басым мотивтер жүйесі. - жеке тұлғаның қоғамнан қоғамға беретініне қатынасы, яғни. бағдарлау-бұл жеке тұлғаның жетекші сипаттамасы. Бағыттылық мыналардан тұрады: тұлғаның мотивациялық саласын құрайтын мотивтер-өмір бойы қалыптасатын және дамитын барлық мотивтердің жиынтығы; кейбір мотивтер салыстырмалы түрде тұрақты және үстемдік етеді, бүкіл өмірдің өзегін құрайды, оларда жеке тұлғаның бағыты көрінеді. Жеке өмір барысында мотивтердің саралануы мен интеграциясы жүреді, біреуі негізінде басқалары қалыптасады, яғни мотивациялық саланың дамуы кейбір мотивтерді басқаларына "төсеу" қағидаты бойынша жүреді. Мотивтер бағыттың өзегі болып табылады, олар материалдық және эстетикалық сияқты қоғамдық және жеке қажеттіліктерді көрсетеді. Бұл негізде адамның өмірлік мақсаттары қалыптасады-күнделікті мақсаттардың интеграторы. Мінез - құлық және көзқарас. Мінез-құлық — адамның тұрақты психикалық ерекшеліктерінің жиынтығы. Мінез-құлық тірі организмнің барлығына ортақ қасиет. Оның басты белгісі – тіршілік иесінің қимыл-қозғалысының түрлі деңгейдегі көріністері. Адам бойындағы Мінез-құлықтың бастапқы көрінісі – қылық. Мұнда әр адамның өмірлік бет алысы, бағыт-бағдары, талғам-сенімі, көзқарасы, мақсат-мұраты көрініс береді. Адам өзін-өзі бақылау жасау арқылы мінезіндегі мінін түзеуге, жағымсыз әрекет пен қылықтардан өзін тыйып ұстауға мүмкіндік алады. Мінез-құлық. адамның өзіне, айналасындағы басқа адамдарға қарым-қатынасынан, жүктелген істі қалай орындайтынынан көрінеді. Бұл оның бүкіл тыныс-тіршілігіне әсер етіп, сыртқы ортамен байланыс жасауын қамтамасыз етеді. Өз қажеттілігін қанағаттандыруда түзілген психикалық және физиологиялық үдерістер жиынтығын мінез-құлық деп атаймыз. Адамның мінез-құлығын және жануарлардың мінез-қылығын зерттейтін ғылымды этология дейді. Адам ағзасы басқа тірі ағзалар сияқты өзінің биологиялық қажеттілігін қанағаттандыруға ұмтылады. Осы арқылы ағза өзінің ішкі ортасының тұрақтылығын сақтап отырады. Адам ағзасы өз қажетін қанағаттандыру үшін үнемі тамақтанады, тыныс алады және т.б. Соған байланысты өседі, дамиды және тіршілігін жалғастырады. Адам қоғамдағы өз мінез-құлығы аркылы әлеуметтік және рухани қажетін қанағаттандырады. Мұндай қажеттіктерге еңбек етуі, білім алуы, шығармашылық жұмысы, білгенін басқаларға үйретуі және т.б. жатады. Адам өз қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін міндетті түрде алдына мақсат қояды. Ішкі сезімге беріліп, ойлайды, қиялданады, есіне түсіреді. Мұның бәрі әр адамның жеке ішкі сезімі арқылы миында алдын ала бейнеленеді. Бұлар адамның психикасына тән қасиеттер. И. М. Сеченов адам психикасы мен жоғары жүйке қызметінің рефлекстік сипатының ұқсастығына ерекше мән берді. Психология ғылымының физиологиямен өте тығыз байланысты екенін атап көрсетті. Әрбір адам белгілі бір әлеуметтік ортада тіршілік ететіндіктен, сол ортаның тыныс-тіршілігімен санасады. Адам қоғамда басқа адамдармен қарым-қатынас жасамай, өмір сүре алмайды. Отбасында, ұжымда, қоғамда тіршілік етіп, сол аркылы психикасы қалыптасады. Осындай қарым-қатынастың нәтижесінде әрбір адам жеке тұлға ретінде өмір сүреді. Адамның психикасының қалыптасуында сөздің де маңызы зор. Өз қажетін қанағаттандыру мақсатында қалыптасқан күрделі психикалық және физиологиялық үдерістер жиынтығы - мінез-құлықты білдіреді. Адамның мінез-құлығын және жануарлардың мінез-қылығын зерттейтін ғылымды этология (гр. «еtһоs» - мінез, «logos» - ілім) дейді. Рефлекс — жүйке қызметінің негізі, оның түрлері. Адам денесіндегі барлық тіршілік үдерістердің тікелей жүйке жүйесінің басқаруымен жүретіні өздеріңе белгілі (жүйке жүйесін, рефлексті естеріңе түсіріңдер). Ағзаға сыртқы және ішкі ортаның өзгерістері тітіркендіргіш ретінде әсер етіп, рефлекспайда болады. Рефлекс арқылы ағза үнемі өзгеріп тұратын сыртқы ортаның өзгерістеріне бейімделеді. Ішкі мүшелермен мүшелер жүйелері қызметтерінің үйлесімді жүруі рефлекс арқылы реттеледі. Рефлекс кезінде үлкен ми сыңарларының қыртысында сыртқы және ішкі ортадан келетін тітіркендіргіштердің әсері талданады. Рефлекс ұғымын ғылымға алғаш рет еңгізген француз ғалымы - Р.Декарт (1596-1650). Рефлекстерді шығу тегіне сәйкес шартсыз жөне шартты рефлекстер деп екі топқа бөледі. Шартсыз рефлекс орталық жүйке жүйесінің төменгі бөлімдері (жұлын, сопақша, ортаңғы ми, мишық) арқылы жүзеге асады. Алдыңғы мидың үлкен ми сыңарлары алып тасталған жануарларда шартсыз рефлекс сақталады. Шартсыз рефлекстер адамның жасына сәйкес үнемі өзгеріп отырады. Туа пайда болған ретті тізбек арқылы бірімен-бірі байланысқан шартсыз рефлекстер жиынтығы - түйсік - инстинкт (лат. «instictus» - түйсіну) деп аталады. Түйсік - едәуір күрделі мінез-құлықтың бір түрі. Түйсік көбінесе топтасып тіршілік ететін бунақденелілерде де айқын байқалады. Түйсік арқылы ағзаның ішкі ортасының қажеті қанағаттандырылады. Жаңа туған нәрестенің алғаш рет анасын емуі - тағамдық шартсыз рефлекске жатады. Көзге бір затты жақындатқанда көзді жұму - қорғаныштық шартсыз рефлекс. Сәбиге таныс емес затты көрсеткенде соған карай басы мен көзін бұруы - бағдарлаушы шартсыз рефлекс. Шартсыз рефлекстер арқылы ағзаның ішкі ортасының тұрақтылығы қамтамасыз етіледі. Ішкі мүшелер мен мүшелер жүйесінің қызметі үйлесімді түрде жүреді. Шартты рефлекстер. Шартты рефлекстер. Ми қыртысында шартты рефлексті жүзеге асыратын жүйке - рефлекс орталықтары орналасады. Жүйке орталығы мен жүйкелер арасында шеңбер түрінде үнемі байланыстар болып тұрады. Шартты рефлекстер кезінде ми қыртысы мен мидың басқа бөлімдерінің арасында уақытша байланыстар түзіледі. Шартты рефлекстер - ағза мінез-құлығының ең қарапайым көрінісі. Шартты рефлекстер бірімен-бірі белгілі бір реттілікпен жүзеге асатын бірнеше кезеңдерден тұрады. Шартты рефлекстер аркылы адам тамағын табуға, кауіпті жағдайлардан қорғануға әрекет жасайды. Мүның бәрі де жоғары жүйке қызметі аркылы жүзеге асады. Көзқарас - 1)метафизикалық ойлау мен зерттеулер нәтижелерінің жиынтығы, объективті дүниеге және ондағы адамның орнына, адамның өзін қоршаған ортасы мен өзіне деген қатынасын білдіретін пікірлерінің және олардан туындайтын өмірлік ұстанымдарының, сенімдерінің, идеалдарының, құндылықтық бағыттарының жүйесі;2)адамдардың өздері өмір сүріп жатқан қоғамдағы, кезеңдегі немесе бұрын болған оқиғалар мен құбылыстарға, жеке тұлғаларға, идеяларға, т.б. қарым-қатынасы және содан туындайтын иланымы, тіршілікте, түрлі қызметте басшылыққа алатын ұстанымы. Көзқарас білім алу, еңбек ету, қоғамдық жұмыстарға араласу, ғылыммен шұғылдану, т.с.с. адамның теориялық және тәжірибелік таным әрекеті барысында қалыптасады; қараңыз. Көзқарас - 1. ф и л о с о ф и я л ы қ. Адамдардың өздері өмір сүріп жатқан қоғамдағы немесе бұрын болған оқиғалар мен құбылыстарға, жеке тұлғаларға, идеяларға т.б. қарым-қатынасы және содан туындайтын иланымы, басшылыққа алатын ұстанымы. Көзқарас - 2. п с и х о л о г и я л ы қ. Адамның, әлеуметтік топ не қоғамның айналада болып жатқан процестерге, құбылыстарға қатысын айқындайтын дүниетанымдық категория. Көзқарас - 3. Пікір, ой, ұғым. Тұлғаның адамгершілік негіздері. Адамгершілік – адам бойындағы гуманистік құндылық, әдеп ұғымы. "Кісілік", иізгілік", "имандылық" тәрізді ұғымдармен мәндес. Адамгершілік - адамшылық, каталдықпен салыстырғанда жаксылық тілеу қарым-қатынастары. Халықтық дүниетанымда мінез-кұлықтың әр түрлі жағымды жақтары осы ұғымнан таратылады. Мінез-құлық пен іс-әрекеттерде көзге түсетін төмендегідей Адамгершілік белгілерін атап өтуге болады: адамды қастерлеу, сыйлау, сену, ар-ұятты сақтау, имандылық пен рахымдылық, ізеттілік пен кішіпейілділік, әділдік, қанағатшылдық, т.б. Адамгершілік принциптері әлеум.-мәдени дамудың жемісі. Адам тумысында жақсылыққа да, зұлымдыққа да үйір емес. Адамгершілік белгілерінің қалыптасуына ерекше әсер еткен мынадай факторлар бар: жыныстыққа қа-тынастарды реттеу, қандастарын өлтіруге тыйым салу, әлсіздерге қамқорлық ету, ең-бектің қоғамдық жолмен бөлінуі және адамдар арасындағы ынтымақтастықтың қалыптасуы. Адамгершілік құндылықтар-дың қалыптасуы үшін жүйелік (қоғамдық, мемл.) және тұлғалық мүшелердің ара салмағын дұрыс айқындаудың маңызы зор. Жеке адамды әлеум. қатынастардың жемісі деп қарастыру адамды бағаламауға әкеп соғады (соц. идея). Тота-литарлық қоғамдағы "Ортақ мүдде жеке адам мүддесінен жоғары" деген ұран Адамгершілік қағидаттарыныңнұқсан келтірді. БҰҰ қабылдаған "Адам құқықтарының жалпы декларациясының" басты баптарын адамдық қарым-қатынас нормаларына айналдыру Адамгершілік құндылықтарын қастерлеу шарттарының біріне жатады, Оның басты әдептік баптары төмендегідей: барлық адамдар тең құқықты, ерікті және қадірлі; азаматтар нәсіліне, ұлтына, жынысына, тіліне, шыққан тегіне, дініне, сеніміне, мүліктік және лауазымдық жағдайына қарамай заң алдында бірдей; өмір сүру күқығы, адамның бас бостандығы мен жеке өмір сүру еркі қасиетті болып табылады. Адамгершілік қағидаттарыңың сақталуы өтпелі қоғам жағдайында ерекше маңызды мәнге ие болады. Бұл кезеңде ұлттық дәстүрлі дүниетаным мен әдепке жат маскүнемдік пен нашақорлық, рэкет пен жезөкшелік, қатыгездік сияқты теріс мінез-құлықтар өріс жаюы мүмкін. Өркениеттілікке апаратын жол халықты адамгершілікке, мандылық пен ізгілікке, салауатты өмір салтына баулу. Адамгершілік мәселесі — адамзат мәдениетінің, руханиятының қалыптасуымен етене байланысты дүниелер. Адамгершілік құлық адамның езінің әлеуметтік қалыптасу тарихымен, мәдениетінің бой кетеру үдерісімен бірге пайда болған. Ендеше, мораль туралы мәселе адамзат тарихының қапас түнегінде, тіпті сана сәулесі жетер-жетпес қадым заманда жатқандығы бәрімізге түсінікті. Ол туралы хатқа басылып қалдырған мұра тұрмақ, кандай да бір із табу қиын. Ғылым өзінің болжамын /гипотезасын/ алға тартады. Ол болжам бойынша, гоминидтер, яғни адамтектес приматтар жер бетіндегі ауа райының күрт өзгеруіне байланысты Табиғат-Ананың алдына қойған "талабына" өзіндік даму "жауабын" тапты. Сөйтіп, төрт табанданған приматтар орнын екі аяғымен тік тұратын, сондықтан да көру көкжиегі кеңейтілген әрі екі қолын тамақ тауып, аң аулауға бос қойған, жаңа сападағы гоминидтер басады. Адамзаттың қазіргі адам кейпіне ұқсас күйінде қалыптасуы бірнеше миллиондаған жылдарға созылды. Тұлғаның рухани әлеуметтенуі. Тұлға әлеуметтенуі – бұл тұлғаның қоғамдық құндылықтар мен адамзаттық ұнамды әрекет-қылық әдістерін меңгеруі негізінде қауым тіршілігіне қажет қабілеттерді қалыптастыруы. Әлеуметтену үдерісінде адам әлеуметтік қалыптарды меңгереді, әлеуметтік рөлдерді пайдалану әдістері мен қоғамдық әрекет-қылық дағдыларын игереді. Тұлғаның әлеуметтенуі әлеуметтік шындықты тану негізінде қалыптасып барады. Тұлға әлеуметтенуінің негізгі көздері: 1) ерте балалық шақ тәжірибесі – психикалық қызметтер мен әрекет- қылықтық қарапайым формаларының қалыптасуы; 2) әлеуметтік мекемелер – тәрбие, оқу, білім жүйелері; 3) қарым-қатынас және іс-әрекет үдерісіндегі адамдардың өзара ықпал-әсері. Әрқандай әлеуметтік роль өз ішіне көптеген мәдени қалыптар, ереже- лер және әрекет-қылық үлгілерін қамтиды. Өмір барысында әрбір адам жасы мен қызмет бабының өсуіне орай бір емес, бірнеше әлеуметтік рөлдерді меңгеруіне тура келеді. Өз мазмұны бойынша әлеуметтену құбылысы – екі тарапты үдеріс. Бір жағынан, ол – қоғам тарапынан әлеуметтік тарихи тәжірибені, рәміздерді, құндылықтар мен қалыптарды келесі әулетке жеткізу болса, екінші жағынан, - оларды тек өкілінің игеруі, өз меншігіне өткізуі (ин- териоризациялауы). Бұл орайда интериоризациялау дегеніміз сырттай көріністі қоғамдық өмір үдерістерінің ішкі саналық үдерістерге өтіп, тиісті өзгерістерге келуі, яғни жалпылануы, сөздік (вербалды) формаға енуі, бұдан былайғы даму қабілетін иемденуі. Тұлға үшін әлеуметтену үдерісінің алғашқы кезеңдердегі басты мәні - өз әлеуметтік орнын іздеп, табуы. Бұл үдерістегі тек өкілі үшін өзекті мәселе: ) өз «Менін» тану; ) өз «Менінің» мән-мағынасын түсіну. Өз «Менін» тану мен оның мәнін түсіну тұлға дербестігінің орнығуы мен «Мен - бейнені» қалыптастыру үдерісінде әрқайсысы өз мағынасымен ажыралады. Өз «Менін» тану ерте балалық шақта өтеді: -ден 5-жасқа дейін тік жүруге және сөйлеуге үйренеді, ойы мен санасы дамиды, күрделі іс-әрекет (сурет салу, таным қабілеті, еңбектену) дағдылары қалыптасады, ең бас- тысы – орта және соңғы балалық шақта мектеп оқуымен айналысу. Өз «Менінің» мән-мағынасын түсіну – бұл тұлғаның құндылықты бой көтеріп, кемелденуі. Бұл үдеріс орта балалық шақта басталып, «Мен-ге» (яғни «маған») ұқсаған «басқа адамдармен» өзін ұдайы салыс- тыра бағалау негізінде жүріп жатады. Осы үдеріс барысында тұлғаның жақсылық пен жамандық, өмір мақсаты мен мәні және басқа да рухани – адамгершілік пен дүниетанымдық ұстанымдары жөніндегі түсініктері қалыптасады. З. Фрейд әлеуметтенудің келесідей психологиялық тетіктерін ажы- ратады: ұқсау (имитация), теңестіру (идендификация), ұят және кінә сезімдері. Ұқсау (имитаця) – баланың қандай да белгілі әрекет-қылық үлгісін саналы қайталауға тырысуы. Мұндай үлгі ата-ана, жақын-жуық, достарының және т.б. әрекеттері болуы мүмкін. Теңестіру (идентификация) – қандай да қауымдастық мүшесі екенін сезіну. Өзін теңестіру арқылы бала ата-аналарының, ағайын- туыстарының, достарының, көршілерінің және т.б. әрекет-қылық үлгілерін, олар бойындағы құндылықты өнегелерді өзінің меншікті сапа-қасиеттері ретінде қабылдайды. Психологиялық ұқсау мен теңестіру ұнамды тетіктер ретінде танылған, себебі бұлар белгілі әрекет-қылық қалыптарын қабылдауға бағдарланған. Ал ұят пен кінә – кейбір әрекет-қылық үлгілерін қабылдауға шек қояды немесе тіпті қабылдатпайды, осыдан мұндай тетіктер болымсыз не кері деп есептеледі. Ұят, әдетте, адамды масқара, әшкере ету сезімімен бірге жүреді. Бұл сезім тұлға әрекетін басқалар көзімен бағалауға негізделген. Кінә сезіну – әр адамның өз айыбын өзі бағалауымен іштей күйзеліске түсуі. Адам өз жазасын өзі береді, ал мұны қадағалау әр тұлғаның өз ар- намысына байланысты. Амеркан психологі Ч.Кули бала санасы мен оның өзіндік санасының қалыптасуында сол баланы қоршаған бастапқы ұжымдардағы өзге адамдар (ата-аналар, туыстар, көршілер, достар және т.б.) пікірлері мен түсініктерінің маңызды болатынына назар аударады. Қоршаған орта адамдарының пікірлері тұлға үшін соншалықты маңызды да мәнді, себебі солардың ықпал-әсері арқасында тек өкілінің «Мен» сезімі дамиды. Ч. Кули бұл құбылысты «айналы (зеркальное) Мен» деп атаған. Өзге адамдар – тек өкілінің көрінісін беретін айна іспетті, осы өзге адамдармен ұдайы қарым-қатынасқа келуден баланың өз «Мені» қалыптасады, яғни адам «Мені» әрбір тек өкілінің басқалармен ықпалдасты байланысынан туындайды. Шынында да «айналы Мен» баланың өзіндік санасының маңызды элементі есептеледі. Осының арқасында балада өзіндік баға беру қабілеті дамиды, өз бойына басқалар көзімен қарауға үйреніп, өзін олардан саналы түрде ажырата біліп, өз қадірін мақтанышпен тануға немесе өз «Менін» қадірлемеуге дағдыланады. Уақыт өтумен, бастапқы ұжымдардғы әлеуметтік ықпалды байланыстардың кеңеюімен субъективті «Мен» нығайып, тұрақтана бастайды: қоршаған адамдар ықпалымен тек өкілінің өзіндік қадағалау, бақылау қабілеті артады, әлеуметтік топ қалыптары мен құндылықтарын жоғары дәрежеде игеруге қол жеткізеді. Ч. Кули теориясының ұнамды тарапы – адами «Мен» қалыптасуында әлеуметтік қарым-қатынастарға үлкен мән беріп, кіші әлеуметтік топтардың (ата-аналар, жақын-жуықтар, көршілер және т.б.) ықпалын жоғары бағалауында. Дегенмен, ол бала өміріндегі «Мен» дәрежесінің кемелденуінде бастапқы ұжымдардың ролін әсірелей отырып, әлеуметтік мекемелер (оқу, білім, тәрбие орындары) ықпалына ақау түсірді. Мем- лекеттік тапсырыс және арнайы тәрбие болмаған жерде болымды «Мен» қалыптаспайтынын Ч.Кули ескермеді Американдық ғалым- психолог Дж.Мид баланың әлеуметтік кемелде- нуінде әлеуметтік қарым-қатынастармен бір қатар, адамдармен араласу барысында қолданылатын рәміздер және ым-ишараларды түсініп әрі пайдаланудың үлкен маңызды болатынына баса назар аударды. Өзара түсінісу мен әлеуметтік қатынастарға келуде Дж.Мид балалық шақтағы басқа адамдар рөлін қабылдау қабілетіне байланысты екеніне ден қойды. Мұндай қабілеттің орнығуында балалық шақтағы ойындар маңызды болатынын алға тартты. Ұжымдық ойынға енуден бала белгілі рөлді атқаруға кіріседі, соң өсіп тәжірибе жинақтай отырып, ол ойынға қатысқан бірнеше адамдардың рөлін орындауға тырысады. Сонымен бірге, оның ақылы, өзіндік санасы дамиды, келе-келе әлеуметтік топ қалыптары мен құндылықтарын меңгере бастайды, өзіне болған талаптар мен ұстанымдардың мәнін түсінетін болады. Кемелге жетіп, «Мен» дәрежесіне көтерілген тұлғаның көрсеткіші – әлеуметтік топ қалыптары мен құндылықтарын, сол әлеуметтің өзіне қойған талаптары мен ұстанымдарын қабылдауы, яғни Дж. Мид пікірінше, бұл нақты тек өкіліне қойылған талаптар мен ұстанымдардың жалпыланған ұжымдық бейнесі. Өзі қатысып отырған әлеуметтік топ талаптары мен ұстанымдарын қабылдағаннан бастап, тек өкілі өзінің кемелденген субъектив «Меніне» ие болады. Осы сәттен бастап, ол топтың басқа да мүшелерімен бірге топ мүдделеріне ортақтасып, жалпы проблемаларды шешуге араласады. Әлеуметтену – бұл белгілі әлеуметтік шарттармен үйлескен тұлғаның белсенді түрде өзін-өзі қалыптастыруы. Әлеуметтенуден тұлға қоғамның толыққанды мүшесі ретінде танылады. Адамның сән көрінісі, талғам, қажетсіну бағдары ауыспалы болса, ал дүниетанымдық көзқарастары, жалпыадамзаттың мәдени құндылықтары тұрақтылау келеді. Әр әулет өкілінің өмірге араласуы өз проблемаларын пайда етеді. Әлеуметтену – бұл жаңа әулетті өткен салт-дәстүрлер мен құндылықтарға бағындыру емес. Егер бұлай болса, тарихи үдеріс өз да- муынан қалады, әке мен баланың айырмашылығы жоғалады. Әлеуметтену – әрбір ұрпақтың өз дәуіріне сай жасай білуі, өз қоғамына орай әлеуметтік – психологиялық ұстанымдарды түсініп, тіршілік қызметін орындауы. Әміршіл-әкімшіл қоғамдағы әлеуметтену – жас әулеттің ересек- тер ұстанымын бұлжытпай қайталап, орындауы. Ал өркениетті де- мократияшыл қоғамдағы әулеттер арасындағы қатынастар теңдік пен қызметтестік негізінде болып, жаңа әулеттің жалпыадамзаттық құндылықтар шеңберінде дамуына жол ашуы басты шарт. Тек өкілінің әлеуметтік мұраға ортақтасуы – оның қоғам мәдениетін қабылдауы. Мәдениет – бұл рухани және материалды құндылықтарда, әлеуметтік және тұлғааралық қатынастарда көрініс берген адам- зат табысы. Адамдардың әрқилы өмір саласындағы (еңбек, тұрмыс, қоғамдық және саяси тіршілік, т.б.) қажетті әрекет-қылық, қалып, талаптарының бәрі – мәдениетте көрінеді. Тек өкілінің әлеуметтену нәтижесі оның әлеуметтік құнды деп танылған ерекшеліктерінде: ақыл, мінез, іс-қимыл әрекеттерінде, тәрбиелілігі мен оқымыстылығында, қоғамдық бейімдесе білуінде байқалады. Тек өкілінің әрқилы жас даму кезеңдеріндегі психикасы белгілі сапалардың дамуына бейім келеді. Әлеуметтену үдерісінде тұлғаның өмірлік ұстанымдары мен мінез бітістері, жалпыланған әрекет-қылық әдістері мен принциптері қалыптасады. Сонымен, әлеуметтену – бұл әлеуметтік мекемелердің арнайы бағытталған жағдайларында немесе тұлғаға болған әртүрлі өмірлік шарттардың кездейсоқ ықпалынан туындайтын әлеуметтік құндылықтар мен әлеуметке бейімдескен әрекет-қылық әдістері жүйесін игеру үдерісі (сонымен бірге – нәтижесі). Әлеуметтену сапасы мен сипаты көп жағдайда нақты қоғамның әлеуметтік құрылысымен анықталады. Әлеуметтенген тұлғаның психикалық қалып шеңберінде көрініс бе- ретін бірнеше ерекшеліктерін атауға болады. Тұлға өз дамуында әлеуметтік бейімділікпен бір қатар тұлғалық дербестік, өз даралығын тұрақтандыру қажеттігіне ие. Сындар- лы жағдайларда мұндай тұлға өз өмірлік бағытын қорғай алады, өз ұстанымдары мен құндылықты көзқарастарын сақтап қалу күшіне ие. Қатерлі жағдайларда қандай да ауытқулардың алдын алып, психикалық қорғаныс табуға тырысады. Тиянақты кемелденген тұлға үшін қалыпты шарттар: үздіксіз даму жағдайында болып, өзін-өзі жетілдіріп бару және өз мүмкіндіктерін іске асыра білу; өзі үшін жаңа табыс шектерін белгілей отырып, «ертеңгі күн қуанышын» көре білу; өз қабілеті мүмкіндіктерін ашып, пайдала- ну; ал қиыншылық басқа түскенде – ымырашылдыққа келіп, жағдайға бейімдесумен әрекет жасай білу. Психикалық ұстамды тек өкілі басқа адамдармен тілектестік қарым-қатынаста болып, олардың мүдделері мен қажеттеріне сезімтал келеді. Өз өмірлік жоспарын түзуде психикалық тұрақтанған тұлға шынайы мүмкіндіктерінен аспай, күші келмейтін талаптарға ұрынбай, орын- сыз әрекеттерден сақтана біледі. Дамыған тұлға жоғары дәрежелі әділдік, ар-намыс және абырой сезімдеріне бай келеді. Ол алдына қойған шындыққа сай да мәнді өз мақсаттарын орындауда табандылық көрсетіп, көздегеніне жетпей, тынбайды. Қиындау талаптар кезіксе, бұл тұлға психикалық күйзеліс ауытқуына түспей, тактикалық жол-жосық табуда шеберлік таныта алады. Өз табыстары мен ұтылыстарының себебін басқадан көрмей, өз мойнына ала біледі. Күрделі өмір жағдайларында жауапкершілік көтеруге әрі орынды тәуекелдікке бел буып, қалаған істі бастай алады. Көңіл-күй тұрақтылығынан жетілген тұлға әсемдік пен қастерлі рухани дүниеге сезімталдығымен ерекшеленеді. Өз сый-қадірін құрметтей білумен бірге, ол өзіне сырттай көз жіберіп, бағалауға бейім, сонымен қатар, әңгіме-сұхбатта орынды әзіл пайдаланып, фәлсафалық сын, күмән айтуда шеберлік танытады. Әлеуметтенудің келесідей кезеңдерін ажырата көрсетуге болады: 1. Бейімделу кезеңі (туғаннан жасөспірімдік шаққа дейін бала әлеуметтік тәжірибені ойланбастан қабылдайды, соған бейімдеседі, икемделеді, еліктейді). 2. Даралану кезеңі (басқалар арасынан өзін бөле көрсету ниеті пайда болады, қоғамдық әрекет-қылық қалыптарын сындарлы ой қалыбына сала, қабылдайды). 3. Бірігу (интеграция) кезеңі (қоғамдағы өз орнын табу ниеті пайда болып, қоршаған ортамен үйлесім табуға ұмтылыс жасайды). 4. Еңбеккерлік кезеңі (адам тек әлеуметтік тәжірибені меңгеріп қана қоймастан, өз еңбек әрекетімен қоршаған дүниеге ықпал жасап, сол тәжірибені қайта жасайды, өңдеп жаңа өнімге айналдырады). 5. Еңбеккерліктен соңғы кезең (әлеуметтік тәжірибені қайта жасауда әрі оны келесі әулетке өткізуде үлкен де маңызды үлесімен танылатын адамның егде жасы). 37. Тұлғаның психологиялық бітістері Психикикалық қасиетттер жиынтығы тұлғаның психикалық бітістерін құрайды. Өмірлік проблемаларды шеше отырып, адам өзінің психикалық мүмкіндіктерін ескереді, ортамен байланыста өз әдістерін қолданады, өз тіршілігіне сай даралығын пайдаланады. Тек өкілінің жеке психикалық қасиеттері өзара жүйелі қарым- қатынасқа түсіп, тұлға санасын құрайды. Тұлғаның мұндай психикалық сапалары дәстүрлі төрт топқа бөлінеді: темперамент, бағыт-бағдар, қабілеттер, мінез. Бұл психикалық сапалар жүйесі тұлға құрылымын түзеді. Тұлғаның психологиялық құрылымындағы элементтер - әдетте, «тұлға бітістері» деп аталатын психологиялық қасиеттер және ерек- шеліктер. Тұлға қасиеттерін бірнеше топқа бөліп, атауға болады. Тұлғаның ең төмен деңгейлі қасиеттер тобы - бұл адамның биологиялық шарттасқан сапалар жиынтығы: психиканың жасқа, жынысқа байланысты және жүйке жүйесі типі мен темпераментке орайласқан тума қасиеттері. Келесі топ өз ішіне адам психикалық үдерістерінің тума және жағдаяттарға тәуелді, сонымен бірге жаттығумен де дамып, жетілуші даралықты ерекшеліктерін қамтиды, яғни ес, жад, түйсік, ойлау, қабылдау қасиеттері. Психикалық қасиеттердің үшінші тобы тұлғаның даралықты әлеуметтік тәжірибесі, яғни адамның өмір барысында меңгерген білімдері, дағдылары, ептіліктері мен әдеттері. Бұл сапалар, әдетте, әлеуметтік сипатта болып, арнайы оқу және тәрбие барысында қалыптасады. Тұлғаның ең жоғары деңгейі – бұл оның бағыт-бағдарлылығы. Бұл деңгей өз ішіне адамның құштарлық, тілек, қызығу, бейімділік, мұрат, сенім-наным, дүниетаным сезімдерін, сондай-ақ мінез-құлық ерекшеліктері мен өзіндік бағалау қабілетін қамтиды. Тұлға бағыт- бағдарлылығы әлеуметтік негізді, осыдан бұл жоғары қасиеттер қоғамдық тәрбие ықпалымен қалыптасып, сол адам жасап жатқан нақты қоғамның идеологиясына сай келеді. Тұлғаның құрылымдық деңгейлері жанама тетік – іс-әрекетке орай өзара байланысты. Психология ғылымында тұлғаның психикалық құрылымын анықтауға орай бірнеше тұжырымдар қалыптасқан. Б.Г. Ананьев – тек өкілі, тұлға, даралық, іс-әрекет субъекті сияқты жекеленген категориялардың баршасын біріктіре, жалпыланған «адам» категориясын пайдаланғанды дұрыс көреді. Ол әрбір элементі өз құрылымшаларына ие адамның жалпы құрылымын ұсынады. Тек өкілі ретіндегі адам құрылымы осыдан өз ішіне жас және жыныстық, даралықты және тектік (дене құрылысы, жүйке қозғалысы және т.б. ере- кшеліктер), психофизиологиялық қызметтер, органикалық қажеттер, нышандар мен темпераменттерді қамтиды. Тұлғалық ұйымдасудың өзі де екі дәрежеде көрінетін біршама күрделі құбылыс: алғашқы, жоғары тұлға дәрежесі – бұл мәртебе, әлеуметтік роль, құндылықты бағыт-бағдарлар; ал екінші дәрежелі, жалпыға бірдей тұлғалық қасиеттер – әрекет-қылық тобы, сана және т.б. Тұлға құрылымы жөнінде ғылымда танымал болған теориялық тұжырымдардың және бірін З.Фрейд, оның шәкірті К.Г.Юнг ұсынған. Ол бойынша әрқандай тұлға өз алдына жүйе ретінде танылып, өз ішіне келесідей элементтерді қамтиды: «Мен» (эго), дара бейсаналық және оның бірігімдері, ұжымдық бейсана және оның бастау негіздері, тек өкілі (персона) және т.б. Көптеген психолог-ғалымдар тұлғаның құрылымдық бірлігі ретінде «бітіс» (черты), категориясын ажыратады. Осыған орай «бітістер те- ориясын» ұсынған Г.Олпорт бұл тұлға элементін екіге ажыратады: ) жалпы тұлғалық бітістер (белгілі мәдениет шеңберінде жасап жатқан адамдардың көпшілігіне тән қалаған тұлғалық сипат); ) дара тұлғалық бітіс (диспозиция – басқа адамдармен салыстырып болмайтын, тек бір ғана тұлғаға тән болып, оның бірегейлігін танытушы ерекше қасиет). Тұлға бойындағы психикалық бітістердің бәрі өзара байланысты, дегенмен өз дербестігіне ие, бір-біріне тәуелсіз. Әр адамдағы бітіс екінші біреудің не көпшіліктің таңған ойы емес, ол нақты адамда нақты көрінетін шынайы құбылыс (біреудің өкпешілдігі, екіншінің - даңғойлығы, үшінші біреудің – иман жүзділігі және т.б.). Тұлға бітістерін әрқилы негізде топтастыруға болады: 1) үстіртін бітістер – тұлғаның біртекті негізге ие болмаған әрі тұрақсыз, өзара сыбайлас келген бірнеше әрекет-қылықтық сипат- қасиеттері; 2) тұғырлы бастау бітістері – адамның әрекет-қылық қасиеттерінің тұрақтылығын аңдатып, кемелденген тұлғалық ой мен бой дәрежесін танытушы психологиялық жағдаяттар жиынтығы. Сонымен, тұлға бітісі – бұл адамның әрекет-қылығында көрініс беретін, сонымен бірге әрқилы жағдайлар мен мезеттерде біртекті әрекет-қимыл жасауға бейімдестіруші психикалық дүние бірліктері (Р.Кеттелл). жүктеу/скачать 64,73 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|