Тобы: ссиМ 21 – 13 Тексерген: Нукенова Сәуле Алматы 2023 жоспар
VII. МАЙ ҚЫШҚЫЛДЫ БАКТЕРИЯЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ
жүктеу/скачать 276,18 Kb.
|
Микро реферат
| VII. МАЙ ҚЫШҚЫЛДЫ БАКТЕРИЯЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ
Тірі организмдерде қанша май қышқылдары бар? - Май қышқылдары көп. Бір үлгіде сіз олардың жүзден астамын таба аласыз. Мен үлгілердің үлкен массивтерімен жұмыс істеймін, әртүрлі жануарлар мен өсімдіктер менің қолымнан өтеді. Мен су экологиясымен айналыссам да, май қышқылдары адамның тағамдық объектілері ретінде қызықты болғандықтан, жердегі нысандар да өңделуі керек. Мысалы, өткен жылы Якутия мен Иркутсктен келген әріптестермен бірлесе отырып якут жылқысының май қышқылдық құрамы туралы еңбек шығардық. Ірі жануарларда, сүтқоректілерде май қышқылдарының құрамы нашар: негіздік қышқылдар 20-30 шамасында. Менің тікелей зерттеу объектілерін алатын болсақ, мысалы, зоопланктон немесе зообентос, онда біз жүз немесе одан да көп май қышқылдары туралы айтып отырмыз. - Дене кішірек болған сайын май қышқылдары көп болады екен? – Кез келген ағзаның май қышқылдарының құрамы екі негізгі фактормен анықталады. Біріншісі - май қышқылдарының өзіндік синтезі, ол организмнің өзіне байланысты. Май қышқылдарының үлкен жиынтығын синтездейтін және негізінен өзін-өзі қамтамасыз ететін организмдер бар. Мысалы, өсімдіктер органикалық қосылыстарды тамақтан алмайды, оларды өздері өндіреді. Бұл жағынан жануарлар олардан төмен. Екінші фактор - ағзаның не тұтынғаны. Тамаша сөз бар: сен не жесең, солсың. Кезінде докторлық диссертациямды қорғап жатқанда слайд ретінде де шығарып алғанмын. Объектінің тағамы неғұрлым әртүрлі болса, оның май қышқылының құрамы да әртүрлі болады. Егер тағам, керісінше, май қышқылдарының құрамы бойынша өте нашар болса, онда олар денеде аз болады. Сонымен, шошқада, құста, сиырда және жасанды жағдайда азықтандырылатын барлық жануарларда азықтың май қышқылдық құрамы айтарлықтай нашар және сәйкесінше бұл жануарлардың етінің май қышқылдық құрамы онша көп емес. Ал қоректену объектілерінің арасында бактериялар мен балдырлардың әртүрлі топтары бар су омыртқасыздарында әртүрлі май қышқылдары айтарлықтай мөлшерде болады. Әртүрлі балдырлардың - жасыл, диатомды, динофиттердің - басқаларға мүлдем тән емес өзіндік май қышқылдары бар. Бактериялардың да өзіндік спецификалық қышқылдары бар, оларды басқа ешкім синтездемейді. Демек, су организмі, заттардың әртүрлі топтарын тұтынатын, әртүрлі май қышқылдарын алады және олардың құрамы өте үлкен болуы мүмкін. Май қышқылдары не үшін қажет? - Май қышқылдарын зерттеуші тұрғысынан және олардың маңыздылығын екі топқа бөлуге болады. Біріншіден бастайық, ол физиологиялық құнды май қышқылдарына қатысты және адамға және практикалық қолдануларға тікелей қатысты. Оның құрамына тек үш полиқанықпаған май қышқылдары кіреді: омега-6 - арахидон және омега-3 отбасынан екі май қышқылдары - докозагексаеноид (DHA) және эйкозапентаендік (EPA). Арахидондық және эйкозапентаендік май қышқылдарынан кез келген көп жасушалы ағзаға қажетті өте маңызды заттар – эйкозаноидтар немесе гормон тәрізді заттар синтезделеді. Гормондардан айырмашылығы, бұл заттар белгілі бір органда ғана емес, кез келген ұлпада синтезделеді. Олардың ағзаға әсері өте үлкен, олар адам ағзасындағы көптеген маңызды процестерді реттейді. Омега-6 қышқылдарынан синтезделген эйкозаноидтар организмнің тітіркендіргіштерге, мысалы, аллергендерге реакциясына ықпал етеді және қабыну процестерін қоздырады: олар қақырық бөлінуін арттырады, температураны жоғарылатады, аллергиялық реакцияны арттырады, қан тамырларын тарылтады. Ал омега-3 синтезделгендер керісінше әрекет етеді: керісінше, олар қан тамырларын босаңсытады, температураны төмендетеді және басқа да айқын реакцияларды тудырады. Денедегі май қышқылдарының осы топтарының тепе-теңдігі болған кезде өте жақсы, олардың арасында артық болмауы керек. Үшінші қышқыл, докозагексаен қышқылы, жүйке импульсінің сигналын таратушы қызметін атқаратындығымен қызықты. Сондықтан ол жүйке жасушаларының қабықшаларының құрылысында қолданылады және жүйке жүйесінің қалыпты қалыптасуы мен жақсы психикалық белсенділік үшін қажет. Оның миында, жүйке тіндерінде, көздің торлы қабығында көп болады. – Май қышқылдары негізінде дәрі жасап, оны дәрі ретінде қолдануға бола ма? Дегенмен, май қышқылдары дәрі емес. Кейбір процестердің қалыптасуы мен шиеленісуіне алғышарттар болмауы үшін олар тек үйлесімді даму үшін қолданылуы керек. Бірнеше жыл бұрын мен Швецияда медициналық бағыттағы ірі липидтер конгрессіне қатыстым. Онда мен май қышқылдарының көптеген көзқарастар бойынша зерттелетінін көрдім, мысалы, омега-3 қышқылдары қатерлі ісіктердің дамуын тежей алады. Жоқ, олар емдемейді, бірақ денеге аурумен күресуге көмектеседі. Бұл қышқылдардың дәрі ретінде жұмыс істейтінін күтпеңіз. Мұндай зерттеулер аурумен ауыратын адамдардың компенсаторлық препараттарды қолдануымен одан әрі күрделендіреді. Препараттың әсерін және омега-3 май қышқылдарының әсерін оқшаулау қиын. Бұл май қышқылдарын қайдан алуға болады? «Біздің жұмыс бағыттарымыздың бірі омега-3 май қышқылдары жоғары тағамдарды табуға бағытталған. Бұл адамдарға омега-3 жетіспеушілігінің орнын толтыру үшін осы өнімдерді тұтынуды ұсыну үшін жасалады. Омега-3 май қышқылдары жердегі экожүйелерде судағыдай кең таралған емес. EPA және DHA белсенді синтезі балдырлардың белгілі бір топтарында жүреді. Ал одан әрі трофикалық тізбек бойымен олар шаянтәрізділер мен балықтарға беріледі, оларда осы қышқылдар жиналады. Сондықтан адамдар үшін омега-3 май қышқылдарының негізгі көзі балық болып табылады. Бірақ барлық балықтар оларға бай болмайды, тек тамақтан омега-3 май қышқылдарын көп алатын немесе оларды синтездейтіндер ғана. Бұл да мен айналысатын өте маңызды сала. Біз балықтың қандай түрлері маңызды омега-3 май қышқылдарын синтездей алатынын және балықты осы заттарға бай ұстау үшін олардың стандартты диетасымен не алмастыруға болатынын айтуға мүмкіндік беретін зерттеулер жүргізіп жатырмыз. Қандай балықтар бар, оларда EPA және DHA әрқашан төмен болады, өйткені олар оларды көп мөлшерде жинамайды. Ал мұндай ерекшеліктерді анықтау қызық міндет. Айтпақшы, адамдар омега-6-ны үнемі тұтынады, оның жетіспеушілігі ешқашан болмайды. Ол ет, сүт және басқа да ет өнімдерінде өте көп. Бірақ барлық жануарларда омега-6 көп, ал омега-3 өте аз. Екеуінің де жеткілікті мөлшерін қамтитындары бар. Бұл негізінен жабайы жануарлар немесе жасанды жемді емес, жаңа піскен көк шөптерді тұтынатын өрістерде жайылатын жануарлар. Жасыл өсімдіктерде омега-3 май қышқылдарының синтезі үшін прекурсор болғандықтан, бұл жануарлар олардың кейбірін өздері синтездей алады. Мысалы, қойлар мен бұғылар. Липидтерге келетін болсақ, бұл өте жақсы тағамдық өнім. Олардың құрамында өте көп мөлшерде омега-3 май қышқылдары бар. – Адамдар ше? – Кейбір аймақтарда тұратын кейбір адамдар май қышқылдарын да синтездей алатынын көрсететін зерттеулер бар. Өте көп емес, өте тиімді емес, бірақ соған қарамастан олар мүмкін. Ең алдымен, бұл өсімдік тағамдарын жейтін адамдар. Алайда, егер сіз жай ғана ет өнімдерін жеуді тоқтатсаңыз, сіз, әрине, бұл заттарды синтездей алмайсыз. Бұл мутация болатын гендермен байланысты эволюциялық процесс. Сонымен қатар, ұрпақтан ұрпаққа өмір бойы теңіз маңында өмір сүрген және балықтың көп мөлшерін тұтынатын адамдар, демек, омега-3 май қышқылдары, олар осы қышқылдарды синтездеу қабілетін жоғалтты. Егер зат ағзаға тамақтан түссе, онда ағзаға синтездің энергияны тұтынатын процесін қайта жаңғыртудың қажеті жоқ. Балықпен де солай болады. Теңіз балықтары негізінен омега-3 май қышқылдарын синтездеу қабілетін жоғалтты, өйткені олар үнемі тамақта болады. Тұщы сумен бәрі басқаша. Өткен жылы біз Краснояр өлкесінің солтүстік тұщы су балықтарында омега-3 май қышқылдарын синтездеу мүмкіндігін зерттей бастадық. Сібір сұрғылтының кейбір ұлпаларда DHA-ны дербес синтездей алатыны қазірдің өзінде көрсетілді. - Екінші топ және май қышқылдарын пайдалану бағыты туралы не айтасыз? – Екінші бағыт – май қышқылдарының маркерлік мәні. Басына оралайық. Организмдердің әртүрлі таксономиялық топтары өздерінің арнайы май қышқылдарын синтездей алады. Оларды маркерлер ретінде пайдалануға болады. Мысалы, біз қандай да бір ағзаның қоректенуін зерттейміз, оның май қышқылдық құрамын қарастырамыз және одан диатомдардың немесе бактериялардың немесе басқа организмдердің маркерлерінің болуын көреміз. Май қышқылдарының құрамына сүйене отырып, дененің не жейтінін айта аламыз. Асқазанның мазмұнын талдау ағзаның дәл қазір не жегенін көрсетеді және күнделікті рационға тән емес нәрсе болуы мүмкін, мысалы, қиыршық тастар мен кездейсоқ тағамдар, кейде тіпті балықтың асқазанында тышқан да кездеседі. Осындай жалғыз үлгілерге сүйене отырып, дененің не өмір сүретінін және не жейтінін түсіну қиын. Май қышқылдарының құрамына сәйкес бұл үлкен дәлдікпен жасалуы мүмкін. Көбінесе біз әртүрлі су қоймаларындағы бір түрді зерттеу үшін LC талдауын қолданамыз. Түрлер бір үлкен таксонға жатады және әдебиетке сәйкес, бірдей нәрсені тұтынуы керек, бірақ олар іріктеп қоректенеді және олардың әрқайсысы өзінің қоректік объектісін таңдайды. Мысалы, бізде фильтрмен қоректенетін шаян тәрізділермен жұмыс өте қызық болды. Дафния сияқты су объектілерінің көптеген тұрғындары әдетте таңдап тамақтанбайды, олар суды сүзеді және олар жасай алатын максималды нәрсе - белгілі бір мөлшердегі бөлшектерді «таңдау». Осы тұрғыдан алғанда, бірдей мөлшердегі Дафнияның әртүрлі түрлері бірдей тағамды тұтынуы керек. Бірақ біз тәжірибелік жұмыста тіпті жақын өлшемді фильтрмен қоректенетін шаянтәрізділердің әртүрлі түрлерінің азық-түлік объектілерін таңдай алатынын көрсеттік. Бұл табиғи экожүйелердегі күрделі қоректік тізбектер туралы түсінікті айтарлықтай кеңейтеді. Өткен жылдың соңында біз Elsevier басып шығарған су экожүйелерінің халықаралық энциклопедиясында май қышқылдарын маркер ретінде қалай пайдалануға болатыны туралы тарауды жаздық. Бұл әдісті ғылыми зерттеулерде қолданатындарға арналған. Бұл тарау толығымен май қышқылдарын маркерлер ретінде қолданудың трофикалық бағытына арналған. Баспадан осындай шығарма жазуға ұсыныс түскенде, қуана келістік. Мен трофикалық маркерлермен 15 жылдай жұмыс істеп келемін және су экожүйелеріндегі трофикалық байланыстар тақырыбы бойынша әртүрлі мамандармен көп жұмыс жасадым. Бұған Иллинойс штатындағы тоғандардағы американдық әріптестермен жұмыс және Рыбинск және Канев су қоймаларындағы моллюскалар бойынша жұмыс, Элтон көлі бассейнінің тұзды өзендерін мекендейтін организмдердің қоректік спектрлерін зерттеу кіреді, қазір біз Мәскеуден келген әріптестермен бірге зерттеп жатырмыз. жартылай сулы омыртқасыздардың қоректік спектрлері – серіппелі құйрықтар. Мен бұл бағытты белсенді түрде дамытып жатырмын және ең соңында өз жұмысымды энциклопедиялық тарау түріндегі үлкен шолуға айналдыра алатыныма қуаныштымын. Ғылыми әдебиеттерге сүйенсек, бұл әдісті қолданатындар саны артып келе жатқаны байқалады. Маған әртүрлі ғылыми журналдардан мақалаларды рецензиялауға өтініштер жиі түседі. СКД маркерлер әдісін авторлар әрқашан адекватты түрде пайдалана бермейді. Энциклопедиядағы біздің тарау жаңадан бастаушыларға арналған нұсқаулық болып табылады, ол әдісті қалай дұрыс қолдану керектігін көрсетеді. жүктеу/скачать 276,18 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|