Төңірек қүлакқа үрған танадай мелшиді

ЖҮС ІП БЕ К  Л Й М А У ЫТ О В 

АУ Д А Р М А Ш Ы

П Ә РЕН Ж І  (ПЕРДЕ) Е Р Т Е П С І

(Асылы орысшадан)

Қызыл  тандагы  да,  ымырты  да,  аласәулесі  де  жок,  “келе  жатыр- 

мын”  деместен,  согыс  жарияламастан  кара  түн  келді  де,  жарық  күнді 

жагасынан  алып ұрды.

Тек  қоныр  салкын  арықгың  ақырын  сыбдыр  қаққаны  болмаса, 

төңірек қүлакқа үрған танадай мелшиді.

Әлдеқайда  бір бармақ  домбыраны  дыңгырлатқан  болады;  домбы- 

ра арыкка эн қосады,  адамның жаны ол әнге  неғып сыйсын...

Жүз-жүзден  жылдар  теңдеген  Самарқанның  салауатты  мешіттері 

жалбаргандай  колдарын  кокке  үсынуда.  Ш аь  зынданының  арқалыгы 

аспандай  иіліп,  үңіреюде.  Адам  қолымен  жасап  келтіре  алмайтын  Бибі 

ханым мұнарасының тамтыгы мүңайып, мүлгуде.

Бибі  ханым  Ақсак Темірдің қатыны  деп  кариялар да  қауесет етеді. 

Өтірік-расын  кім біледі.  Бірақ ажал  кайда болса,  Ақсақ 'Гемір сонда бол- 

ды деседі.  Өйткені, үлы ажал долы Темірдің гана қолынан келген  гой.

Алыстан  ат  өктеп,  антығып  келген  азамат  масаты  шагырга  кіріп, 

тэжім  етіп,  иран  патшасы  еркімен  бағынатын  емес  деп  хабар  бергенде 

Темірдің  кылжыр,  қыли  көзі  нажагайдай  жарқ  етті  де,  кабагы  жауар 

күндей  түйіліп  кетгі. Таң  атысымен  ат жалына ұмтылған,  қорамсактары- 

нан  сарбас  түксиген  орданың  сансыз  қолы  үшы-киыры  жоқ  даланың 

соны  щөбін  жапырып,  жосылтып,  сечдей  агылды.  Самарқан  аңырады. 

Қасында  топты  күң-нөкер  Бибі  ханым  масаты  шатырдың  саясында 

шөптің  сыбдырына,  қасқырдың  үлуына  күлақ  салып,  аглас  тесекте 

төңбекшіп,  таңды  таңға үрды.  Бибі  ханым  корықты дейсіздер  мс?  Неден 

қорқады?  Темірді  жан  жеңіп  көрген  жоқ,  оның  болаг  жүрегінен  отетін 

садақты элі бір үста жасаган  жоқ.

Күндерден  күн  өтті.  Өткен  сайын  көзінен  от  кетігг,  кабагын  шы- 

тып,  ернін  еміре  гістеп,  Бибі  ханым  есалаң адамша  кілем  үстінде  сендел 

қақты.  Аксақ  Темір  әлдебіреуді  сүйіп  коя  ма ден,  түн  баласында  кіргіігі 

айқаспайды.  Аузына  тілі  сыймай,  келе  үшып  жыгылған  шабарман  иран 

жүртын  Темір  жсңді  деп  хабар  бергенде  Бибі  ханым  асыл  білезігін  атып 

тастады,  ханның  асау  аптыгын  жалгыз  өзі  иемденуге  Алладан  жэрдем 

тіледі;  Аплаға  ісім  жақсын  деп,  хан  келгенше  мешіт  салдырмақ  болды. 

Ондай сұлу мешіт жер жүзінде болмау керек  кой.

Ж үргган  асқан  шеберді  іздеткенде  ханның  бір  бегі  тұтқын  арабгы 

жіберді.

Тал бойында бір міні  жоқ, сүйріктей  қара торы жігіт  шатырга  кіріп 

келіп,  іркілмей бас  иді.

Бибі  ханым:

-  Сен мешіт саласың, -  деді.

-  Қүп болады.  Сүлудан еігені өзім де салган  емен.

146

-  Сен ер екенсің,  өнерің д е ерлігінлей 

б о л с а , с е н і  а з а т  е т е м ін

-  Әкемді жақында  күш ады екем  гой.

-   Ж аксы лап  жасай  алм асац, 

ә к е ң   ө з ін д і  ем е с ,  б а с ы ң д ы   к ұ ш а р , 

деп ханым кекей  жымиды.

ІІІебер ләм деген жоқ, иыгын бір қысып,  ш ыгып кегті.

С одан былай, тан  атқан  саиын  Бибі  ханымнын  к о іі  меш ітке қарап, 

м еш іт  смес-ау,  бакы т  сұрап,  тастан  соктырган  дуасы на  карал  оянар  еді. 

Үйткені,  бейнеусіз  тас  пен  балш ы қ  ертегіден  бетер,  зам агта  дуал 

б о п  

осіп келе жатыр еді. Түн аскан сайын  мешіт көркейіп барады .

Ханым  мэз:  меш іт  көніліндегідей, 

м е ш іт   д е г е н ш е ,  б а қ қ а   а ң с а п , 

ш өлдеген  ж анның  кұмарткан  ж ьф ы  д есең  

б о л м а й   м а!  Ш е б е р д ің   о н е р ін е  

тамсанбады,  үйткені: 

а  к ұ д ай , 

басыма 

б о с т а н д ы қ   б е р .  м а ң д а й ы м д ы   аш  

д еп , о да  жанын  салып ж агқанын  ханым 

б іл е д і  го й .  Ш е б е р д ін   к а р а   г о р ы  

жүзі  кейде  кенет  күлпынайдай  қызгылт 

т а р т а   қ а л а д ы ,  қ ү б а   та л д а й  

майысқан  мусін  денесі  жын  кақкандай 

қ и м ы л л а й д ы ,  д а у с ы   т а м а г ы н а н  

емес,  кеудесінен  шыққан  тэрізденеді, 

қ о р ы қ қ а н ,  д ір іл д е г е н ,  л о л д а н ғ а н  

топты   күлдарды  саусагының  үш ымен, 

к а б а г ы н ы ң   қ а г ы с ы м е н   к ү р д ай  

ж оргалаты п,  әмірін  орындатады;  Бибі 

х а н ы м   о н ы ң   б ә р ін   д е   б ү я 

б асты рмай  кореді,  аңдайды, тындайды, таң  

қ ал а д ы .

Ш ебер  жүмы сының  буына  түскен, 

ш е б е р д ің   о н е р ін е ,  о н ы ң   с ү л у  

меш ітіне  қүлдар 

д а  

мастана,  әуліге 

қ и м ы л д а г а н ;  о   т ү г іл і  ш е б е р д ің  

жалы нды  коз»  түсіп  кетсе,  ж ансы з  қара 

т а с т а р   д а   ж а н   б іт к е н д е й   о р ы н - 

орн ы на  түра  қалган;  мүның  бәрі 

д е  х а н ы м іа   а л а қ а н н ы ң   а я с ы н д а г ы д а й  

аян.

Тас  пен  балш ык бактың сүлу  дуасындай 

т із іл ііп ,  қ а т а р л а н ы п ,  ө с іп  

бара жатканын да ха»іым  сезеді.

Алайда 

х а н ы м н ы ң   к о зі 

б ір нәрсені 

к ө р м е й д і:  ш е б е р   ж ү р е г ін ің  а сау  

толкынын  сездірмеймін  деп  ханыммен 

б е т п е -б е т   к е л ге н д е   к ы р ы н -д а п , 

қаймак  ерні  қалтырап  кеткенін,  абайсы зда 

а р г ы н а н   к о з   ж іб е р г е н ін .  түн 

баласы нда  ш атырында  тонбекш іп,  үйкы 

к о р м е г ен ін ,  “д а у ы с ы м   ш ы г ы п  

кетпесін” деп, сүйріктей білегін  канатқанш а 

т іс т е ге н ін   х а н ы м   к о р -м е й д і.

Ертеңгі,  кешкі  намазда  әзэзілдің  арбауына  түскенін  үмытыгі,  дуа 

орнына  ш ебердің  еріні  бір  гана  ханымның  атын  сы бы рлаганы н  ханым 

естімейді.

Бірак  меш ітгің  ірге  жагы  ш ебер  жазылган  дуадай,  ш ебер  қадаган 

маржандай  тізіліп  келе  жатып,  үстіңгі  жагы  оқысынан  қүйқалақтаньш, 

иілген  аркалыктар,  көлденең  букпелер,  кедір-бүдыр  боп  б ара  жатканын 

ханы м  байкай  койды.  Ьайкаіан   адамга  мешіттін  үсті  мен  асты ,  созылып 

намаз  оқып  түрган  адамны ң  асау  нәпсін  тьнога  әлі  келмей,  кырдың 

коркауындай  жан  ш ош ырлық  ащы  дауысгап,  ақырып  жібергені  іспегті 

корінер еді.

М еиііттің  өзгеріп  бара  жатқанын  сезіен   күні  сәскеде  ханым 

ш еберге  қарап  наздана  езу  тартты ,  үйткені,  ханымның  көптен  ізетпен

147

шөлдеп,  құмартқан  балдырған  денесі  кұмарлык  билеп,  делбеше  бұр- 

ақдап,  намазда тұрып,  айкайлап  жіберіп  еді.  Үйткені,  ханды  тезірек  кай- 

тара  гор  деп,  о  да  тәнірге  жалбарынды  гой;  шеберге  ұсап  о  да  әзәзілдін 

арбауынан  қорыкпай,  жас  жаны  махаббат  ансап,  зарланды  ғой;  сондык- 

тан оның тілегі  де тэнірінің көкейіне  қонгандай  күштірек болды.

Шебер  менің  сырымды  үкты-ау  дегендей,  кете  беріп,  оған  карап, 

тагы бір жымиды.

•  Шебердің  көзі  кетіп  бара  жаткан  ханымга  гүскенде  білегін  тағы 

бір қыршып,  шатырына сүңгіп кетгі.

Со  күні  кешке  шатыр  жаныидагы  жапырылган  шопті  жанышқая 

аттын  катты  дүрсілі  тағы  естілді, үзеңгі  күніір  етгі,  алқынған шабарман 

шатырға арсаландап  кіріп  келді.

-   Он  күн  өтіп,  он  бірінші  дегенде  Ақсақ  Темір  көреген  осында 

болмак, -  деді.

Кан  иісін  сезген  тагы  мысыктай  Бибі  ханым  бүлгаң  етіп,  дереу 

шеберді  шакыртты.

-  Бітуге  қанша қалды? -  деп сүрады.

-  Мүнаранын төбесі  калды, -  деді шебер жерден көзін айырмай.

-  Оны тез бітіресің бе?

-  Тіпті  бітірмеймін,  -  деп,  жалынды  көзін  ханымга  қаратып  жарқ 

еткізді.

Ханымның іші сезе койды,  ызбала мырс етгі.

-  Ендеше, өлесік.

-  Өлімнен  қорықпаймын, жүрегім өзі де өлім аузында.

-   Сені  мен азат етемін деп серт қылдым ғой...

-   Маған азаттық ажалдан тэтті  емес.

Ханым  шебердің  от  боп  жайнаған  көзіне  тағы  бір  қарады  да, 

некерлеріне сілейт деп бүйырды.

Ханым  ертенінде  түрысымен  онын  шатырына  кірді.  Ол  жатыр. 

Кол-аяғында  бүралмаған,  мертікпеген  буын  жок,  сүлк  денесі  найзағай 

соққан  бүтақтай  бейнеуі  кеткен;  камшы  сойған  аркасы  көк  ала  койдай, 

қан  талаған,  жалгыз-ак  көзі...  көзі  бұрынғы  қалпы;  көзіне  тесірейе 

қарады да, ханым  тыска  шыкты.

Кешкісінде  шатырдың босағасында ентіккен  ат тағы  пысқырды да, 

Кереген үйде болады, -  деп шабарман тағы хабар кылды.

Ханым ым какты -  шеберді тағы алдырды.

-  Мешітті  неге бітірмейсің?

-  Сүйгенімнің сүйгеніне бола мешіт соқкым келмейді.

-  Сен мені сүйесін бе?

-   Оны  мешітгің  тастары,  айдай  шағылыскан  сырлары  айтып  түр, 

занғар  күмбеіден  гуілдеген  даланын желі  жырлап  түр!  Бар  махаббатым- 

ды  осы  мешітке теккендігімді эр топаны,  әр тозаиы  сөйлеп  түр;  элде  сен 

оларды көрмейсің бе?

148

-  К оремін, ап не тілейсің?

-  Коп  емес.  Д уылдаған  аузымды  улы  түсті  ерн іңе бір тигізсең, бо>

лады.

Ш ебер бұл тілегіне:

-  Ә кет, сой? -  деген жауап алды.

О к  ж ыландай  бүравдал,  безгектей  калтыраган,  кобы зды ц  шегін- 

дей  тырсылдаган  ауы р  ойлар  ол  түні  ханымнын  басы н  ара  шакқаидай 

кылды.  К үнін  ж ылдай  өткізген  үзак  айлар  бойы  ж алгы зды кта  жанына 

жинаган  ьсүмарлыгын бірге не хаига сақтап,  құрамылтқан д ен есін ің  әрбір 

л эззаты н,  комагай  ернінің  эр  сүйгенін  соган  гана  тагы рам  д еп   жүргенде 

ш ебер  деген  немесі  сүйгіз  дейді!..  Ж оқ,  карагым!  О н ы ң   жөні  нс  бсіла 

койсы н.  О ның  аты:  ханның  козіне  шоп  салган,  оз  ыры сы нан  озі  безген 

б олмай ма?

Бірак  меиііт  не?..  Оны  бітіру  керск.  Әйтпесе,  тәң ірін ің   сілесіне 

калып, Тем ір ханнан жүрдай боп,  оган элдсбір эйелді  күш актатқаны  да.

-  Апырмай, енді  не кылу керек?

К еш кісінде  тагы  шабарман  келіп,  калган  аз  күннің  бірін  тагы  ше- 

геріп қойды.

Бибі  ханым  тагы  ойга  қалды.  М еш іт  бітпесе,  не  болм ақш ы ?  Хан- 

ны ң м ахаббатынан,  өзінің ракатынан  айрылмакш ы.  Ал  ш ебердін  конілін 

гапса, оны   хан білсе, онда не болмақш ы? Ажал да.

Ажапдан  бэлсн  корыккан  ж ок.  Ақсак  Тем ір  К орегеннің  ханымы 

ем ес  пе?!  М ахаббаг  куаныш ына  саты сгы рганда  ом ір  сонш ам а  қымбат 

нәрсе ем ес. С өйтіп, Бибі  ханым:

-  Ш еберді  келтір, — дсп тагы  эмір етті.

-  Ж үругс жарамайды, -  десті.

-  

Ендешс

 котеріп экеліддер.

Ш еберді  кілемге салып, котеріп  экеліп, ханымның аяқ ж агы на қой- 

ды.  Бозарган жүзі  одан  жаман ш өлмектей  болып,  сы зықтары  қылдырык- 

тай болып,  қазы на калыпты. К оздері бұрынгыдай ж айнап түр.

Х аны м күңдерін  ымдап шыгарып  жіберіп:

-  А йтқаны ңа көндім, -  деді.

Ш ебер ж ым ың етіп,  энтек басын котерді.

Х аны м   қасы на  келіп,  тізерлей  отырып,  ернін  созды .  Ш ебер  сн- 

серіле  ұмтылды,  д әл  жеме-ж емге  келгенде,  ханым  басын  әнтек  кырын- 

дата берген  кезде  кезерген  ыстык  ерні  үрты на сүлікш е  жабы сып  қалды. 

Ентіге, қүш ырлана сорыгі,  маукын басып,  кілемге  қүлап  кегкенш е  ханым 

тырп  еткен  жоқ.  Ханым  орнынан  түрганда  сол  сүю ден   бейне  бір  шипа 

тапқандай,  күйреген  сүйектері  эп-сэтте  бірігіп,  ш ыкқан  буындары 

салы ны п, жаралары жазылып,  ш ебер д е ұшып түре келді.

-   Тем ір  ханны ң  келуіне  карсы  мешіт  дайын  болады ,  -  деді  дс, 

ш ебер ш ыгып жөнелді.

149

Айтканындай-ак,  хан  келерден  бір  күн  бұрын  мешіт дайьш  болды. 

Көздін  жауын  алғандай  мұнаранын  шаңкайган  аніык  сырын  көргенде 

ханым  танданганы  сонша,  шанк  ете  жаздап,  дауысына  әрең  деп  ие 

болды.  Мұндай  сұлу  мешітті  адамзат  қолымен  жасай  алады  дейсіз  бе? 

Шебер  саргая,  өчеурей  күткен  тілегінің  бар  куанышын,  үмітсіз  талабы- 

ның  бар  құмарткан  кушін,  жан-тілін  салғандыктан,  мешіт  осындай  бо- 

лып  шыкты гой;  махаббат күші  керемет кой.

Неше  түрлі  кымбат  бұл,  қалы  кілем,  асьш  тас  деймісің,  ұзаткан 

қыздай он  түйеге ыргап-жырган, шеберді бір керуен кылып, ұзаттырды.

Шебер  ханымга  анадайдан  үнсіз  тәжім  етіп,  атына  секіріп  мініп, 

керуенін бастап, дөң асып  жөнелді.

Ханым  артынан  қарап  тұрды  да,  мешітіне  көзін  бір  салып,  көңілі 

жай тауып,  катты бір күрсінді.

Бірақ  дэл  сол  кезде  ұрты  кышып  бара  жатканын  сезді.  Колдары 

мұздай боп  кетті,  жүрегі  тына  калды.  Неден  корыкканын  өзі де білмейді. 

Тұра шатырына жүгіріп. күміс айнаны жұлып  алды.  'Гүрін көрер-көрмес- 

те айна колынан түсін кетті.  Маскара!  Үлбіреген ак құба ұртында шебер- 

дің  жүп-жүка  ернінең  қалган таңба тайга басқандай,  баданадай  боп,  бат- 

тиып тұр.

Ханым ұлы сәскеге дейін шатырында міз бакпастан сілейіл  жатты. 

Бүгінгі  түні  хан  болат  білегімен  бауырына  қыспайды,  кұрамыткан, 

кұмарткан денесінің сусынын  кандьф.майды,  апарып  өлтіріндер  деп  эмір 

қылады да, кайтып есіне де алмайды деген ой миын толассыз улады.

Ханым  ханға  бетін  көрсетпеу  керек,  тым  бодмаса,  бүтінгі  түні 

жасыру керек.  Енді  қантпек?

Неге  болса да басын  байлады.  Мұндайда махаббат пердесін  жаны- 

мен  жаны  ашыгансып,  андып  жүретін  әзезіл  сайтан  айла  тауып  бере 

қойды.

Ханым  бетіне  пәренжі  салды;  өз  кылмысын  білдір.меу  үшін,  әйел 

біткен  бетіне  перде  кніп  жүрсін,  бетін  корсетіп,  еркекті  кызықтырып, 

аздырмасын,  үйткені,  еркектің  ойы  дейім  қасиетті,  зор  жұмысқа  бөліну 

керек деп жарлық шашты.

Орданың  одыраң  әскері  кикуды  сальпт,  бөріктерін  аспанға  атып, 

садақпен  көздеп,  арынды  аттары  ауыздықпен  алысып,  Самарканға  сау- 

сылдап  кіріп  келгенде,  шатырларының  алдында  бетіне  кара  салган, 

сымбатты бөтен эйелдер ұшырады.

Бірак  кан  жүтып,  шаң  жұтып,  соғыстан  аң  болып,  эйелдің  жылы 

қоіічын  аңсап  кайтқан  эскер тындасын ба,  киімдерін  пәренжісімен  кабат 

сыпырып  а<іып,  тер  сіңгсн  кежімнің,  кілемнің,  олжа  салған  қоржындар- 

дың үстіне жалаңаш эйелдерді алды да ұрды, алды да ұрды.

Олардың  ішіндегі  ең  күштісі  де,  ең  тағысы  да  Темір  ғой.  Ол 

мешітке  көзін  салган  жок,  шатырга  ентелей  кіріп  келді,  Бибі  ханымның 

бұраң  белін  таң  атқанша  апып  білегімен  айкастыра  қысып,  бос  тұрған

150

сұлу  сауыттай-ак құмарлыктың катты  аш ыган,  ыстық сусыны н толганш а 

құя берді.

Туні  бойы,  тан  атқанш а,  мана  жаккан  сені-сн  оттан  аулак  шатыр- 

ды ң  көлеңкесінде,  айды ң  сәулесінде  құшырлані^ан  гістерден,  еркек- 

тердің  ентіюсен  демінен,  әйелдердің  мьщ қы лдаган,  сы ңкы лдаган  ыстык 

да>ъісынан  құмарлықтың толқынды жыры  жасалды.-  Гек  ан да-санда жер- 

де от басы нда аунақшып, терең сырлы  күнш ыгысындай,  ескі,  ащы  теме- 

кінің  түтініне  булыгып,  уы на  елтіп,  дем ігіп  отырған  карау-қарау 

ш ылым ш ылардың  көлеңкесі  қарауьпады.  Олар  жотеледі,  қырылдайды, 

бірінен  соң   бірі  жан  ш ош ырлық,  м знсіз,  мас  дауы спен  сакы лдап  тұрып 

күледі.  О ларды ң  күлкісіне  д ала  қарсактары ның  ішін  тартып  ұлыган 

дауысы ән  қосады.

Танертең  ше?..  Таңертең  Бибі  ханымның  жагасы  жайлау,  гобесі 

кыстау, езуі  бір ж иыдған  жоқ;  ж азаласа да,  хан  бәрін  біліп  койып,  ұстап 

әкелген арабпен екеуін  косақтаңдар деп,  омір  қылганда д а езуін жнмады. 

Екеуін биік мұнаранын басына алып  шыкканда, өлср алды нда бір сүймек 

болган  ш ебердің  отты  ернінен  басын  бұлқы нганда д а  ханым  жымиюдан 

танбады.

-   Бәрібір  екеум із  бірге  олетін  болдык  қой. 

деп,  ш ебер  омырау- 

лаганда:

БиСі  хаиым басын бы лгаң еткізіп:

-  Ж оқ, -  деді.

Бір  монет  өткенде  екеуін  мұнара;дзн  құлатып  жіберген  әскер, 

ханымды  салбыраткан  жіп  үзіліп  кетіи,  бсйне  махаббатың  мамық  тосе- 

гінде  ж атқандай,  Бибі  ханым  қатты  жерде  емін-еркіы,  сұлу  айдай  жар» 

қырап жатқанын  көрісті.

Міне,  Бибі  хаш>ім  мсшіті деген  меш іт 

солай салынган

 еді;  пәренжі 

кию дің е}ггегісі  осылай айтылуш ы  еді.

А й м а у ы то в   Ж .  Ьес  т о м д ы к   ш ы г а р м а л а р   ж н н а г ы .  -   А л м а т ы : 

Г ы л ы м ,  1997. -  2-т.  И о ве сгъ  пен  эн гім ел ер , ау л а р м а л а р . -  240-246 б.

151

БАЛЖАН

(Рсібиндранат  Тагордан)

Баланың  атын  Балтілді  деп  қойғанда,  сакау  болады  деген  кімнің 

есінде  бар?  Екі  апасының  аттары:  бірі  -   Сұлушаш,  бірі  -   Күлімкоз 

болған  соң соларға ұйқастырғалы  әкесі  кенже  кызьш  Балтілді  қойып еді. 

Еркелетіп Балжан деуші  еді.

Қыз  туды -   масыл  ғой.  Екі  апасын  жасап,  жабдықтап,  реңдеп  құт- 

ты  жеріне  қондырса  да,  кіші  қызы  ата-ананың  жүреғіне  қара  тастай  ба- 

сып,  өтпей  отырып  алды.  Жүрт  оны  мақау  болған  соң  құлағы  да  керең 

деп  ойлады.  “Сорлы.  заманың  элде  қандай  болады?” деп,  оның  көзінше 

есіркеп,  сөйлей  беруші  еді.  Қүдай  ата-анасына  қарғысқа  бола  берғенін 

Балжан  бапа жасынан  сезді  ғой:  кісікиік  болып,  оңаша кұнелтіп  үйренді. 

Жұрт  Балжанды  жан  екен  демей,  ұмытып  кетсейші.  Онда  да  бір  сәрі 

болар  еді.  Жан  жарасын  кім  ұмытар?  Балжанды  ойлап,  күні-гүні  ата- 

анасының  жаны  күйзеледі.  Мылқау  Балжан  өте-мөте  анасына  қорлық 

боп  көрінді.  Анаға  үлдан  да  кыз  бала  тонның  ішкі  бауындай,  он  екі 

мүшесінің  біріндей болмақ қой:  қызының  мініне анасы өз  мінінен  жаман 

ойлады.  Ата байғұс  аяй  ма, кім білсін,  сақау  БаЛжанды  өзғе  қыздарынан 

кем  көрген  жоқ.  Қайта артық  қорді.  Бірақ  анасы  Балжанды  мойнындағы 

кескектен бетер жек  көрді.

Балжан  тілден  тақыр  болғанмен,  ұзын  кірпікті  саялаған  сүлу  қос 

қара  көзден  тақыр болған  жоқ.  Ішкі  сырына айна болгандай оймақ  ауыз, 

тэтті ернінен де Қүдай оны  кенде  қылған жоқ.

Ойлаганымызды  сөзбен  жеткізбек  болғанда дэл  сөз  таба  қою  оңай 

емес  қой.  Қалай  айтсам  екен  деп,  ішіңнен  лажсыз  ойланасың  ғой.  Кейде 

сөзің  ойыңа  дэл  келмей,  жазатайым  кетесің  гой.  Ал  қара  көзге  ондай 

тілмаштың  кажеті  жоқ.  Жанның  сыры  айнаға  түскендей  дэл  корінеді. 

Қара  көзде  жан  сыры  тұтанады.  Сенеді,  біресе  лапылдайды,  біресе 

тұңгиыққа  батады,  біресе  батар  айдай  біртегіс  нұрланады,  біресе  жарқ 

еткен  нажагай  отындай  көк  күмбезін  замат  жарық  қып  жібереді. 

Туғаннан  ерін  қыбырлағаннан  басқа  тіл  сыйына  жарымаған  жан  көз 

тіліне  жаттыгады.  Көз  тілі  ішкі  сырды  көрсетуге,  теңіздей  терең,  таңдақ 

пен  шапак,  сэуле  мен  сая  кезск  ойнайгын,  аспандай  ашық  болады. 

Жарагылыстың  өз  бетіндегідей  сақаудың  бетінде  элдебір  жалғыздық 

айбарының  ізі  жатады.  Балжанның  сонысынан  қорыққандай  өзге  бала- 

лар  онымен  еш  уақытта  ойнаган  емес.  Бапжан  тілсіз,  үнсіз,  тал  түстегі 

құла түздей жансыз.

Бапжанның ауылын  Шандуер  деп  атайтын.  Ауылды  жанап  ағатын 

өзге  Бенгел  өзендерінен  бәсірек  жіңішке  өзен  (.  .  .)  ауылдың  аруындай, 

тар  арнадан  бойы  корінбейтін.  Осы  тынымсыз  аққан  жылым  су  қасын- 

дағы  ауылдың  қыбырлап  жұмыс  кылған  адамдарыидай,  кемерінен  бір де 

шыкпай,  өз  міндетін  атқара  беретін  өзеннің  екі  жақ  жағасында  ағаштан

152

тоы  жам ылған,  тұяиадай  үйлер  созылатын.  Өзен  патш асы  

пері  қызы 

тағьш ан  түсіп,  ауы лды ң  бау-бақш асына  билік  күрып,  қара  басьш ын 

қамьш  умы ты п, берекслі, кұтты еңбекке елгезектеніп, үкідей үш атын.

Байқадам  (Балж анны ң  әкесі)  үйі  өзеннін  қак  ж иегінде.  Қасынан 

өткен  қаиы қш ьш арға  Байқадамны ң  қорасы  алақанның  аясындан  көрініп 

түрады. С ол өлі  мүліктің ортасы нан жұмы сын бітіріп, ж асы ры ны п  жиск- 

ке келіп отырган ш үйкедей қызга элдебірсудің козі түсті ме. ж ок иа 

кім 

білсін,  б ірак  қыздын  кемтігін  жаратылыс  өзі  толтырды .  Қ ы збен  өзі 

сөйлесті.  С уды н  сы бды ры,  ауы лды ң  ш уылы,  қайы киіылардың  эні,  құс- 

тарды ң  ш ырылы,  орм анны ң  сы бы ры  араласы п,  Балж анның  ж үрек  дірі- 

ліне  құйылысып  үндесуш і  еді.  Бәрі  косылып,  бір  зор  толқы нды   дауыс 

болып,  Бадж анны ң  үрейлі  жанына  есігін  ашып  кіруші  сді.  Ж ар ат ы л ы о  

ты ң осы нау бұлды р шуылы, осы нау кыбыры  сакау кы зга тіл  болуш ы  еді. 

Өзін  кірпік  аясындагы  осы нау  кара  квздің  созі  маңайдагы  дүнн ен ің  сөзі 

тәрізденуш і  еді.  Басында  торгай  шырылдаган  агаш тан  бастш і,  жымын- 

даған  момын  жұлдызға  шенін  -   бәрі  де  ымдаскандан,  колдарын  сер- 

мескендей,  сойлескендей,  жьшагандай,  күрсінгендей  б олар  еді.  Ш еке 

кызар,  мн  кайнар  түс  болып,  қайы кш ылар  қанығын  доғары п,  тамаққа 

кеткенде,  ауы л  адамдары  маужырап  үйқыга  батканда,  кұстардың 

ш ырылы  ты нғанда,  паромдар  каңтарылғанла,  кыбырлаған  ж ұрт  гыным 

алганда,  дүнне  иесіз  аңырап,  жансыз  алыпқа  айналганда,  коктің  көз 

жеткісіз  ж ан  сүнсінерлік  көк  күмбезінің  асты нда  ж алгы з-ак  меңіреу 

жаратылыс  пен  меңіреу  кыз  қалар  еді.  Екеуі  де  үнсіз  сойлер  еді,  біреуі 

күннің ж омарт нұрына шомылып,  бірі  аласа агаш ты ң саясы н а тыгылын.

А лайда  Балжан  достан  д а  құралақан  емес.  Корада  екі  сиы р  бар: 

Ж антак  пен  М ескарын.  Балжаігның  аузынан  оз  аттарын  өмірі  естімесс 

де,  аягы ны ң  тықы рын  олар  жақсы  біледі.  Балжанның  оларга  айтар  созі 

болмайды,  бірак  оларды  еркелетіл,  бірдемені  быдцы рлайды .  Сартылда- 

ган  сөзден  де  досты ң  бьілдыры  оларга  коп  үгымды.  Өзгелерден  де 

Балж анның  оянганы .  ж ылы  ұш ырағаны  оларга жагы мды.  Балж ан  қорага 

кіріп,  Ж антакты   мойны нан  кұшақтайды.  жагын  ж агы на  үйкейді.  Ол 

кезде М есқарын  момакан  козін  бажы райтып, Балж аннын бетін  жалайды. 

М ерзімді  уагы нда  снырлары на  Балжан  күніне  үш  рет  келеді,  кейде  одші 

да ж иі  келіп  калады.  Біреуден  реижіткендей  соз  есігкснде  Балжан  үнсіз 

д остары на  мезгілсіз  д е  келіп  жүреді.  Олар  Балж анның  мүңды  б аяу  көзі- 

нен  жан  ж апырыгы н  оқьіган  іспеттенеді.  Таяу  келіп,  мүйіздерін  ептеп 

колы на  сүнкеп,  үндемей,  дөрекіленіп,  Балж анды  уатқан  болады.  Бүл  екі 

достан  басқа  еш кілер  д е,  мысык та  бар-ды.  Олар  Балжанга  опаш ылды- 

гын  көрсетем  д есе де,  сиырлардай  дос  қылмауш ы еді.  К үндіз  демсй,  түн 

демей,  қалт  еткенде  мы сы к  Балжанның  гізесіне  қаргып  шыгып,  қалгып 

пырылдауш ы  еді.  Балжан  нәзік  бармактарымен  желкесін,  аркасын  сипа- 

са, бір жасап  калар сді.

15.1

Жаксы жануарлар  арасынан  Балжаннын бір  жолдасы  болды.  Бірак 

онымен арасы  кандай екенін айту қиын.  Өйткені,  ол сөйлей білетін  адам 

мен  Балжанда  ұғысатын  тіл  бар  ма?  Ол  -   Үсейіннің  мейлінше  жалкау 

кіші  баласы  Әлтай еді.  Әлтайды  адам  кылам деп,  ата-анасы осынша тал- 

пынса  да,  түк  шықпасын  біліп,  күдерін  үзген  еді.  Дегенмен  жалкау- 

лардын  да  бір  артык  жері  бар:  уй  іші  жамандаса  да,  оларды  өзге  жүрт 

тэуір  көреді.  Жұмыска  айналмай  қолы  бос  жүрген  соң,  олар  әлеуметтің 

меншігі  болып  алады.  Әрбір  калада таза ауамен  дем  алып,  бас  косарлық 

бір  орын  болады  гой,  сондай-ақ  күнін  кім  көрінгенмен  мылжыңдасып 

өткізетін, тентіреген, еріккен екі-үш еріншек әр  ауылга да керек.  Істерлік 

іс  болмаса,  әңгімелесерлік  кісі  керек  кой,  сондай  кезде  еріншек  колыңа 

тусе кетеді.

Әлтайдың басты  касібі  балык аулау болатын.  Уақытының көбін  ол 

аушылыққа  жүмсайтын.  Әлтайды  іздеген  кісі  кунде  түстен  кейін  өзен 

жиегінен  табатын.  Әлтай  жиекте  отырып,  Балжанмен  көп  кездесетін. 

Қандай жүмыс  қылса да,  Әлтай  жанында серік болганын  жақсы  көретін. 

Балыққа  қармақ салып  отырган  кісіге  сөйлемейтін  серік  қаса  корім  гой. 

Үндемейтіні  үшіп  Балжанды  Әлтай  багалы  адам  деп  санады.  Өзгеше 

көргендігі  гой, өзгелер Балжан десе,  ол  Бал дейтін болды.  Балжан томар 

агашының  көлеңкесінде  отырады.  Анадай  жерде  Әлтай  отырып,  қармак 

салады.  Әлтай  дәйім  азырақ  қамыр  әкеледі.  Балжан  қармаққа  шаншуга 

оны  даярлап  береді.  Қасында  үзақ  отырган  соң,  козінің  сұгын  сатқан 

пайдасыз  адам  көрінбейді,  Бапжан  оган  шынымен  көмек  көрсеткісі 

келді-ау дейміз.  Бірақ жумыс жок,  калай комегін тигізсін? Сонда Балжан 

“Балымның мундай  іс  қолынан  келеді деп  ойлаган  емен”  дегізіп,  Әлтай- 

ды таңдандыргандай  бір оқыс  күш бер деп, жаратушыга жапбырынады.

Ой-дүние-ай!  Балжан  перінің  қызы  болып,  судан  акырын  шыга 

келіп,  жылан  бас  асыл  тас  әкеліп  берер  ме  еді!  Онда  Әлтай  жаман 

аушылықты  былай  тастап,  дүниені  кезіп  кетер  еді.  Кімді  іздеп  десейші? 

Күміс  сарайда,  алтын  төсекте  жатқан  Байқадамның  балдыргандай 

майысқан  Балжанып  іздеп.  Кунмен  шағылысқан  асыл  қазына  патшасы- 

ның кызы -  біздің Балжанды  іздеп.  Бірак бүл болмайды  гой, мумкін емес 

қой,  дүниеде  болмайтын  нэрсе  жоқ  кой.  Сондықтан  емес,  Балжан  жер 

астындагы  патшаның  қол  астында тумай,  Байкадам  үйінде  туғандықтан. 

Сонсоң Үсейіннің баласын  калай  гаң қалдырар?

Балжан  бірте-бірте  бой  жетті.  Бірте-бірте  есі  кіріп,  ішкі  сырына 

бойлады.  Ішіндегі  жаңа  ойлар  айдың он  бес  жаңасы кезіндегі  кок теңіз- 

дің  қиядапл  толқындарындай  көтеріліп,  сыртқа  шыгуга  жол  таба  ал- 

мады.  Балжан өз  ішіне уңіліп, озінен  әлденелерді  сурады,  бірақ тусінген- 

дей жауап  ала алмады.

Күндерде  бір  кун  ай  төбеден  асқан,  түн  ортасы  ауган  мезгілде 

Балжан  есігін ептеп  ашып, тысқа қоргапап  қарады.  Самалдай  жары қтүң- 

де  жалғыздық  көрген  Балжандай  жаратылыс  маужыраған  жерге  көз

154

салып  түрады.  К екірегіндегі  асау,  албы рт жас  өмір аттай  гулады  Суйін- 

іш  пен  күйініш   кемеріне ж етіп,  жаиын  кернеді.  Балжан  ұш ы -қиы ры   жок 

жалгы зды қты н  ең   шетіне  жетті,  жетпек  түгілі  аггап   кетті.  Ж үрегі 

коргасы ннан  ауыр  тартты .  Қ айтсін,  гүк  аЙтуга  мүрш асы  келмеді.  .Лла- 

сұрған  үнсіз анасы ны ң етегі жанында аласұрған,  кимы лсыз,  үнсіз сілейіп 

тұрып  ка.;іды.

К үйеуге  қалай  берудің  карызьш  ойлап,  ата-ана;іан  маза  кстті. 

Көрш ілері  корлап  өлтіріп  барады.  О ртам ыздаи  к>амыз  деген  создердің 

ш етін  д е  ш ыгарды.  Байқадамдікі  -  ау қ аіты   үйдің  іші,  күніне  балы қ етін 

де  екі  ж ейтін  уй.  Ондай  үйдің  досынан  дұш паны  көп  б олм ак  кой.  Ая- 

гы нда  бұл  жүмы сқа  «эйслдер  араласты.  Байкадам  бірнеш е  күнден  жога- 

лып  кетті.  Сапардіш  каитып  кеп:  “Қ алкұтка  ж үреміз”  деп  камдана  бас- 

тады.

Ботси елге жүрмек болды. Күзгі  сасык тұмандай  Балж анның жүре- 

гін  коздің  жасы  жанышты.  Қ оқырланьш   кашаннан  жина-чған  мэлімсіз 

қоркыныш   жанын  әртеп ,  аузыи  буган  огіздей  Ьалжан  ага-анасы ны ң 

соңынан  аяңдай  берді.  Бірдеме  сұрайтын  адаліша  үлкен  козін  бажыр- 

айтып,  олардьпі  бетіне  қарай  берді.  А та-анасы  бір  ауыз  да  гіл  кагпады. 

Осы әңгіменің қызу үстінде, балы к аулап отырган Ә лтай күліп,  Балжанга 

карап:  “ Ақыр-ак  олар  саған  күйеу  тапкан  екен.  Ьаргаи  соң  ұзагады   гой. 

Ә йтсе  д е  мені  мүдде  ұ м ы ты п  кетпе",  -  деді.  Деді  д е  қармагымсн  тагы 

алданып  кетгі.  Ж аралы  бұлан:  “ Не  ж азыгым  бар  еді?”  дегеидей,  ішінен 

киналып, аңш ы га қандай  мөлиіп  қарайды, сол тэрізді  Балжан д а Әлтайга 

қарап  калш иы п  қалды.  Бұ  күн  Балжан  ағаштың  саясында  отыра  алмады. 

Байқадам  түткі  тамаклан  кейін  көзінің  шырымын  алыи.  госегінде  темекі 

тартын оты р еді, Ба-іжан  әкесінің аяғы на окіре жығылы п,  бетіне жаутаң- 

дай  қарай  берді.  Ьайкадам  уагкан  болды.  Өзінің  бетінен  д е  жас  сор- 

ғалады.

Қалкұтка ертсң азанда жүруге байланды .  Бала  жасыиан дос  болган 

достары мен  кұш ақтасуға  Ьалжан  сиыр  корага  барды,  Ө з  колымен  ауыз- 

дары на  ш өп  асатты.  М ойындарынан  кезек-кезек  құшактады.  Көздеріне 

үңіле  карады.  Козінің  жасы  тимей-тимей  кеггі.  Бұл  түчі  айдын  оныншы 

түні  еді.  Балжан  үйінен  шыгып,  сүйікті  өзені  жиегіндегі  жасыл  шал- 

ғынды  келіп  кұшты.  Ж ер  айбынды,  үнсіз  анасындай  еді.  Ж ер  -   Анасын 

кұш агына  алып:  “ Мені  жіберме,  ана!  Мен  кұшқандай  сен  де  мені  кол- 

дарыңмен  мықтап кұшып, жіберме!” дегенден  корінді.

Біриеш е  күннен  сон  Қдлқүт  шаьарыг.ың бір  үйінде  анасы  Бапжан- 

ды   аса  қастерлеп,  киіндіріп  жаггы.  Бұрымдарын  талдап  орді.  Тана  мон- 

шақты  саусылдатып  кадады.  Ш олпы  тақгы.  Қ ұдайдын  берген  коркін 

бүзуға  бар  күигін  салды.  Балжанның  екі  көзі  бұлаудай.  Анасы  козі  ісіп 

кетеді-ау  деп  коркып,  жылама  деп  ұрысты.  Коздің  жасы  урысканга 

көнетін-ау.  Қалындыкты  көруге  күйеу,  кұда  келді.  С оғы миы н  малын 

таңдауга  күдай  келгендей.  ата-анасы ның  ссі  шыгып  кетгі.  Ш ымылдык

155