Төңірек қүлакқа үрған танадай мелшиді

не  бітірді?  Біздің  төккен  10  мөлиен  қанымыз  бүкіл  кемелеріңді  таскын 

қып  жіберді.  М ыкты  болсаңдар,  соны  жойып  көр.  С о  немене? О л  біздін 

бір жылгы  осіміміздің ж артысына д а ж етпейді” .

Ли-Танг-П унг солай  соқты.  Д үние  сең соккан  балы ктай  аузын  аш- 

ып, дем і  қүрыды,  күты үш ты.  Қытай  шын  айтьш  еді,  Қ ы тайды ң  керемет 

өсімталды гымен  алысарлық  ылаж  табылмады.  Халқы  м иллиартқа  жет- 

кен  Қытай  ж ылына  20  миллион  косылыл  отырганда,  25  ж ылдан  кейін 

бір  жарым  мнллиартка  жетеді  екен.  Бүл  1904-інші  жы лгы   жер  ж үзінің 

барлы қ жан саны.  Бүган  не ш ак келеді? Дәнемеден дәм есіз бүган  не амал 

қыларсы ң?  Ешбір  бөгетсіз,  судай  гасыган  осы нш а  омірді  қалайш а 

сы рықтал  тоқгатарсьщ ?  С огысудан  түк  пайда  жок.  М аңындагы  елдер 

үрандасып  бірігіп  жатса,  Қытай  күлкі  кылды.  Қайта  олардың  келгенІне 

қ>'анды!  Қытайдың  өлш еусіз жемсауына  жер  жүзі  жиналып  қанш а  әскер 

жіберсе  де,  сыгандай  еді.  Әйтіп-бүйткенш е,  сары  түқым  А зияны  топан- 

ша қаптап баса берді.  Батыстың алаң-бүлаң  білімдарлары  жорналдарына 

оқы мы сты  пікірлерін жазса, Қытай  оны окып,  қарқ-карк күлді.

Бірақ  Қытай  кэдіріне  жете  алмаган  бір  окымысты  бар  еді.  Аты- 

жөні  И акобуш  Л ингдел  еді.  А сылында  ол  езі  онш ама окы мы сгы  д а емес 

еді, онш а дәріпті д е кісі емес еді.  Әуелі  Иакобуш окымысты болды.  Оган 

дейін  Ниуиорк  шәрінде денсаулы к жонінен  дәріс  беретін  и ропессүр  еді. 

Ж үрт  оның  қандай  білімі  барын  да  білмеуші  еді.  Иакобуш  Лингделдің 

басы  кәдімгі  кісілердің  басынан  түк  айырмасы  ж ок  еді.  Бірак  оның 

басына бір ой  келді.  Осы  бастың  акылы  ойын  жасырын  үстауга жарады. 

Ол  ж орналдарга  мақала  жазуды  қойып,  онын орнына  пүрсат  алды.  1875

163

жылдын  19-інші  сентәбірінде  Иакобуш  Башингтон  шэріне  келді.  Кеш 

мезгілі  еді.  Кеш  те  болса,  ол  шақырған  гіірезідентке  барды.  Пірезідент 

Мейермен  есікті  бекітіп  койып,  үш  сагатгай  сөйлесті.  Екеуінін  сөйлес- 

кенін  элсм  соңынан  білді.  Ол  кезде  әлем  Иакобуштын  кім  екенін  керек 

те  кылган  жок.  Ертеңінде  пірезідент  уэзірлерін  шакырды.  Мәжілісте 

Иакобуш  та  болды.  Мэжіліс  күпия  еді.  Со  күні  кешке  бас  хатшы  Рупүс 

Каудері  Башынгтоннан  шыгып,  ертенінде  ертемен  Англиеге  жөнелді. 

Онын  апарган  сыры  окімет  адамдарына  гана  ашылды.  Иакобуштын 

басында қандай  ой  туганын  5-6 ақ  адам  білген  шыгар.  Дереу  кемелерде, 

қайықтарда,  қару-жарақ  қоймаларында  кызу  жүмыс  бастапды.  Пыран- 

сие,  Абыстрие  хапыктары  сектеніп,  қүлагын  тікті,  бірак  өкімет  сондай 

ант-су  ішіп  оларды  сендірді.  Өздері  де  мәлімсіз  кепке  сабырлықпен 

карады.

Бүл  дэуір  -   зор  тыныштық,  зор  толастын  дэуірі  еді.  Мемлекет 

біткен  басқалармен  согыспаска  серт  кып  еді.  Соғыска  алғашқы  адым  -  

Ресей,  Германие,  Абыстырие, Түркие,  Гретсие әскер жасаудан басталды. 

Әскердін  беті  -   Кытай.  Міне,  бар  мэлім  болганы  осы-ақ.  Аз  күн  өткен 

сон  теңіздерде  үлы  жорық  басталды.  Қол-кол  әскер  лек-легімен  эр 

мемлекеттен  шығып,  теңізді  шарлап  “Қытай,  кайдасын?”  деп  самсады. 

Үлт  біткен  кеме  коймаларын  қакыратты.  Баж  дүкендері  деймісің, 

хабаршы  кеме  деймісің,  жүзбе  майак  деймісін,  -   бэрі  де  Қытайға  карай 

қозғалды. Олар көнетоз кірейсір, ескі  көбелі  кемелеріне шейін тиеді, оны 

азсынып,  сауда кемелерін де согыс жабдығына жекті.  Санактың айтуына 

қарағаңда,  58640  сауда  кемелері  жайнауыз  лампы  (прожектүр),  жалма- 

уыз зеңбірек  киіп, эр жүрттан Қытайга аттандырылған екен.

Қытай  жымиып,  тосты да жатты.  Еуропаның мөлиендаған салдаты 

Қытай  жиегіне  орнады.  Қытай  мелиен  мелетсесін  бес  есе  арттырып, 

жауды  күтті.  Теңіз  жағасында да осыны  қылды.  Бірак  есінен  айырыльш 

қатды.  Сонша  әбігер  болып,  каруланып,  камданып,  даяр  түрса  да,  жау 

кірмеді.

Қытай  не  екенін  ұқпады.  Сібір  жак  шекара  бейбітшілік.  Жиектегі 

бір  кыстак,  не  бір  капага  тырс  етіп  оқ  түскен  жок.  Соғыс  кемелерінің 

мүнша  сүрапыл  жиналып,  кара  кұртгай  қаптаганын  тарих  жүзі  көрген 

емес.  Бар  элемнің  кемесі  сонда  еді.  Мөлиондаған  көк  сауытгы  кемелер 

Қытай  теңізігг  шарк  ұрып,  толкынды  жосытып,  күні-туні  дамыл  жок. 

Қанша жүрсе де, түк соғыс  білінбейді.  Соғысам  деген  ойларында да жок. 

Япырау!  Бүлар  кайткелі  жүр?!  Әлде  Қытай  кол-аяғын  бауырынан 

шыгарады деп дэме  қып жүр ме?  Қытай жымиюда.  Өлде Қытайды  аштаң 

қатырып кырам деп ойлай ма? Қытай тагы да жымиюда.

1876  жылы  он бір мөлиен жаны бар қытай  астанасы Пекін  шэрінде 

болган  адам  таң  катгандай  оқиганы  көзі  көрер  еді.  Ол  кандай  керемет 

десеңіз,  көше  толган  шан-шүң  дабырласқан  қола  түсті  жандар,  бас 

біткеннің айдары  артына салбырап,  қыли коздер көкке кадапганын  корер

164

еді.  Олар  ж оіар ы д а  бүлтпен  араласқаіі  қарайган  нуктені  болж ар  еді, 

оның  жат  қозғалы сына  карап  әуе  кемесі  екенін  білер  еді.  Қаааны н 

үстінде  кара  шыбындай  құжынап  жүрген  осынау  кемелерден  ок  жауар 

еді.  О қ емес-ау,  ж үқа  шыныдан  жасалган  жіңіш ке  түтікш елер  түсер  еді. 

К өш еге.  ш аты рга  түскенде,  күл-күл  болып  кирап  сауды рар  еді.  Ш ыны 

түтіктердің  кісі  олтірерлік  түк  қатері  д е  болмас  еді.  Қ оркыныш ты  еш 

нәрсе  де  жок.  Тым  болмаса,  мылтық  дәрісі  де  бырс  етпеііді.  Рас, 

бастарына  жоғарыдан  түтік  түсіп,  үш  кытай  олді.  Ж ы лы нда  20 

мөлиеннен  өсім  кіріп  жатқан  Қытай  еліне үш   кісінің  ш ыгыны  деген  не? 

Бір  түтік бактағы  балыкты  кара  суға  тікесінен  гүсіп,  сы нбай  калды.  Бак 

иесі  түгікті  судан  суы рып  алды.  Түтікті  аш уға  батылы  бармады.  Досгар- 

ын  ертіп,  қаптаган  топты  соңынан  шүбыртын  сиқыр  түтікті  манындагы 

мағистратка  (кеңсеге)  алып  барды.  Кеңсеші  ер  екен.  Ш ылым  тартатын 

мыс түтігімен бір қойып,  ж үртты ң козінш е шыны түтікті  сы ндырды. Тан 

калғандаи  дәнеме  болган  жоқ!  Ж ақын  тұрган  адамдар  түтіктен  бірнеш е 

маса ұш ып ш ықты десті.  Бар болғаны сол.  Қаркылдасып  топ тарасты.

Ж алаң П екін  ем ес, бүкіл  Қытайды ң үстіне осы ндай  шыны  тутіктер 

жауды.  Екі  кісі  отыргандай,  құртымдай  айыропландар  согы с  кемелері- 

нен ұш ып  шығып,  қаланың, ауылдың,  қыстақтың үстінде  қайтқан тырна- 

дай  қалықтап  жүргенде,  бір  кісі  мәшинені  жүргізіп,  біреуі  түтіктерді 

тастап отырды.

ГІекІн  шэрін  баягы  көруші  ай  жарым  откенде  кайта  көрген  болса, 

он  бір  мөлиен  жанның  орнын  сипалаған  болар  еді.  Үйлер,  кошелер, 

ауланың  іші,  ж олдың 

бойы 

твбе-төбе болы п  үйіліп,  сасып, 

шіріп 

жаткан 

мың-мыңдаған  өяіктерді  корер  еді.  Қ алғандарын  ұзын  ж олдың  үстінен 

іздеуге  ту ра  келер  еді.  Топ алаң  тиген  Пекіннен  ж үртты ң  кобі-ақ  қашып 

кұтыла  алмағанын  сезер  еді.  Олардың  ізіне,  шүбырып  олген  ж \'з 

мың- 

даган  адамдарды ң  денесіне  карап,  бәрі  д е  қашкандығын  байкар  еді. 

Пекінде  кандай  болса,  Қ ытайды ң  барлық  қаласында,  ауы л-кы стағында, 

үйінде, түзінде  осындаи  күйге түсіп,  кырылганын  білер еді.  Бір  емсс,  екі 

ем ес,  он  рет,  20  рет  қыргын  табар  еді.  Қауырт  аурудын  неш е  тұкымы 

қытайды  каулады.  Ж аудың сонш а  қамданып,  баптанып  жатканын окімет 

кеш  сезіп  қалды.  С ансыз  коп  әскер  тогіп,  кұртымдай  айыропландар 

ұш ырып,  титімдей  түтік  жаудырып,  қайткелі  жүргенін  кандан  білсін. 

Окіметтін  жарнамасы  түкке  д е  сеп  болган  жок.  Дерт  сендел гкен  он  бір 

мың  сергелдеңді  Пекіннен  ш ыгармай,  дерт  іаратпай,  қамап  ұстауга 

жарнамапың  элі  келмеді.  Дәрігерлер,  саулык  кызметкерлері  жүргені 

ж \'рген,  тұрганы  тұріън  жерінде  арам  катты.  Бэрін  жеңген  ажал  латш а 

агзам  мен  Л и-Танг-П унгыны ң  декреттерін  кырау  кұрлы  көрсін  бе? 

ГІатшанын  өз басына да д әретке отырып, куліп отті.

Бір  гана  дерт  болса,  әлде  кайтер  еді.  Қытай  арпалысыи  корер  еді. 

Бір  емес,  ондаған  дерт.  бірінің  үстіне  бірі  капгаған  соң,  тірі  жан  аман 

қалар  ма?  Ш ешектен  сау  калған,  түйиемеден  олді.  Сары  безгекке  бой

165

бермеген  адамды  оба  әкетгі.  Ал  обаға  болмаса,  оны  кағынды,  не  кара 

ажал  дейтін  топапаң  қағып  кетті.  Бұл  дерттер  кайдан  келді  десеніз, 

олардың  құрттары  батыстың  тэжірибеханаларында  колдан  өсіріліп, 

Қытайдың  төбесіне  бұршактай  жауған  шыны  түтіктердің  ішінде  келіп 

еді.

Мемлекет  ұйымы  күйреді.  Өкімет  қардай  еріп,  тозғыңдады.  Дек- 

реттен пайда болмады.  Өйткені, оны  шығарушы адам  минөттен  кейін  өзі 

де  жоғалды.  Өлім  куған  ессіз  мөлиендер  токтамады,  ешкімнің  тілін 

алмады.  Олар  қаладан  кашып, дертін  ауылға апарып  жұқгырды.  Жаз  өте 

ыстық болды -  Иакобуш Линғдел уакыты айламен тандалған екен -  дерт 

күденің өртіндей каулады.  Көп нэрселер туралы оймен  жүріп білуге тура 

келді,  талайларын  жалғыз-жарым  жаны  қалгандардың  сөзінен  білісті. 

Сорлы  адамдар  мөлиен-мөлиен  болып,  мемлекет  х<ерінде  сандалды. 

Қытайдың  жинаган  сансыз  әскері  бордай  тозды.  Елдің  астыгы  талауга 

түсті,  жаңадан  астық  егуші  болмады.  Шашылған  егін  жинаусыз  қалды, 

жинайгын  жан  калмады.  Бәрінен  жаманы  -   елдің  босқаны  болды.  Елдің 

көбі  босуда  жүрді,  олар  шекараға  тырмысты.  Тырмыскандарды  жаудың 

қалың  әскері  түмсыққа  үрып,  кері  шегерді.  Қүгырғаң  жаудың  шекара- 

дағы  керсеткен қорлыгы, үрып-соққаны  адамның  есінен  қалмас.  Батыс- 

тың  қарауылшылары  сансыз  өліктен,  дерттен  сектеніп, 

150-200 

шақырым  шеғіністі.

Бір  кезде  тогіалаң  майданды  жарып  өтіп,  Түркістан  шегін  күзетіп 

түрган  Герман,  Абыстыриа  салдаттарына  келіп  тиді.  Ондай  шаққа  күн 

бүрын  қам  істелген  еді.  Алпыс  мыіщай  сапдат  кырылса  да,  үлттардан 

құралган дэрігерлер  көбісі дертті  тоқтатып,  кайта қуды.  Осы топалаңмен 

арпалысып  жүргенде,  дэрігерлер  жаңа  бір  құртты  тапты:  топалаң  қүрты 

басқа құрттармен  араласып,  жаңа бір  құрт пайда қылады  екен.  Оның зэрі 

топалаңдыкінен  де  у ы п ы   болады  екен.  Сол  қүрттың  барлығын  алгаш 

байқаган  Бамберк  еді,  өзі  сол  аурудан  оліп  еді.  Соңынан  ол  құртты 

оңаша алып, Стивенс,  Газенбельт, Норман, Ландерс дегендер зерттеді.

Қытайды  басқан  теңсіз,  телегей  агтаныс  осылай  болды.  Мілиарт 

адамның  күні  караң  болды.  Дерт  кернеген  кең  даласына  камалып, 

береке-бірліктен  айрылып,  өлуге  гана  дэрмені  келді.  Қүтылар  ылаж 

қалмады.  Құрттан  кандай  шегерсе,  еудан  да  сондай  шегерді.  Қытай 

жиегін  75  мың кеме күзетіп түрды.  Кемелердің түтіні  күндіз су жүзін  көк 

тұман  кылып,  түн  болса  жалмауыздың  көзіндей  жарқыраган  електрі 

түнекті  нүр  кылып,  бір  қайықты,  бір  адамды  қашырмады.  Қашам  деген 

уак  қайыктардьш  халі  мүшкіл  болды.  Теңіз  күзетшілерін  бірі  де  коз 

жаздыра  алмады.  Ол  күнгі  согыс  мэшинесі  тозғындаган  Қытайды  кыеып 

үстауға жарады, дерт өз білгенін  қылды.

Ескі  әдісті  есқі  соғыс  адам  қүлгендей  естегі  эңгіме  боп  калды. 

Оның  сыбағасына  шалгыншылықтан  басқа  түк  тимеді.  Қытай  соғысқа 

күлер  деп,  соғыс  көрді.  Бұл  согыс  тым  орасан,  жиырмасыншы  гасырда

166

ған а  болатын,  окымысты лардын,  тәжірибеханалардың,  Иакобуш тың 

соғы сы  еді.  А лты  ж ү і  пұт  оғы  бар  зеңбіректер  ажал  аркалаған,  ажал 

періш телеріндей  ш аш ы лған  тырнактай  дерт  құртгары ны ң  жанында 

ойынш ыкпсн бір есеп боп  қалды.

1876-ыншы  ж ы лды ң  күзінде  Қ ытайга  там ұк  орнағандай  еді. 

Қ ұрттың  араламаган  түкпірі  калмадьі.  Қ ұты луға  не  ш ара?  Ж үэ  мын 

жандар  көмусіз.  Күн  сайын  құрт  есуде.  Күніне  мөлиен  адам  кырылуда. 

А ш тык  денені  элсіретіп,  құртқа  жем  кьыуда.  Кісі  етін  жеу,  кісі  өлтіру, 

талау,  қырғын. М іне, Қ ытай өстіп  кұрьщы.

Келесі  ж ылдың өт ж ұлдызында деғен сакылдаған сары аязды ң кез- 

інде  Еуропаның  алғаш кы  молаш ылары  келді.  Бұларды  ж олауш ы, 

сейілш і  деп  агайды.  Ж олауш ылар  аз  еді.  Олар  окымысты лар  мен  әскер 

адамдары  еді.  О лар  Қ ы тайды ң  тұс-тұсы нан  кірді.  Д ергке  қарсы  кандай 

кам  істесе  де  бірнеш е  салдат,  бірталай  дәрігер  өлді.  Бірақ  жолауш ы лар 

ерлік  кыл-ды,  қайтгіады.  О лар  Қ ы тайды ң  орнынан  жел  ескенін  корді. 

Ойран  болган  құпа  түздс  түздің  тағы  иттері  мен  дертген  калган  карак- 

ш ы лар  ғана  кезіп  жүр.  Ж олауш ылар  аман  калғанларын  тагы  қырды. 

С онда Қ ытайды  сауыктыру деген зор жұмы с басталды.  Бұған  5  ж ыл, жүз 

мөлнеңлеп  ақша  кетгі.  С одан  кейін  Қ ытай  жеріне  баска  әлем  а»ыл-тсгіл 

атганды.  Аздап  емес,  ұлт-ұлт  болып  жөнелді.  1882-інші  ж ылы  Қытай 

ж ерінде кырык ру ел араласты .  Бұдан  зор кан араласу әлемде болған  жоқ 

шығар.  Бұл  тәжірибе  тетік,  рух,  көркемдік  жүзінде  кандай  гажап  жеміс 

бергені айдан жарык.

1887-інші  жылы  зор  толасты қ  күпі  толды.  Елусіз  Л аш ри нгіге 

іаласып,  Герман  мен  П рансүз  кайта  соғысты.  Сә> ірде  Еуропаның  үстіне 

қара  бұлттар  тонді.  17-ісінде  Капенгаген ш әрінде топ  құрылды.  Бұл  топ- 

та  ұ л т  бігкен  түгел  еді.  С онда  ұлтты  бұдан  былай  Қытай  аттанысын- 

дағы дай, бір-біреуімізге  қарсы тәж ірибехана согысын  аш палық  деп  бата 

қылысты.

А й м а у ы то в   Ж .  Б е с  то.мды қ  ш ы ғ а р м а л а р   ж и н а ғ ы .  -   А л м а т ы : 

Ғылым, 1997,

->2-г.  П о ве ст ь  

пеы 

ән гім ел е р , ау д а р м ал а р .  -  246-257 б.

167