ішінде  шешесі  кызына  насихат  айтам  леп,  көздің  жасын  одан  жаман

ТЕҢСІЗ, ТЕЛЕГЕЙ АТТДНЫ С 

(Дж ек Лондоннан)

1876-ыншы  жылы  Қытай  бір  жак,  калған  жер  жүзі  бір  ж ақ  болып, 

екі  елдің  араздыгы  шары ққа  ш ықты.  Сол  ар а зд ы ю ы н   салдарынан 

Ә мерике  елдігіне  екі 

ж

\

гі

  ;кыл  болган  тойы н  тойлай  алм ады.  Ж ер  жүз- 

індегі  өзге  ж үрттардың  да  талай  келеш екгегі  істері  шым-шьггырык,  ой- 

ран-топан  болыи, орны на келмеді.  Селебе  қатерді  жүрегі ссзіп.  жер жүзі 

сілтідей  түнды;  бүган  шейін  жетпіс  жыл  тынбай  оқ и га  осы  бетте 

ш ыныга берді.

О киганың  қара  басы  1904-інші  жыл  екен,  содан  70  жыл  откенде 

жер  жүзі  бүлқан-талқан  болуга  тағды р  жазыпты  О рыс  псн  Ж апан 

согысы

  1904-інші  жылы  болды.  Сол  кезде-ақ  тарнхш ы лар  бүл  соғыс 

Ж апанны н  елдігін  керсеткені,  таралгы сын  тартқаны  деп   топш ылап  еді. 

Д үры сы нда  ол  о кига  алып  Қ ытайдыц  үйқыдан  оянган  ны саиы   екеи. 

О ның ояыуын  жер жүзі  үзақ к \т т і,  күте-күте  жалыкты.  Баты с халықтары 

Қытайды  оягам  деи   байкаса  д а,  Қ ьп ай   оянбады.  Д үн иедс  болдырмай- 

і ъ і н ы м  

ж оқ  деп.  көкірегін  керген  озімш іл  Батыс  Қытаиды  бұ  жалганда 

оятуга болмаиды  деп кол  койды.

С ойтсе,  Батыс  хазьпстары  ж аза  басқан  екен:  Қытай  мен  оідері 

арасында  ж уы сарлы қ  жалпы  сыр,  жалпы  тіл  ж оқ  екен.  Екі  жүртты ң  ой 

ж үйесі  екі  арнамен  ағады  екен;  олардың  арасында  ж асырын  сырды 

білісерлік  жалпы  лүгат  жоқ  екен.  Баты сты ң  алғыр  ақылы  Қ ытай  ойы- 

ны ң  түбіне  бар а  алмай,  тайы зга  жетіп  кайрандан,  түпсіз  гүж и ы кта 

қалқып  түрып  кальшты.  Ал  Қытайды ң  акылы  Батыс  ж аны ны ң  әудем 

ж еріне  жетіп, үгымсыз,  меңіреу қорітшга  тұмсыгы тірелінті.  М ұны ң  бэрі

-   тіл  бақалы кты ң  кырсыгы.  Қытай  баягы  ұйкысында 

ж ага  берді. 

Батыстың дүние-мүлік мәдениет  жүзіндегі табысы  Қ ытайга ж еті  кырдын 

асты ндағы  жеті  баспалы  кітаппен  тең  еді.  Сол  кітапты  Батыс  аш а  алма- 

д ы.  Ағылш ы н  слінш е  сөйлейтін  түқымдардың  ар  жагы нда,  элдеқайда 

санасының  гүкпірінде,  одан  ұғымды  айтсақ  жанында  саксон  (герман 

тұкым ды)  сөзіне  келте  жауап  кайырарлык  бір  зейін  бардай  еді;  Қытай 

санасынын  ш ьнар  аузы нда  әлдебір  Қытай  танбасына  жауап  берерлік 

бірдеме  бардай  еді;  бірақ  Қытай  ақылы  С аксоннын  келтс  тіліне  жауап 

қайы руга  олақ  еді;  агьыш ын-саксонның  акылы  д а  кытай  танбасына 

сондай  топас  еді.  О ларды ң  жан  ырысы  да,  арқауы  д а  екі  алуан  заттан 

жасалган  еді;  оларды ң   рух  әлемі  біріне  бірі  жат  еді.  М іне,  сондықтан 

Батыстың  дүние-мүлік,  мәденист  жүзіндегі  табысы  Қ ы тайды ң  мәңгі 

ұйкысын  бұза алмады.

Ал  сонда  Ж апан  дегсн  шығып,  1904-інші  жылы  Ресейді  согысып 

женді.  Ж апан  тегі  Ш ыгыс  халықтарының  ортасы нан  караңгыны  қақ 

жарыіт,  скі  құлагы  тік  шыққан бір  шіңгі  туқым  болды.  Баі ыс  нені  ұсын- 

са,  соны  қағып  алатын  болды.  Батыстың  пікірін  Ж апан  гез  сіңіріп,

157

кайнатып,  пайдалануга шеберлігі  соішіа,  аз  жылда айбарлы  жұрт болып, 

барлық  қару-жарагын  асынып,  қан  майданда  шыға  келді.  Айуандар 

әлеміндегі  табигаттыц  әлдебір  қалжағын  ұгыну  кандай  қиын  болса, 

Батыстың  жат  мәдсниетіне  Жапаннын  төтен  шалымдылығын  ұгыну 

сондай киын  болды.

Аузынан  жалыны  шыккан  арыстандай  Ресейді  алып  ұрып,  Жапан 

айбарлы  жұрт  болуды  көксеген  зор  арманын  дереу  іске  айналдыра  бас- 

тады.  Керей  (карей)  жұртын  сауулы  сиырдай  отар  кылып  алды;  айлалы 

елше,  пайдалы  серт,  шырмаулы  тор  кұрып,  Манжұрианы  дербес  азык 

кылды.  Жапан  оны  да  місе  тұтпады;  Қытайға  көз  тікті.  Қытайдын  жері 

ұшан-теңіз;  жерініц  асты  толған  қазына  -   темір  мен  көмірдін  кені;  бұл 

екеуі  жүрген  жер  мэдениетінін  сауыры  гой.  Жер  байлыгы  тұрганда 

өнеркәсіп  каулауга  одан  соңгы  қосеметкей  себеп  еңбек  қой.  Кытайдың 

жел  жеткісіз  байтақ  жерінде  төрт  жүз  миллион  жан  мекен  етеді.  Есеп 

қылсаң,  мұнша  жан  жер  жүзіндегі  адам  ұрпагынын  төрттен  бірімен  тең; 

ол  ол  ма?  Жер  жүзінде  енбек  кылуға  Қытайдай  ерінбейтін,  көнбіс  ел 

жоқ;  тағдырга  бас  берген  дін  пәлсеиесі,  темірдей  берік  жаралган  дене 

жүйкесі,  билей  білген  адамдардай  көсем  болса,  Қытайды  жауынгер  ел 

қылғандай  еді.  Жаландаған  Жапан  сондай  көсем бола  кеткені  екі  бастан 

белгілі.

Бәрінен  де  ондысы  -   Жапаннын  Қытайға  қан  жүзінен  қарындас- 

тығы  еді.  Батысқа  перде  есепті  көрінген  Қытай  мінезінің  жүмбағы  Жа- 

панга жұмбак болмады. Жапан Қытайды  ішек-қарнына шейін жете білді. 

Біз  оны  мәңгі  білмес  едік.  Жапаннын  ой  жүйесі  қай  жолмен  жүрсе, 

Қытайдікі  де  сол  жолмен  жүреді.  Ой  бернесі,  ми  соқпағы  екеуінде  де 

бірдей.  Сондықтан  Жапан  Қытай  жанының караңғы түкпірін  кезіп  кетті. 

Батыстың  аяғы  жетпепен  жерге  Жапан  жетті.  Еуропалыктар  көрмеген 

калтарысты  Жапан  көрді,  олар  өте  алмаған  күдерден  Жапан  жағалап 

өтті,  Қытай  жанының  біз  бара  алмаган  тарауына  Жапан  барып  ұялады. 

Олар  бір  ауыл,  бір  бауыр  ел  еді.  Атам  заманнан  бірінін  жазуын  бірі 

үйренген,  есте  жоқ  ескі  заманда  екі  ел  де  манғол  тұқымынан  өсіп- 

орбіғен.  Жер  жағдайының  өзгешелігі,  басқа  жұртпен  кан  араласуы  екі 

елді  аз-маз озгерткен, бірақ асылында атадан қалған  қандастық арылмай, 

сүйеғіне  біте  қайнасқан,  екеуінде  де  бір  ұйқастык  сакталган.  Жылдар, 

айлар өтсе де, ол кандастык жойылмаған.

Ал  сонда Жапан Қытайды  билемесін  бе? Ресейді  жеңгеннен  кейін, 

Жапан  тыңшы  азаматтарын  қытай  жеріне  аттандырады.  Қытай  ішіне 

мын-мыңдаган  шақырым  жерге  шейін  Жапан  тыңшылары,  енженерлері 

құл  киімін,  саудагер  киімін  киіп,  әйтпесе  қаңғырган  бұда  (қытай,  жапан 

діні)  абыздары  болып,  сініп  кетгі.  Олар  боска  қыдырган  жоқ,  пәлен  су 

ағардың  күші  неше  аттык,  пабірік  салуға  кай  жер  колайлы,  таулардың, 

асулардың  биіктігі  кандайлык,  соғыс  кезінде  бекінуге  берік,  осал 

тығырыктар  қандай,  шиманды  өлкелер  кай  жерде,  пэлен  алапта  өгіз

158

канш а.  еріксіз  соғы сқа  айдарлык  диканш ы  қанш а -  міне,  сондай  кезекті 

ам анатты  орындап  жүрді.  Қытай  ж ұрты нда  мұндай  санақ   мәңгі  болган 

емес еді.

К еш ікнеді, Ж апан  желегін  сы лы ры п  тастаган  келіндсй,  көп  сырын 

сы рты на  ш ыгарды .  Ж апан  эпессрлері  Қ ытайдан  эскер  ж асады .  О рта 

гасмрлың  ангы р  үйірінлей  анқау  күралды  әскерінен  Ж апан  капралдары 

(садцат  басы)  20-ынш ы  гасырдың  айлалы,  әдісгі,  әрі  мерген,  әрі  өнерлі 

салдатын  жасап  ш ыгарды .  О ларды ң  салдаты  таңдам а  Е уропа  үлтыныц 

кай  салдатынан  болсың  со іы с тз  басым  болды.  Қытайды ң  қылдырыктай 

тыш кап  із,  ш ым-ш ытырык  ары қтарын  Ж алан  енженерлері  саралады, 

терен  сайга  айналдырды,  зор  пабіріктер,  шойын  күятын  зауы тгар  сал- 

дырды,  кытай  жерін  тілипон,  ділгірә.м,  шойын  жол.мен  ш арлады. 

М әш ине  мәдениетін  өрбіткен  ш еберлер  Ш онсанда  (Қьггай  ж ері)  адам 

сүрагысы з  мұнай  тапты ,  жер  жүзінде  бірінш і  жүлде  алган  Оау-У й-газ 

кұдыгын  казып  шыгарды.

Қ ытайды н  мемлекет  кеңестерінде  Ж алан  кемесерлері  конжиды. 

Ж апаш іы ң  мемлекет  азаматтары  Қ ы тайды ң  мемлекет  адам дары на  ақыл 

үйретті.  Қ ы тайды н  ж ауы нгер ел  болуъі,  саясаты  қайта  қүрылуы  Ж апан- 

ның  аркасы  еді  -   олар  окымысты лар  табын,  котенш ектер  атаулыны 

куып,  оларды ң  орнына  итіншек  торелерді  отыргызды .  К снт  саиы н,  кыс- 

так  сайын  газет  шыгарды.  Г азег  біткенде  саясатты  Ж апан  жазуш ылары 

жүргізді,  өйткені,  олар  ңүсканы  т>'ра  Тоқудан  (Току-Ж апан  байтакты) 

алып түрды  ғой.  Бұл газеттер елді  ілгері басу ж олында тәрбиеледі.

Түтқиылдан  оянган  Ж апан  д а  дүниені  сондай  таң  қалдырган  еді, 

б ірак  онда  Ж апанны ң  барлы к  ж аны  40  миллиондай  еді.  Ал  төрт  жүз 

миллион  жапы  бар  Қ ытай  сы нды  ж үртты ң  оянуы  әрі  керем ет,  әрі 

мәлемет боп  корінді.  Қ ытай  күллі  халыктың  ортасы ндагы  ю л кы ган   егін 

еді.  Қ ытайды ң  даусы   ұлт  топтары нда  үйірге  түскен  сақа  айгырдың 

даусындай  саңгырлады.  Ж апан  Қытайды  айтакгады,  Б аты сты ң  паң 

халыктары  күрметпен кү лаққ ой ды .

Қ ы тайды ң  сүм ды қ  тез  котеріліп  кетуі  көбінесе  халкы ны ң  еңбек- 

корлы гынан  еді.  Қытай  барып  түрган  кәсіпкі  кейіпкер  болды .  Бұрын  да 

солай  едІ  гой.  Ж үмыска  келгенде,  дүни е  жүзінде  еш бір  жалш ы  Қытайга 

тең   келген  емес.  Еңбек -   Қытайды н дем  алагын  ауасы.  Баска  жүрт  алыс 

елге  ж оры кка  аттануды,  эйтпесе  алыс  жолга  -   Ә жіге  баруды   қандай 

сүйсе, Қ ытай еңбектІ сондай сүйер сді. Бостандык деген -  Қ ы тайга еңбек 

қүралы  деген  сөз.  Ерінбей  егін  егу,  дамылсыз  еңбек  ет>'  -   міне, 

Қ ытайды ң  тірш іліктен  де,  тәңірден  де  тілегі.  Қытай  оянды.  О ны ң оянуы 

есепсіз  еліне  ж алаң  босгандық,  жалаң  еңбекке  еркіндік  беріп  қойган 

жоқ,  еңбектің  ең   ж огаргы,  ең  білім ді,  ең  өнімді,  жетікті  бағы ты на  жол 

ашты.

Қартайып,  жасарган  Қытай!  Бүдаи  Қ ыгайдың  тік  көтерілуіне  бір- 

ақ  агтам   калды.  Кытайга  жаңа  бірлік,  жаңа  кайрат  пайда  болды.

159

Ж апанның жұгенін киген  Қытай  ауыздыгьш  шайнап  пысқырынды,  бірак 

жай  пыскырынған  жоқ.  Жапаннын  тілін  алып,  алдымен  Қытай  өз 

жеріндегі  Батыстың миссионерлерін,  енженерлерін,  капралдарын,  сауда- 

герлерін, тэрбиешілерін  қуып  шыгарды.  Содан Жапанньщ да сол  тәрізді 

қызметшілерін  айдады:  Жапанның  советшілерін  қытай  сый-сипатпен 

еліне  кайырды.  Батыс  Жапанды  оятты.  Бірақ,  Батыстын  сұтін  актаса да, 

Қытай  Жапанның  сүтін  актамады.  Қытайға  көрсеткен  шоласыз  еңбегіне 

Жапан  жэй  гана  алгыс  алды,  құргақ  алгыстан  баска  Қытайдьщ  берері 

болмады,  құр  жын-қолаңымен  Жапан  адамдарын  сауырдан  сипап  қоя 

берді.  Батыс  халықтары  Жапанды  табалап,  сык-сық  күлді.  Жапаннын 

әлемді арманы далага кетті.

Жапан  долданды  -   Қытай  оны  сықақ  қылды.  Сұмырайдын  кекті 

қаны,  қанды  қылышы  согысуга  аптыгып  айт-өйге  қарамастан,  Жапан 

согыс жариялады.  Бұл согыс  1822-інші жьшы болды.  Алты-жеті  жылдын 

ішінде  Жапан  Манжұриадан,  Керейден,  Пұрмозадан  (Пұрмоза  -   Жапан 

аралы)  айырылып,  әуре  болып,  елден  инс  шаншар  жері  жок,  алақандай 

аралдарына  қайта  тыксырылды.  Жапан  жиьан  майданынан  шыкты,  ай- 

барын  жогалтты.  Содан  кейін  Жапан  бар  күтпін  өнерге  салды,  сұлудын 

сұлуын жасап, дүниені таң қалдырмақболды.

Жұрттың  аңызы  аныққа  шықпай,  күшейсе  де,  аламандьпс,  жауын- 

герлікті  көксемеді.  Напалионша  жер  жүзін  багындырам  деп  шарықка 

құлаш  ұрмады.  Жайбаракат  кәсібін  істей  берді.  Алай-түлей  дэуір  откен 

соң,  Қытайдың  согысынан  емес,  саудасынан  қорқу.  керек  деген  наным 

жұрттың  көкейіне  орнады.  Нагыз  қатер  кайда  екенін  ешкім  де  білмеді, 

оны кейін  көреміз.

Қытай бұрынгыдай  мәшине  мәдениетін бүлкілдетіп  қайната  берді. 

Дэйім ұстайтын  сансыз  эскердің  орнына  Қытай  одаң  да  сансыз,  тамаша 

үйретілген  сайдьщ  тасындай  мелитсе  құрып  алды.  Қытай  кемелерінің 

дімкерлігі  сондай,  жер  жүзі  мысқыл  етер  еді.  Қытай  согысы  кемелерін 

күшейтуге  тырысқан  да  жоқ.  Кеме  келетін  теңіздердің  сертті  портына 

(норт -  теңізде кеме тоқтайтын  орын) Қытайдың сауытты  кемелері  келіп 

көрген емес.

Шын  катер  -   Қытай  елінін  балықтай  өсімталдыгы  екен.  1870-інші 

жылдарда  гана  Қытайдың  қатерлі  ел  болганы  жер  жүзін  тітіретті. 

Қытаймен  астасқан  коңсы  елдер  Қытай  келімсектерінен  алдақашаннан 

тынышы  кетіп,  қаңқылдаулы  еді.  Сол  кезде  Қытайдың  жаны  500 

мөлиенге жетіпті  деген лақап дүңк ете түсті.  Қытай  оянганнан бері  еліне 

жүз  молиен  адамдай  қосылган  екен.  Бүл  кепке  бұрыккалтер  назар  тікті. 

Ол  сан  жүйесімен  жабайы  есеп  қылды.  Ол  Эмірикенің,  Канаданың, 

Жаңа  Зелендианың,  Абыстралияньщ,  Түстік  Апырикенің,  Англиенің, 

Пырансиенің,  Германиенің,  Абыстриенін,  Еуропадагы  Ресейдің,  Іскан- 

диаудың  халыктары  косты.  Бэрін  косқанда,  495  мөлиен  болды.  Қытай-

160

дың  адамын  санаса,  б ұ я  керемет  сипрден  5  мөлиен  арты қ  екен. 

Бұры кқалтердің сипрі  жер ж\-зін кезді.  С онда дүние тітіреді.

Талай  ғасырлар  отсе  д е,  Қ ытай  халкы  онш а  етек  алм ай  бір 

сипірдің м аңында тұрар еді.  Қ ытайдың  ж еріне адам л ы қ то л ы п  еді.  Баска 

сөзбен  айтқанда,  Қ ытай  жеріне  қарағанда,  жабайы  кэсіппен  адам 

баласын  ең  көп  асырап  тұрған  жұрт  саналатын  еді,  бірақ.  Ал,  Қытай 

оянып,

  мәш ине  мәдениетін  мандьггқаннан  кейін  оның  өндірген  табысы 

мейлінш е  молайды.  Сол  жерінде  Қытай  одан  да  коп  ж анды  асырауга 

әдді  жетті. 

Сонымет

  қатар  Қытайды ң  өлгенінен  туғаны   басы мдай  берді. 

Қ ытай  ауы р  еңбек  қып,  эрен  күнелткен  кезде,  аш арш ылықтан  олетін 

адам  д а  көп  болуш ы   еді.  М әш ине  м эдениетіне  айналган  соң,  қорек  те 

толықты, аш арш ылық т а жойылды.  Қорек  молыкқан сайын  адам өсімі де 

арта берді.

Қ ытай  күш   жинап,  мәдениетін  өркендеткенш е,  жер  алам,  ел  алам 

деген  ойды  д а  козғаған  жок.  Қытай  озбыр,  обыр  ж ұрт  емес  еді.  Бұл 

еңбеккор,  құнтақты,  тыны ш тык  сүйгіш  хады қ  еді.  Соғысты  бір  жағы м- 

сы з,  кейде  еріксіз  істерлік  ділгер  жұмыс  деп  санауш ы  еді.  Сонымен, 

Батыс  халықтары  өзара  араздасып,  жауласып,  арбасып  жатқанда,  Қ ытай 

өз жайымен  ш егесін  ш ықылдатып, еңбегін  істей берді,  күн  санап  кобейе 

берді.  Енді  Қытай  елі  әбден  кемеліне  келіп,  кемерінен  асып  төгіле 

бастады.  Ииеті  болған  Қ ытаи  сы байлас  елдің  ж еріне  мүз  топанш а 

м ым ырантып, қаптай бастады.

Бұры ққалтердін  сипрі  елді  біріктіргеннен  кейін  1870-інші  жылы 

П ырансие  ежелден  емеш есін  кұртқан  арм анына  жетуге  адам  салды. 

П ы рансиеге  караі-ан  Үнді  Қ ытайга,  Қытай  келімсектері  алдакаш ан  қап- 

тап,  орнап  алған  еді.  ГІырансие  келімсектеріңді  тоқтат  деп  жүрді.  Оны 

тыңдаған ж оқ,  Қытай  толқыны  ағыла  берді.  П ырансие кесірлі  отары мен 

Қытай  ш екарасына  жүз  мыңдаган  әскерін  орнатты.  Қытай  мелитсе  сал- 

датынан  молиен  адамды  әскерін  жіберді.  Оның  артынан  екінш і  қол 

ж үрді.  Ол  салдаттардың  қатын-бала,  туған-туысқандары  еді.  Қытайлар 

пырансұз  әскерін  беймаза  шыбындай  типыл  қылды.  Қытан  мелитселері 

қатын-бала,  үмек-пгүмегімен  5  мөлиеннен  астам  жан  сезбестен  келіп, 

П ы рансиенің Үнді  Қытайына,  атаконысынаи  жаман  жайланып,  орньпып 

алды.

Намыстанған  Пырансие  тік  квтеріле  каруга  жабысты.  Қытан 

теңізінің  жағасына эскер,  қару-жарақты  кемелеп  төкті.  Ш ығынга  белше- 

сінен  батты.  Ш ойырылып  калуга  таянды.  Қ ьп ай д а  соғы с  кеме  болған 

ж оқ,  Қытай  бауырына  жиырылган  кірпіш е,  өз  жерінің  түкпіріне  қарай 

ш егіне  берді.  Қ ытайдың  тастап  кеткен  ауыл,  калаларын  жиектеп 

пырансұз  кемелері  ұдайымен  бір  жылдай  октың  асты на  алды.  Қытай 

оған  елең  еткен  жок.  Ө зге  дүниеге  несіне  жалыіісын.  Ол  пырансүз 

огынан  аулак  отырып,  өз  жайымен  жұмысын  істей  берді.  П ырансие 

о йбайды  салды,  аңдай  ұлыды,  азуын  шайнап,  капырыкты  халықтарды

161

көмекке  шақырды.  Акырында  тура  Қытай  астанасы  ГТекінді  барып 

талқанда  деп  айбынды  әскер  аттандырды.  Бүл  әскерде  250  мындай  адам 

бар  еді.  Бүлар  өңкей  тістің  суындай,  сайдауыт,  ардагерлері  еді.  Әскер 

Қыгай  жагасына  жетіп,  Қүрыга  шықты.  Шай  деп  бетке  қақкан  Қытай 

жоқ,  Қытай  жеріне  сүңгіп  кіріп  кетгі.  Сол  кеткеннен  мол  кетті.  Ол 

әскерден  қайтып  хабар-ошар  болмады.  Қүрыга  шықкан  күннің  ер- 

теңінде-ақ  хабарласарлық  сым  үзіліп  калды.  Не  пэлеге  кез  болганын 

айтарлық  бір  пырансүз  да  тірі  капмады.  Қытайдың  апандай  аузы  бәрін 

жүтып қойды.

Соңгы  бес  жылда  Қүрыдагы  Қытай  күші  шартарапка  қанат  жай- 

ып,  тез  көтерілді.  Сыйам  Қытай  патшалығының  бір  бөлімі  болды. 

Англиенің  арпалысканына  қарамастан,  Барма,  Малай  түбектерін  қау- 

лаган  орттей  Қытай  елі  басты.  Сібірдін  түстік  жак  шегін  қалпымен 

Қытай  басып,  Ресейді  үріккен  қойдай  ыгыстырды.  Жер  алу  деген 

Қытайга түкіргеннен  жеңіл  болды.  Алдымен  Қытайдьш  көш  басшылары 

келді.  Содан  кейін  қару-жарақтың даусы  шыгатын  болды.  Қарсы  түрган 

эскерді  Қытайдың  мелитсе  салдаты  бордай  тоздырды.  Алган  жеріне 

Қытай  отар  салып  отыра  берді.  Бү  сияқты  согысты,  мүндай  жер  алу 

әдісін дүние жаралгалы тарих жүзі көрген жоқ шыгар.

Нспалды  алды,  Бутанды  ауызга  салды,  Үндістанның  барлык  Сібір 

жақ  шетін  осынау  селебедей  шеңкиіп  экетті.  Батыста  Бүхар  жұтылды, 

қүбылада  Ауган  түтылды.  Іиран,  Түркістан,  бүкіл  Орта  Азия  -   бэрін  де 

осы  топан  жанышты.  Сол  кезде  Бүрыккалтер  сипрін  кайта  бір  қарап 

жіберсе,  қүдай  үрган  екен,  Қытай  хапқыньщ  саны  700,  800  мөлиенді 

кусырып,  милиартты  шарпып  қалган  екен.  Дэл  қанша  екенін  адам  біле 

алмады,  “сірә,  милиарт  барсың-ау”  деп  жүрісті.  Сонда  Бүрыкқалтер 

дүние  жүзіндегі  ақ түсті  түкымдардың бір-біреуіне Қытайдың еқі  адамы 

келеді  деп  жариялады.  Дүние  сонда  сілкінді.  Қытайдьщ  өсуге  бет 

қойганы  1904-інші  жылдан бастап  болса  керек.  “Содан бері  Қытайда бір 

жыл  да  ашаршылық  болмапты-ау”  деп  есепшілер  естеріне  алысты. 

Жылына 5  мөлиен  жан қосылып огырганда, өткен  70 жылдың ішінде 350 

мөлиен  жан  осім  кіреді  екен.  Кім  біледі,  әлде  одан  да  артық  шыгар? 

Жиырмасьшшы  гасырда  Қытай  сынды  тез  жасарьш,  тез  өсіп,  дүниені 

тітіреткендей,  жалмауыз,  жауынгер  жүрт  шыгады  деп  кімнің  есіне 

келген?!

1875-інші  жылы  Пиладелпі  шэрінде  зор  тап  болды.  Бүл  топқа 

Батыс  халықтары  тік  көтере  келді.  Жақын  Щыгыстан  да  өкілдер  болды. 

Бірақ  топ  ешбір  байлаулы  қаулыга  келе  алмады.  Барлык  хачықтарда 

баланы  көп  табушыга  бэйге  тігілген  деген  сөз  болды.  Бірак бүл  жобаны 

есепшілер  сықақ  қып,  күлкіге  шаптырды.  Өйткені  баланы  коп  табуға 

келгенде  кытайдан  үздік  жүрт  табылмады.  Қытаймен  атысуга  дүрыс 

шара  үсынушы  адам  болмады.  Біріккен  жүрттар  Қытайға  тоң  айбат 

көрсетіп,  бү  қылыгыңды  қоймасан,  қиратамыз деген  болды.  Одан  басқа

162

түк бітірген  жок.  Қ ытай тобы на да,  мемлекеттеріне де  күліп  карады.  Тоң 

айбатын  кырау  құрлы  көрмеді.  А ждага  такты  коргаушы  Л и-Танг-П унг 

Е уропалы қтарға  былай  деп  кайырды:  “Үлттар  біріге  берсін.  Оның 

Қ ытаига  керсгі  не?  Біз  ең  ежелгі,  ең   ал апатіы   жүртпыз,  ел-елдің  сырт- 

танымыз.  Біз өз  міндетімізді  атқармақш ымыз.  Рас,  біздің  міндетім із  бас- 

калардікіне  қайшы  болатынды ктан, оларга көңілсіз де  шыгар.  Болганмен 

қайтейік?  С ендер  бәрің  бас  косып  “алапатты   тұкым быз” ,  “жер  мүра- 

ланамы з”  деи  сата  беріңдер,  біздің   жауабымыз:  “ істі  кезінде  көреміз” . 

С ендер  бізді  баса-коктей  алмайсыңдар.  Сендердің  согы с  кемелеріңнен 

біз корықпаймыз.  Босқа  кеңірдек созбаңдар.  Согыс  кемелеріміз аз екенін 

өзім із д е білеміз. С огыс кемесін  палессейлер үшін  гана үстайты ны м ьпды  

өздерің  д е  білесің!  Біз  теңізге  қызыкпаймыз.  Біздің  куш ім із  -   еліміз. 

Оның  саны   жуықта  миллиартқа  жеткелі  түр.  Сендердің  арқаңда  біз  бүл 

зам анд аіы   әскер  әдісіне  ие  болдық.  К әрлі  әскерлеріңді  жібере  бер,  бірақ 

әуелі  Пырансиені  естеріне бір  ал!  Ж аргы  мөлиен салдатты  б іздің  жиекке 

төгу  деген  әр  қарсы на-ақ  бар  күшін  салумен  бір  есеп.  Біздің  мың- 

мөлиендеріміз  оларыңды  бір  ақ  кылқып  жүтады.  М өлиен  жіберіңдер,  5 

мөлиен жіберіңдер,  -  бәрібір, жүтуымыз бір қалыптан танбайды . Түп-пә! 

Б ос  сөзді  ш атасыңдар,  бір  уыс  жапырақтар!  Әмірикелерің  килігініп  еді, 

жүктеу/скачать 0,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: